1 Mechanizmy ochrony konsumenta na rynku usług emerytalnych w Polsce (problem wiedzy, informacji i ich transparencji dla konsumentów -członków systemu emerytalnego) Dr hab. Edyta Rutkowska- Tomaszewska Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

2 USŁUGA EMERYTALNA JAKO USŁUGA FINANSOWA PROBLEM DEFINICJI USŁUGI EMERYTALNEJUSŁUGI W RAMACH KAPITAŁOWEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO – OTWARTE FUNDUSZE EMERYTALNE oraz WSZEKIE DOBROWOLNE FORMY GROMADZENIA OSZCZEDNOŚCI EMERYTALNYCH II filar – kapitałowa część systemu emerytalnego, w ramach której wkład emerytalny gromadzony jest i inwestowany na rachunku członkowskim w OFE. Aktualnie uczestniczenie w OFE ma charakter dobrowolny, z tym zastrzeżeniem, że wszyscy członkowie, który zgromadzili dotychczas składki w ramach OFE pozostają nadal członkami OFE. Jeśli osoba objęta ubezpieczeniem zdecyduje się gromadzić środki na rachunku członkowskim w OFE przekazywane będzie 2,92% podstawy wymiaru składki. III filar – dobrowolne formy gromadzenia oszczędności emerytalnych, które wykorzystane zostaną przez ubezpieczonego po osiągnięciu wieku emerytalnego. Są to wszelkie formy oszczędzania, z tym zastrzeżeniem, iż z myślą o tym filarze ustawodawca skonstruował szczególne produkty finansowe, takie jak Indywidualne Konta Emerytalne, Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego, czy też pracownicze programy emerytalne.

3 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG FINANSOWYCH W TYM EMERYTALNYCHOCHRONA PUBLICZNOPRAWNA – PROBLEM ZAPEWNIENIA BEZPIECZNEGO FUNKCJONOWANIA INSYTUCJI FINANSOWEJ ŚWIADCZĄCEJ USŁUGĘ – FUNDUSZ EMERYTALNY (TOWARZYSTWO UBEZPIECZENIOWE???? NADZÓR KNF - NADZÓR NAD RYNKIEM FINANSOWYM EWENTUALNIE MOŻLIWOŚĆ DOPUSZCZANIE DO OBROTU – DZIAŁALNOŚĆ REGULOWANA JAK I SPRAWOWANIE BIEŻĄCEGO NADZORU NAD DZIAŁALNOŚCIĄ - USTAWA z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (T.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 174 ze zm.), ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 477 ze zm.), ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych ((t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 291 ze zm); EWENTUALNIE MOŻLIWOŚĆ PODJECIA PRZEZ PODMIOT PUBLICZNY DZIAŁAŃ WOBEC INSTYTUCJI FINANSOWEJ STOSUJACEJ NIEWŁAŚCIWE PRAKTYKI NIENANKIEROWANA NA OCHRONE INDYWIDUALNYCH INTERESÓW - PREZES UOKIK, RZECZNIK FINANSOWY (POŚREDNIA OCHRONA KONSUMENTA) OCHRONA PRYWATNOPRAWNA –TYPOWE MECHANIZMY OCHRONY KONSUMENTA W STOSUNKACH UMOWNYCH INSTYTUCJI FINANSOWEJ Z KLIENTEM - KONSUMENTEM (BEZPOŚREDNIA OCHRONA KONSUMENTA)

4 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG EMERYTALNYCHPRZEPISY PRAWA REGULUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ II i III FILARU SYSTEMU EMERYTALNEGO ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych ((t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 291 ze zm); - rozdz. 7-Rozdział 7 Członkostwo w funduszu emerytalnym, Rozdział 8 Zakaz działalności akwizycyjnej otwartych funduszy emerytalnych, Rozdział 9 Rachunki i przeliczenia składek, rozdział 11 Wypłata środków zgromadzonych na rachunku, Rozdział 12 Podział środków w razie rozwodu lub unieważnienia małżeństwa ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, ustawa z dnia 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych, ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. (tj. Dz. U z 2014, poz ze zm)

5 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG EMERYTALNYCHUSTAWA z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (T.j. Dz. U. z 2016 r. poz ) Art. 1. Ustawa określa zasady gromadzenia oszczędności na indywidualnych kontach emerytalnych, zwanych dalej "IKE", oraz na indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego, zwanych dalej "IKZE", oraz dokonywania wpłat, wypłat transferowych, wypłat, częściowego zwrotu i zwrotu środków zgromadzonych na tych kontach. instytucja finansowa - fundusz inwestycyjny, podmiot prowadzący działalność maklerską, zakład ubezpieczeń, bank, dobrowolny fundusz emerytalny, prowadzące IKE lub IKZE;

6 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG EMERYTALNYCHUSTAWA z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (T.j. Dz. U. z 2016 r. poz ) Art. 1. Art. 8 UOIKE I IKZE. IKE lub IKZE jest prowadzone na podstawie pisemnej umowy zawartej przez oszczędzającego, zwanej dalej "umową o prowadzenie IKE lub IKZE„: z funduszem inwestycyjnym albo z dobrowolnym funduszem emerytalnym, albo z podmiotem prowadzącym działalność maklerską o świadczenie usług polegających na wykonywaniu zleceń nabycia lub zbycia instrumentów finansowych i prowadzenie rachunku papierów wartościowych oraz rachunku pieniężnego, albo z zakładem ubezpieczeń - ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, albo z bankiem o prowadzenie rachunku bankowego. Oszczędzający ma prawo do zmiany instytucji finansowej prowadzącej jego IKE lub IKZE, dokonując wypłaty transferowej.

7 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG EMERYTALNYCHUSTAWA z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (T.j. Dz. U. z 2016 r. poz ) Art. 9 ustawy elementy umowy Umowa o prowadzenie IKE lub IKZE określa w szczególności: 1) oznaczenie IKE lub IKZE umożliwiające jego identyfikację; sposób oznaczenia dyspozycji dotyczących środków gromadzonych na IKE lub IKZE; sposób postępowania instytucji finansowej w przypadku, gdy suma wpłat dokonanych przez oszczędzającego na IKE lub IKZE w danym roku kalendarzowym przekroczy maksymalną wysokość wpłat ustaloną zgodnie z art. 13 albo art. 13a; zakres, częstotliwość i formę informowania oszczędzającego o środkach zgromadzonych na IKE lub IKZE;koszty i opłaty obciążające oszczędzającego w związku z prowadzeniem IKE lub IKZE, w zakresie nieuregulowanym przepisami, o których mowa w art. 12; okres wypowiedzenia umowy; termin dokonania wypłaty, wypłaty transferowej, częściowego zwrotu oraz zwrotu; warunki wypłaty w ratach, w tym liczbę rat, w przypadku dokonywania wypłaty w ratach;sposób postępowania z pożytkami z papierów wartościowych zgromadzonych na IKE lub IKZE oszczędzającego. Dodatkowe elementy umowy w przypadku podpisania umowy o prowadzenie IKE lub IKZE z zakładem ubezpieczeń, umowa ta zawiera ponadto: określenie zasad, na jakich zakład ubezpieczeń wyodrębnia z płaconej składki część przeznaczoną na rachunek IKE lub IKZE w ubezpieczeniowym funduszu kapitałowym oraz wskazuje cel, na który przeznaczona jest pozostała część składki ubezpieczeniowej; 2) określenie, jaka część składki jest potrącana na cel, o którym mowa w pkt 1, i nie jest przekazywana na rachunek, o którym mowa w art. 19 pkt 3.

8 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG EMERYTALNYCHUstawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (tj. Dz. U. z 2014 r. poz. 710 ze zm.) Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 477 ze zm.) ROZPORZĄDZENIE RADY MINISTRÓW z dnia 23 stycznia 2014 r. w sprawie obowiązków informacyjnych funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2014 r. poz. 142; zm.: Dz. U. z 2015 r. poz ) § 3. 1. Prospekt informacyjny powinien zawierać prawdziwe i rzetelne informacje o otwartym funduszu lub dobrowolnym funduszu. 2. Prospekt informacyjny powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały dla członka otwartego funduszu lub dobrowolnego funduszu. 3. Wzory matematyczne i algorytmy mogą być zamieszczane w prospekcie informacyjnym wyłącznie z ich omówieniem. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2011 r. w sprawie sposobu i trybu zawarcia umowy, na podstawie której następuje uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym (Dz. U r. Nr 284, poz. 1669), USTAWA z dnia 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym (T.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 892.) klient podmiotu rynku finansowego: członka funduszu emerytalnego lub osobę uprawnioną w rozumieniu ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, uczestnika pracowniczego programu emerytalnego lub osobę uprawnioną w rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych, oszczędzającego lub osobę uprawnioną w rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego, osobę otrzymującą emeryturę kapitałową w rozumieniu ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych

9 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG EMERYTALNYCH A „USTAWY KONSUMENCKIE” DOTYCZĄCE JEDYNIE USŁUG FINANSOWYCH LUB TAKŻE NICH INNE AKTY PRAWNE REGULUJĄCE OCHRONĘ KONSUMENTÓW Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (tj.: Dz. U. z 2015 r., poz. 184 z późn. zm.) Problem praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów – naruszanie obowiązków informacyjnych , świadczenie usług nieadekwatnych, nieodpowiednich do potrzeb konsumentów nieuczciwa reklama Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (tj.: Dz. U. z 2016, poz. 3) – stosowanie przez przedsiębiorców nieuczciwych praktyk rynkowych, w szczególności praktyk wprowadzających w błąd dr hab. E. Rutkowska- Tomaszewska "Umowy dotyczące usług finansowych zawierane na odległość"

10 OCHRONA KONSUMENTA USŁUG EMERYTALNYCH A „USTAWY KONSUMENCKIE” DOTYCZĄCE JEDYNIE USŁUG FINANSOWYCH LUB TAKŻE NICH INNE AKTY PRAWNE REGULUJĄCE OCHRONĘ KONSUMENTÓW Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym (Dz. U. z 2015, poz ze zm.) – zasady rozpatrywania reklamacji przez podmioty rynku finansowego, składanych przez klientów tych podmiotów oraz możliwości podjęcia działań przez Rzecznika Finansowego - rozpatrywanie wniosków w indywidualnych sprawach, wniesionych na skutek nieuwzględnienia roszczeń klienta przez podmiot rynku finansowego w trybie rozpatrywania reklamacji; rozpatrywanie wniosków dotyczących niewykonania czynności wynikających z reklamacji rozpatrzonej zgodnie z wolą klienta w terminie; PROBLEM DEFINICJI PODMOTU RYNKU FINANSOWEGO I KLIENTA TEGO PODMIOTU (ART. 2 TEJ USTAWY) dr hab. E. Rutkowska- Tomaszewska "Umowy dotyczące usług finansowych zawierane na odległość"

11 Usługi finansowe w ustawie o prawach konsumenta (upk)OCHRONA KONSUMENTA W ZAKRESIE UMÓW O USŁUGI FINANSOWE NA ODLEGŁOŚĆ art. 1. pkt 4 upk: Zakres regulacji ustawy o prawach konsumenta Ustawa określa prawa przysługujące konsumentowi, w szczególności: zasady i tryb zawierania z konsumentem umowy na odległość dotyczącej usług finansowych.

12 Usługi finansowe w ustawie o prawach konsumentaWyłączenia spod zakresu zastosowania ustawy o prawach konsumenta (ochrony w niej przewidzianej) * art. 4 ust.2 upk Przepisów ustawy nie stosuje się do umów dotyczących usług finansowych, w szczególności takich jak: czynności bankowe, umowy kredytu konsumenckiego, czynności ubezpieczeniowe, umowy uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym otwartym, specjalistycznym funduszu inwestycyjnym otwartym, funduszu inwestycyjnym zamkniętym, specjalistycznym funduszu inwestycyjnym zamkniętym i funduszu inwestycyjnym mieszanym, usługi płatnicze (PRÓBA DEFINIOWANIA USŁUG FINANSOWYCH – POPRZEZ WSKAZANIE KATALOGU

13 Usługi finansowe w ustawie o prawach konsumentaWyłączenia spod zakresu zastosowania ustawy o prawach konsumenta I TYM SAMYM OCHRONYKONSUMENTA W NIEJ PRZEWIDZIANEJ – z wyjątkiem umów dotyczących usług finansowych zawieranych na odległość, do których stosuje się przepisy rozdziałów 1 (Przepisy ogólne) i 5 (Umowy dotyczące usług finansowych zawierane na odległość). Ustawa przewiduje także wyłączenia od ochrony w niej przewidzianej w odniesieniu do usług finansowych na odległość (art. 43 upk)

14 Usługi finansowe w ustawie o prawach konsumentaSzczególny charakter ochrony konsumenta usług finansowych i konieczność odrębnej regulacji prawnej usług finansowych z uwagi na ich specyfikę (tzw. regulacji sektorowej – ustawy regulujące działalność poszczególnych podmiotów i dotyczące poszczególnych typów usług finansowych – w tym w zakresie ochrony klienta tych usług (nie tylko konsumenta) W przypadku usług emerytalnych – odrębna regulacja prawna w ramach II i III filaru systemy emerytalnego - wcześniej wskazana dr hab. E. Rutkowska- Tomaszewska "Umowy dotyczące usług finansowych zawierane na odległość"

15 STOSUJE SIĘ PRZEPISY WSKAZANYCH TZW. USTAW SEKTOROWYCHWyłączenia od ochrony przewidzianej dla konsumenta usług finansowych na odległość w rozdziale 5 upk (art. 43upk) Wyłączenie całkowite (art. 43 ust. 1 upk) – przepisów upk w odniesieniu do usług finansowych na odległość NIE STOSUJE SIĘ W OGÓLE Przepisów niniejszego rozdziału nie stosuje się do usług polegających na gromadzeniu środków pieniężnych i ich lokowaniu, z przeznaczeniem na wypłatę członkom otwartego funduszu emerytalnego lub uczestnikom pracowniczego funduszu emerytalnego po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2013 r. poz. 989, 1289 i 1717) i przepisów ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz.1207, ze zm.5). STOSUJE SIĘ PRZEPISY WSKAZANYCH TZW. USTAW SEKTOROWYCH

16 Obowiązki informacyjne i skutki ich niedochowania PRZEJAWY (INSTRUMENTY, ŚRODKI) OCHRONY KONSUMENTA W ZAKRESIE USŁUG FINANSOWYCH Obowiązki informacyjne i skutki ich niedochowania Prawo odstąpienia od umowy o usługę finansową Sankcja (skutki) niedochowania obowiązków informacyjnych – tzw. „sankcyjne” prawo odstąpienia – nieograniczone terminem Tzw. bezprzyczynowe wypowiedzenie umowy o usługę finansową na czas nieokreślony z zachowaniem okresu wypowiedzenia Czy występują we wskazanych aktach regulujących usługi emerytalne????? Nie z wyjątkiem obowiązków informacyjnych – obowiązki dot., treści prospektu emisyjnego, treści umów zawieranych z konsumentami

17 ZAGROŻENIA DLA KONSUMENTÓWUSŁUGI EMERYTALNE Z PERSPEKTYWY WŁAŚCIWYCH ORGANÓW PULICZNYCH W SPRAWACH OCHRONY KLIENTÓW INSTYTUCJI FINANSOWYCH ZAGROŻENIA DLA KONSUMENTÓW Inne alternatywne metody oszczędzania - nowe produkty Polisolokata,  ubezpieczenia na życie z ufk  SPRAWOZDANIE RF ZA 2015 ROK Problemy z ubezpieczeniami na tle polis z ufk – niedozwolone klauzule umowne, praktyki naruzające zbiorowe interesy konsumentow-usługi nieodpowiednie - misselling Działania w zakresie problematyki zabezpieczenia emerytalnego W związku z przyjętą przez PTE zrzeszone w Izbie Gospodarczej Towarzystw Emerytalnych samoregulację w zakresie zasad wypłaty środków z OFE po śmierci członka funduszu, uzgodniono bliższą współpracę przy propagowaniu przyjętych zasad wypłaty środków, a także przy przyszłym przeglądzie realizacji zasad wypłaty środków. BRF zadeklarowało wsparcie i kooperację przy rozwiazywaniu wszelkich problemów, które mogą pojawić się w trakcie wypłaty środków zgromadzonych na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego.

18 SPRAWOZDANIE KNF ZA 2015 ROKWyłączenia od ochrony przewidzianej dla konsumenta usług finansowych na odległość w rozdziale 5 upk (art. 43upk) USŁUGI EMERYTALNE Z PERSPEKTYWY WŁAŚCIWYCH ORGANÓW PULICZNYCH W SPRAWACH OCHRONY KLIENTÓW INSTYTUCJI FINANSOWYCH SPRAWOZDANIE KNF ZA 2015 ROK Skargi na działalność OFE, które wpłynęły do UKNF, odnosiły się głównie do problemów z uzyskaniem wypłaty środków z rachunku zmarłych członków OFE przez osoby uprawnione. SPRAWOZDANIE UKOKIK ZA 2015 ROK Problemy z ubezpieczeniami na tle polis z ufk

19 Dziękuję za uwagę Dr hab. Edyta Rutkowska- Tomaszewska