1 Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2 Justyna Drop JĘZYK MAPY

3 METODY PREZENTACJI KARTOGRAFICZNEJ ELEMENTÓW ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO Każda mapa ma swój tajemniczy język. Każdy, kto chce poznać mapę oraz informacje w niej zawarte powinien się tego języka nauczyć. Do przedstawiania zjawisk, zdarzeń i obiektów w przestrzeni geograficznej stosuje się różne znaki graficzne i różne sposoby prezentacji. Spośród licznych metod graficznych omówimy kilka najczęściej stosowanych, a należą do nich: A) metody jakościowe: 1. Metoda sygnaturowa 2. Metoda zasięgów B) metody ilościowe 3. Metoda izoliniowa 4. Metoda kropkowa 5. Metoda kartogramu 6. Metoda kartodiagramu 7. Diagram 8. Wykres

4 1. METODA SYGNATUROWA Polega na oznaczaniu na mapie rzeczywistości przyrodniczej za pomocą znaków punktowych i liniowych. 1. Sygnatury punktowe mogą mieć formę: 2. Sygnatury liniowe też mogą mieć postać graficzną i symboliczną. Cechami różnicującymi sygnatury liniowe są np. kolory ( niebieski dla rzek).

5 Przykład metody sygnaturowej chmiel tytoń winorośl len Burak cukrowy 0250 km

6 2. METODA ZASIĘGÓW Polega na oznaczaniu na mapie obszarów występowania określonego zjawiska przez zakreślenie konturu odpowiadającego granicom tego obszaru. Jest to zatem metoda powierzchniowa. Oznaczenia tego można dokonać w różny sposób, np. poprzez: ograniczenie powierzchni tzw. liniami zasięgu (czyli najdalszymi granicami, do których dociera występowanie danego zjawiska), oznaczenie powierzchni barwą lub szrafem, umieszczenie na danym obszarze powtarzających się znaków lub napisu określającego zjawisko (często bez rysowania linii zasięgu) itp. Metoda te stosowana jest na mapach geologicznych, tektonicznych, geomorfologicznych, glebowych, zasięgu występowania roślin, zwierząt, ras, ludów, języków, religii, typów gospodarki rolnej, itp

7 Przykłady metody zasięgów często Bardzo często Nie występuje Zasięg występowania dąbu szypułkowego w Polsce Zasięg występowania historyczny Małe zagęszczenie Średnie zagęszczenie Duże zagęszczenie Zasięg występowania geparda

8  Polega na zastosowaniu izolinii, czyli linii jednakowych wartości liczbowych wskazujących natężenie jakiegoś zjawiska. Izolinie powstają w wyniku interpolacji wartości pośrednich pomiędzy pomierzonymi punktami. Inerpolowane z góry przyjęte wartości połączone izoliniami oddają charakter zmienności zjawiska przyrodniczego, ale wiernie nie odzwierciedlają jego rzeczywistego stanu.  Różnica wartości pomiędzy kolejnymi izoliniami powinna być stała.  Przykłady izolinii:

9 Przykłady metody izolinii Izotermy stycznia w Ameryce Północnej Ciśnienie atmosferyczne w lipcu 990 995 1000 1005 1010 1015 1025 hPa

10 4. Metoda kropkowa Polega na pokryciu mapy znakami punktowymi, z których każdy przedstawia określoną wartość liczbową, np. jeden znak – 100 000 mieszkańców. Mapy kropkowe często łączy się metodą zasięgów oraz kartogramami lub kartodiagramami. Ludność wiejska - metoda kropkowa, ludność miejska -metoda kartodiagramu

11 5. METODA KARTOGRAMU Polega na przedstawieniu intensywności jakiegoś zjawiska na określonej powierzchni. Powierzchnie pokrywa się odpowiednio dobranym deseniem lub barwą. Przedstawiają wartości liczbowe dotyczące jednostek administracyjnych (np. państwa, czy województwa). Zjawiska społeczne czy gospodarcze odnoszące się do tych jednostek wyrażone są np. w procentach. Przykładem może być gęstość zaludnienia na jakimś obszarze czy mapa bilansu migracji ludności dla określanego przedziału czasu. 11050100200 Liczba mieszkańców na 1 km 2 Rozmieszczenie ludności w Europie

12 6. Metoda kartodiagramu Kartodiagram jest mapą, na której dane liczbowe przedstawiono w postaci diagramów. Diagramy mogą być elementem mapy lub uzupełnieniem jej treści. Otrzymuje się wówczas formę pośrednią między mapą a wykresem. Takie mapy najczęściej przedstawiają dane dotyczące gospodarki, usług, handlu i ludności. Na kartograficznym podkładzie rozmieszcza się zlokalizowane szczegółowo wykresy przedstawiające wielkość ( czasami charakter) jakiegoś elementu rzeczywistości przyrodniczej na określonym obszarze. Mogą to być wykresy dotyczące np. zasobów kopalin, rocznego przebiegu temperatury, kierunków wiatrów, użytkowania gruntów. Kartodiagramy mogą mieć również charakter wykresów wstęgowych, ilustrujących np. wielkości przepływów wód w rzekach lub obroty handlu zagranicznego między krajami. Diagramy na mapie odnoszą się do konkretnego miejsca, na przykład państwa czy miasta. Zaletą kartodiagramu jest to że można łatwo porównywać te same zjawiska na różnych obszarach. Na mapach często łączy się metodę kartodiagramu z kartogramem. Dzięki temu można umieścić więcej informacji i zaobserwować różne prawidłowości lub zależności pomiędzy przedstawianymi zjawiskami. Ważne jest, by zawsze przy czytaniu prezentacji wartości liczbowych na mapie zapoznać się z informacjami zawartymi w legendzie mapy.

13 Przykład mapy wykonanej metodą kartodiagramu Import i eksport w wybranych krajach Europy. Europa Import mld $ 37,1 45,3 64,2 121,9 133,9 150,5 193 278,6 287,2 444,5 Eksport mld $ 520 260 52 Eksport ( mld $)

14  Diagramy przedstawiają wartości liczbowe za pomocą podziału lub rozmiaru figur geometrycznych ( np. koła, kwadratu).  Diagram prosty wyraża wartość jednego zjawiska, np. wielkość wydobycia węgla kamiennego czy liczbę ludności w danym kraju. O wielkości prezentowanego zjawiska informuje nas rozmiar diagramu – należy go porównać ze skalą.  Diagram, który przedstawia wartości wyrażone w procentach nazywamy diagramem strukturalnym Wówczas cała powierzchnia diagramu stanowi 100% a wydzielone części oznaczają odpowiednią wielkość procentową. Do tego typu przedstawień na ogół stosuje się diagramy kołowe, kwadratowe lub prostokątne. Węglowa 71% Gaz naturalny 1% Ropa naftowa 17% Nuklearna 1% Bio 9% Wodna 1% Źródła energii RPA; diagram strukturalny

15 W geografii często trzeba pokazać jak dane liczbowe zmieniają się np. w określonym czasie. Do tego celu najlepiej użyć wykresu. W zależności do przedstawianych treści stosuje się: 1. Wykres słupkowy wykorzystuje się głównie do prezentacji zjawisk o charakterze nieciągłym 2. Wykres liniowy nadaje się przede wszystkim do prezentacji zjawisk zmieniających się w czasie - ciągłych 3. Wykres złożony stosuje się go wtedy, gdy trzeba przedstawić kilku danych liczbowych na jednym wykresie. 19882002 pracaNa utrzymaniuNiezarobkowe źródło utrzymania 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

16  Rzeźbę terenu przedstawia się obecnie najczęściej za pomocą poziomic.  Poziomice (izohipsy) są to linie na mapie łączące punkty o jednakowej wysokości.  Mapa poziomicowa (hipsometryczna) to mapa, na której rzeźbę terenu przedstawiono za pomocą poziomic.  Metoda poziomicowa została opracowana w Holandii w pierwszej połowie XVIII w. do przedstawienia głębokości na planach rzek. Obecnie mapy tego rodzaju stosuje się najczęściej do prezentacji wysokości. Główną zaletą metody poziomicowej jest możliwość odczytania wysokości bezwzględnych, oraz wysokości względnych. m n.p.m 2000 1500 1000 700 500 400 300 200 150 100 0

17 Wysokość względna i wysokość bezwzględna 1. Wysokość względna Wysokość mierzona względem jakiegoś punktu nie znajdującego się na poziomie morza. W urozmaiconym pod względem rzeźby terenie na pierwszy rzut oka zauważamy różnice wysokości między miejscami położonymi najniżej i najwyżej. Odległości między tymi liczbami można zmierzyć i wyrazić matematycznie za pomocą liczb. Otrzymamy właśnie wysokość względną, wyrażoną w metrach. Im większe są wysokości względne, tym bardziej jest urozmaicona rzeźba terenu. Tereny równe lub faliste maja niewielkie różnice wysokości, dlatego ich wysokości względne są małe. Jeżeli znamy tylko wysokości względne trudno nam będzie porównać rzeczywistą wysokość poszczególnych form terenu z powodu różnych punktów odniesienia. Do tego celu wyznaczono jeden wspólny poziom, do którego odnoszą się wszystkie pomiary wysokości. Jest nim poziom morza. Przyjęto, że znajduje się on na wysokości 0. 2. Wysokość bezwzględna Wysokość każdego punktu mierzona względem poziomu morza, wysokość nad poziomem morza. Wyraża się ja w metrach i dodaje formułę „ nad poziomem morza”, w skrócie n.p.m ( np. 1340 m. n.p.m.) Jeżeli teren leży niżej niż poziom morza, wtedy do liczby metrów dodaje się określenie „pod poziomem morza”, w skrócie p.p.m. Wartości wysokości bezwzględnej przedstawia się na mapach hipsometrycznych za pomocą umownej skali barw.

18 Rodzaje form rzeźby terenu na lądach

19 Przykłady zróżnicowania terenu Góry Duże różnice wysokości względnych Wyżyny mniejsze niż góry różnicami wysokości względnych Niziny małe różnice wysokości względnych Niektóre obszary wyżynne osiągają wyższe wysokości bezwzględne niż góry – o tym, że zaliczamy je do wyżyn decyduje charakter powierzchni (wartości wysokości względnych); przykładem może być Tybet, którego powierzchnia leży na wysokościach często przekraczających 5000 m n.p.m. (wyżej od Alp, będących najwyższymi górami Europy); jednak ze względu na mniejsze wysokości względne zaliczany jest do wyżyn.

20 Depresja a kryptodepresja Depresja – obszar lądu położony poniżej poziomu morza. Najgłębsza depresja na świecie to depresja Morza Martwego sięgająca do 418 m p.p..m w Izraelu i Jordanii Najgłębsza depresja w Polsce to obszar Żuław Wislanych położony do 1,8 m p.p.m. – Raczki Elbląskie. Kryptodepresja - zagłębienie terenu wypełnione przez wodę lub lód, przez co tworzy się jezioro lub lodowiec, którego dno jest poniżej średniego poziomu morza (p.p.m.), natomiast powierzchnia może znajdować się nad poziomem morza (n.p.m.). depresje zalane przez wody jeziora Najgłębsza kryptodepresja jest Bajkał 1164 m Największą kryptodepresję w Polsce (prawie 30 m) tworzy jezioro Miedwie. Morze Martwe Bajkał

21 Hipsometria kontynentów – wysokości w % ogólnej powierzchni Wysokość w m n.p.m EuropaAzjaAfrykaAmeryka Płn. Ameryka Płd. Australia z Oceanią Antar- ktyda Lądy ogółem Powyżej 5000 -2,8-0,51,1-0,11,0 3000 - 5000 0,14,00,20,13,90,22,52,1 1000 - 3000 5,023,721,726,69,63,185,625,3 300 - 1000 20,937,155,640,036,442,55,437,5 0 - 300 72,631,222,432,849,054,06,433,5 Poniżej 0 (depresja) 1,41,20,1--0,2-0,6 Średnia wysokość 2929876577816553302030875

22 Krzywa hipsograficzna góry, wyżyny, niziny, szelfy stoki kontynentalne baseny oceaniczne rowy oceaniczne grzbiety oceaniczne Średnia głębokość oceanu światowego 3794 m n.p.m Rów Mariański 11 022 m Średnia wysokość lądu 875 m n. p.m. Mount Everest 8848 m n.p.m. tyś. m n.p.m 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10 -11 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100% tyś m p.p.m

23 Różnorodność dna oceanicznego Powierzchnia dna oceanicznego jest równie bogato urzeźbiona. Pod wodą znajdują się odpowiedniki wielkich form ukształtowania powierzchni występujących na lądach. Na dnie oceanu, zazwyczaj w jego centralnej części, występują różne zagłębienia i wyniosłości będące odpowiednikiem gór na lądzie. To podwodne grzbiety oceaniczne. W niektórych miejscach są tak wysokie, że ich szczyty wystają ponad powierzchnię wody, tworząc wyspy. Dno sąsiadujących z nimi rozległych basenów oceanicznych jest zazwyczaj równinne, faliste lub lekko pagórkowate. W pobliżu kontynentu dno dość szybko się wznosi stokiem kontynentalnym tworząc podwodną krawędź kontynentu. Płytkie fragmenty wód leżących między stokiem kontynentalnym a brzegiem kontynentu to morza szelfowe, inaczej szelfy. Na dnie oceanu występują też wąskie i głębokie obniżenia zwane rowami oceanicznymi. Najgłębszy z nich to Rów Mariański o głębokości 11 022 m p.p.m.

24 Profil dna oceanicznego Szelf kontyntentalnydo 200 Stok kontynentalny 2000-3000 m 4000-6000 m Równina abisalna 10 000 m Rów oceaniczny Grzbiet oceaniczny Wyspa wulkaniczna Basen Ważne: Szelf i stok kontynentalny, pomimo że znajdują się pod powierzchnią wszechoceanu, zaliczane są do obszarów lądowych i stanowią podstawę, czyli cokół kontynentu