1 Maria Pałkus

2  Na świat przyszedł w Dzikowie/Tarnobrzegu w roku 1796. Tu spędził kilka pierwszych lat swego życia, później wyjechał na nauki do Rzeszowa, Stanisławowa, Lwowa. Pracę podjął w Warszawie i tam na stałe zamieszkał. Pracował jako nauczyciel. Zajmował się też dobroczynnością. Był opiekunem i wychowawcą sierot. Powszechnie znany był jako pisarz, zwłaszcza autor bajek.

3  Bajka to krótki epicki utwór literacki zawierający morał, czyli pouczenie. Najczęściej jest wierszowany, czasem żartobliwy. Morał może znajdować się na początku lub na końcu utworu albo wynikać z jego treści.  Istotną cechą bajki jest alegoryczność, tzn. że oprócz znaczenia dosłownego posiada stały umowny sens przenośny.  Bohaterami bajek mogą być ludzie, a także zwierzęta, rośliny, przedmioty i zjawiska, które uosabiają typy ludzkie, cechy charakteru lub różne poglądy i stanowiska.  Gatunek ten zrodził się w starożytności, a za jego twórcę uznaje się Ezopa, niewolnika żyjącego w VI w. p.n.e.

4  Bajki narracyjne – długie wierszowane historie, przypominające nowelę, np. Chory kotek, Zwierciadło Rózi, Wicunia  Bajki epigramatyczne – krótkie, zwięzłe lapidarne, np. Adelcia, Nieposłuszna Andzia, Owieczka W twórczości Jachowicza odnajdujemy więc oba typy bajek

5  Powiastka to stworzona przez Stanisława Jachowicza odmiana bajki, której bohaterami są dzieci.  Osobliwością jej jest to, że nie ma w niej alegorii.

6  Najczęściej tytuł to miano głównego bohatera, np. Staś, Adelcia, Kryś i Leoś, Słowik i paw, Kruk i łabędź, Dziecię i zegar  Czasami tytuł to przyczyna lub skutek zaistniałego zdarzenia, np. Siwe włoski, Skutki lekkomyślności, Kłódeczka na usta albo też samo zdarzenie, np. Malowanie kwiatów, Macierzyńskie napomnienia

7  Wierszowane historie opowiadane są najczęściej przez narratora, który jest mentorem, nauczycielem, wychowawcą; ma dużą wiedzę o świecie zewnętrznym, zmysł obserwacyjny, umiejętność robienia uogólnień i wyciągania wniosków, np. Uwielbiajmy zarząd boski, Nie mruczmy na los niestały; Gdyby nie bojaźń i troski, Rozkosze by spowszedniały.  Często się ujawnia, zwracając się do dzieci, pouczając je: Siejcie, dzieci, w sercu cnoty, Miłą cieszcie się nadzieją; One tam pięknie dojrzeją I przyniosą wam plon złoty.

8  Są to dłuższe lub krótsze historie przedstawione wierszem nieregularnym.  Opowiadane są przez narratora najczęściej trzecioosobowego.  Autor bardzo chętnie udziela głosu bohaterom. Niektóre bajki mają formę dramatyczną, dialogową, np. „Adelka: „Adelciu! Twa imienniczka Napierała się pierniczka; Myślisz, Adelciu, że jej mama dała? Nie”. — „A dlaczego?” — „Bo się napierała”.

9  Mają one najczęściej budowę stychiczną, czyli ciągłą, bez podziału na zwrotki.  Cechą charakterystyczną jest zazwyczaj nieregularność i nierówna liczba sylab w wersach.  Wersy często mają płytsze lub głębsze akapity, np. Leżał kwiatek na drodze, Niejeden go nie widział, choć go miał przy nodze, Niejeden choć widział, minął. I byłby zginął. Przychodzi dziewczynka mała, Podniosła go, rozchuchała, A potem w szklaneczkę do wody włożyła I słaba roślina na nowo odżyła. (Kwiatek podniesiony)

10  Morał, czyli pouczenie to bardzo ważny wyznacznik bajki.  U Jachowicza najczęściej morał występuje na końcu, np. w bajce „Pszczółka”: „Że przy pięknych uczuciach dość na silnej woli, Aby nieść pomoc bliźniemu w niedoli.” Ale są też bajki zaczynające się od morału, np. „Wicunia”” „Za piękny czyn już w własnym sercu jest zapłata.” Czasami morał znaleźć można w środku bajki, np. w bajce „Przepiórki”. Niekiedy bajki posiadają morał podwójny jak „Kłódeczka na usta”: Na początku: „Kiedy masz co powiedzieć, zastanów się trochę, Bo nie powróci słówko niegrzeczne lub płoche.” Na końcu: „Rozwaga to najlepsza na usta kłódeczka.” Bywają i takie bajki, w których morał nie jest wyrażony, ale łatwo można się go domyślić, jak w powiastce „Dziecię i staruszek”.

11  W bajkach dominują rymy parzyste aabb, dokładne, żeńskie. Uskarżał się Bug na to, iż gdy w Narew wpadał, Imię, podobne Stwórcy nazwisku, postradał. Na to mu rzecze strumyk, który płynął blisko: „Nie nazwisko nas zdobi, ale my nazwisko.” Rzadko Jachowicz stosuje inne rymy, np. krzyżowe, okalające lub niedokładne.

12  Wyróżnikiem bajek Jachowicza są liczne zdrobnienia, występujące w prawie każdej bajce. Nazywają one rzeczy mniejsze od tych nazwanych przez wyraz podstawowy, by podkreślić, że adresatem jest dziecko. Mogą też wyrażać pozytywne nastawienie do przedmiotu wypowiedzi. Bronisia uprzejma, miła, Służącymi nie gardziła I ciasteczkami smacznymi Dzieliła się nieraz z nimi. Za to też, gdy było błoto, Wzięła ją Halka na ręce z ochotą; Choć jej nie mówiono o to. A od dobrej Małgorzatki Zawsze miała śliczne kwiatki. Od Kostusi, kiedy chciała, To igiełek pożyczała. Grzeczność, uprzejmość w dwójnasób się wraca, Dobre dobrem się odpłaca.

13  Jachowicz w swych bajkach opisywał sytuacje z życia wzięte, więc ich bohaterami są najczęściej dzieci. „Dawniej w torbę brał dziad stary; Teraz to wam powiem szczerze, Że was dziad w torbę nie bierze, Ale wierzcie mej powadze, Wszystkich was do bajek wsadzę, I wsadzę na całe życie; Za sto lat się tam ujrzycie.”  W bajkach znajdziemy więc bardzo dużo różnych imion i ich zdrobnień, dziś już często zapomnianych: Staś, Justynka, Adelka, Lorcia, Zdzisławek, Magdusia, Emilka, Adaś, Wicunia, Wiktosia, Broniś, Kryś i Leoś itp.

14  Archaizm to wyraz, konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia.  Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Czasami nazywa się je anachronizmami.  Uwaga!  Trudno stwierdzić, czy bajkopisarz używał archaizmów, bo posługiwał się językiem sobie współczesnym, czyli dziewiętnastowiecznym, ale na pewno dla czytelnika z początku XXI w. jest to język archaiczny.

15  W bajkach Jachowicza znajdziemy więc bardzo, bardzo wiele dziewiętnastowiecznych słów, których dziś się już nie używa i ich znaczenia trzeba szukać w słowniku języka polskiego, np. słowo „napierać” użyte w znaczeniu „żądać”. „Adelciu! Twa imienniczka Napierała się pierniczka; Myślisz, Adelciu, że jej mama dała? Nie.” — „A dlaczego?” — „Bo się napierała”. lub Lecz kto jestem? Jak? się zowię Nikt ode mnie się nie dowie; Bo mi ojciec mawiał: „Synu! Nie chełp się z dobrego czynu.” Zowię się – nazywam się Chełpić się – przechwalać się lub Zajrzyjmy w serduszko tej dobrej dziewczynki. Ach, co tam uciechy z odżycia roślinki! I słusznie, bo lubość najsłodszą jest cnotą, A biedny kwiateczek był także sierotą. Ciekawostka

16  To słowa, których znaczenie kiedyś było inne, a teraz jest inne. Przykłady: „Teraz, luby Adasiu, gnij to drzewo spore, Co już znacznie od ziemi podniosło się w górę.” – Próżne usiłowania – Adaś zmordowany, „Ja go – rzecze – nie wzruszę, mój tato kochany.” Dziś słowo wzruszyć oznacza silny stan emocjonalny, tu zaś zostało użyte w znaczeniu poruszę.

17  Archaizmy fonetyczne to wyrazy o innej niż współczesna wymowie. Znajdziemy ich sporo w bajkach Jachowicza. Przykłady: czem zamiast czym słabemi zamiast słabymi obiedwie zamiast obydwie pobożnemi zamiast pobożnymi dyjeta zamiast dieta

18  Archaizmy fleksyjne to formy odmiany, które dziś nie są już używane. „Dała mi złotówkę mama, Bym zobaczył panorama.” Panorama – pop. panoramę; panorama – duże malowidło rozpięte na ścianie okrągłego budynku „Patrz no – rzecze – ta dziewczynka, U której tak krzywa minka, Co jej oczki łezka słoni I wesoło spojrzeć broni, Co twarzyczkę ma nabrzmiałą, W plamkach całą, U której na czole chmurka, To jest Rózia, moja córka. Dziś powiemy oczka. Jedynie w gwarach spotykamy tę starą formę oczki.

19 To używane kiedyś konstrukcje składniowe, a dziś już przestarzałe, np. Franuś miał śliczne jabłuszko, czerwone; Pieści się nim, na każdą obraca je stronę I rzecze: „Szkoda by cię zgładzić z tego świata, A przy tym trzeba by dać połówkę dla brata. Pieści je lub pieści się z nim Trzeba by dać połówkę bratu „

20  Słowo siejba jest archaizmem słowotwórczym, gdyż dziś przyrostek – ba do tworzenia nazw czynności jest nieproduktywny. Dziś powiemy siew (z formantem zerowym) lub sianie.  Ciekawe zrosty: z jednegośmy = z jednego jesteśmy podobniśmy = podobni jesteśmy pókiście = póki jesteście

21  Cechą charakterystyczną bajek Jachowicza jest występowanie dużej ilości frazeologizmów, czyli stałych połączeń wyrazów. Ożywiają one język. Przykłady:  Kotek przebrał miarę  Musiał więc nieboraczek srogą ponieść karę  pasterz poniósł stratę  Taką się to odbiera za kłamstwo zapłatę!  Młoda kukułka, plemię niewdzięcznego rodu, Opuszczona od matki, już ginęła z głodu.  I w kwiateczku zgasło życie.  Myszka była posłuszna i nie żałowała. Długo sobie szczęśliwie po świecie bujała.

22  W bajkach spotykamy sporo apostrof, czyli bezpośrednich zwrotów do adresata, co związane jest z dialogowością, z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktu z rozmówcą lub z czytelnikiem, np. Siejcie, dzieci, w sercu cnoty, Miłą cieszcie się nadzieją; One tam pięknie dojrzeją I przyniosą wam plon złoty. „Siejba”

23  Bajki Jachowicza są bardzo emocjonalne, na co wskazuje spora ilość zdań wykrzyknikowych wypowiadanych zarówno przez bohaterów jak i narratora. Raz przypadkiem dużego złowili szczupaka, Radość w chałupie rybaka: „Będzie mąka, będzie kasza, Z mąki kluseczki, pociecha nasza!“ – Wołały dzieci, klaskając w dłonie. Gdy młody syn dziedzica nadszedł w to ustronie: „W głowach im się burzy chyba, Tak ich cieszy jedna ryba! U nas tyle się minie sumów i łososi, A nikt się nie unosi.“ „Rybak”

24  W celu podkreślenia czegoś w bajkach często występują składniowe środki stylistyczne - anafory, czyli powtórzenia: wersy rozpoczynają się od tego samego słowa, np. „Ja ci doradzę: Jak zbierać ziarneczka, Jak się strzec koteczka, Jak łapki unikać, Jak do jamki zmykać.” „Jedna na drugą nigdy się nie gniewa, Jedna dla drugiej uprzejma i szczera, Jedna drugą wiernie wspiera.” „Mysz młoda i stara”

25  Jachowicz lubuje się w zdaniach długich, wieloczłonowych, które dość luźno są ze sobą powiązane, np. jak w powiastce „Dziecię i staruszek”: Mała dziecina łakoma i chciwa, Jak to często w świecie bywa, Nigdy na tem nie przestała, Co Mama dała. Były dwa jabłka, trzeciego żąda; Były trzy gruszki, za czwartą spogląda; Dano cukierków, to zawsze za mało; Dano pierniczek, dziecię ciastka chciało.

26 W niektórych bajkach Jachowicz wprowadza szyk przestawny. Zazwyczaj związane jest to z osiągnięciem odpowiedniego rytmu lub rymu. Lękając się, owieczka, by nie zmokła cała, W gęste kolących cierni krzaki się schowała, Uszła srogości burzy i nie zmokła przecie; Lecz za to mało wełny zostało na grzbiecie. Piął się chłopczyk na drzewo, co nad rzeką stało, Bo cudzych paniczowi gruszek się zachciało. Daktyle jadł chłopiec mały, A że mu smakowały, Pestki z nich w ziemię powsadzał, By ten szlachetny owoc plennie się rozradzał.

27  Ciekawostką jest, że Jachowicz bardzo często stosował dwukropki i średniki. Można nawet powiedzieć, że ich nadużywał. Wziął chłopczyk listek w rękę i na ziemię rzucił, Listeczek nieboraczek bardzo się zasmucił. „Ty mną gardzisz – powiedział – o! gardzić nie trzeba, Ja tak jak ty, kochanku, mam początek z nieba; Ja na tej pięknej ziemi razem z tobą żyję; Jestem młody, wesoły, boską rosę piję; Przyjdzie czas, to zwiędnieję i ty legniesz w grobie: Cóż? Nieprawdaż, paniczu? Podobniśmy sobie?” Zdjął chłopczyk lisek z ziemi, podumał troszeczkę: „Prawdę mówisz – powiedział – schowam cię w książeczkę; A jeśli o tym kiedy znów zapomnę może, To mi, listku, przypomnij, gdy książkę otworzę.”

28  Jachowicz bardzo często nadaje cechy ludzkie rzeczom, roślinom, zwierzętom i zjawiskom przyrody. Przykłady:  Raniutko wstało słońce i Karolka budzi. „Ale dajże mi pokój!” – rzecze rozgniewany. – „O, nie! – odpowie słońce – wstawaj, mój kochany!”(…) Słońce się śmiało i w oczy mu zaglądało.  Żył sobie kwiatek szczęśliwie w ogrodzie I długo żadnej nie uległ przygodzie.

29  Porównania występują nie za często i nie są one wyszukane. Przykłady:  Chłopczyk, jakby na nowo na świat się urodził, Z nieznanym dotąd uczuciem po ogródku chodził  Staje się dla niej matką, karmi jak swe dziecię, Pielęgnuje troskliwie i słodzi jej życie.

30 Metafory Jachowicz stosuje rzadko. W pięknym dzikowskim ogrodzie Pływał łabędź po przejrzystej wodzie; A wyciągając szyję w najzręczniejszym ruchu, Rozsiewał blask wokoło śnieżystością puchu! Zazdrość go gniewem zapala. „Żeby to była taka kłódeczka, Co by wstrzymała usteczka, Gdy mają wyrzec co złego” – Mówił Zygmuntek do tatki swego. „Ma tę kłódeczkę – tata odpowie – Kto baczny w swojej rozmowie, Kto nie mówi słówka, Póki nie pomyśli główka; A potem, jak kluczykiem, odmyka usteczka.” Rozwaga to najlepsza na usta kłódeczka. „Na pociski nieszczęścia uzbrój się za młodu, Jeżeli chcesz być mężem i chlubą narodu.

31  Jachowicz, pisząc bajki, świadomie używał języka prostego, zrozumiałego, by trafić celnie do swych czytelników - dzieci. Często wprowadza słowa z języka potocznego, dziś już nieużywane. Dużo w nim frazeologizmów, które wzbogacają obraz. Język ten jest ubogi w środki stylistyczne, mało w nim metafor, a porównania są niewyszukane. Uosobienie występuje często, bo przybliża i unaocznia małemu czytelnikowi bohaterów i ich zachowania. Bajki są bardzo emocjonalne, wiele w nich apostrof, wykrzyknień, pytań retorycznych wkładanych w usta tak bohaterów jak i narratora. W celu podkreślenia czegoś, zasygnalizowania, wprowadzane są powtórzenia wyrazów, anafory. Dominują zdrobnienia, które wyraźnie wskazują na adresata utworów – dzieci.  We wstępie do „Stu powiastek nowych” w 1853 roku bajkopisarz stwierdził: „Raz powiedziałem: ja dla dzieci piszę, Tak się wyrażam, jak z ich ust słyszę. Język dziecięcy toć to rzecz nie nowa; Jest to oddzielna rzewna serca mowa. U nich świat inny i poezja inna – Do ich serduszek podobna być winna, Drobne serduszka, wyrazy zdrobniałe Dziatki tak lubią to wszystko, co małe.” Z podanych w prezentacji przykładów wynika, że cel swój osiągnął.

32  Stanisław Jachowicz, Bajki i powiastki, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1985  Izabela Kaniowska – Lewańska, Stanisław Jachowicz. Życie, twórczość i działalność, Nasza Księgarnia, Warszawa 1986  http://pl.wikipedia.org/wiki/Archaizm  https://pl.wikipedia.org/wiki/Bajka  http://www.szkolnictwo.pl/szukaj,Archaizm  http://sjp.pwn.pl/slowniki/zdrobnienie.html