1 Metody optyczne stosowane w chemii analitycznej.

2 Metody optyczne: Najważniejsze metody optyczne które znalazły zastosowanie w chemii analitycznej: REFRAKTOMETRIA POLARYMETRIA NEFELOMETRIA TURBIDYMETRIA

3 Rodzaje oddziaływań promieniowania elektromagnetycznego z materią:oddziaływania sprężyste oddziaływania niesprężyste

4 Metody optyczne oparte są na technice sprężystego oddziaływania badanej próbki z padającym na nią promieniowaniem elektromagnetycznym. Sprężyste oddziaływanie promieniowania elektromagnetycznego na badaną próbkę nie wywołuje zmiany energii tego promieniowania, zmienia natomiast jego kierunek (fali, strumienia fotonów). Zgodnie z modelem fali sinusoidalnej, zmianie ulegnie kierunek fali.

5 Refraktometria Refraktometria to instrumentalna metoda analityczna wykorzystująca zależność współczynników załamania światła badanych roztworów od ich stężenia. Na tej podstawie wnioskuje się o zawartości oznaczanych substancji. Do pomiarów wykorzystuje się refraktometry.

6 Załamanie fali Załamanie fali to zmiana kierunku rozchodzenia się fali związana ze zmianą jej prędkości, gdy przechodzi do innego ośrodka. Zmiana prędkości powoduje zmianę długości fali, a częstotliwość pozostaje stała.

7 Załamanie światła - przykład

8 Załamanie fali Zgodnie z falową teorią światła: gdzie : V1 – prędkość światła w ośrodku 1 V2 – prędkość światła w ośrodku 2

9 Załamanie fali Jeżeli kat padania a jest większy od kąta załamania b to ośrodek 1 jest optycznie rzadszy niż ośrodek 2. Ośrodek optycznie rzadszy to ośrodek o mniejszym współczynniku załamania ( większej prędkości rozchodzenia się światła)

10 Załamanie fali W literaturze podaje się najczęściej tzw. bezwzględne współczynniki załamania czyli wsp. załamania względem próżni (dla gazów) lub względem powietrza (dla cieczy i ciał stałych). Współczynniki załamania zależą od: długości fali świetlnej (zwiększają się wraz ze zmniejszaniem długości fali świetlnej) temperatury (maleją wraz ze wzrostem temp.) ciśnienia (istotne w przypadku gazów)

11 Załamanie fali W celu ustandaryzowania i zwiększenia dokładności pomiarów laboratoryjnych współczynników załamania światła używa się światła monochromatycznego o długości fali linii D sodu l = 589,3 nm oznaczając współczynnik załamania symbolem nD, użycie światła białego spowoduje że pomiar będzie niezbyt dokładny ponieważ poszczególne jego składowe załamują się pod różnymi kątami.

12 Refraktometria Współczynnik załamania światła jest wielkością bezwymiarową a jego wartość dla wodnych roztworów związków nieorganicznych i ciekłych organicznych zawiera się w zakresie: Jest on wielkością charakterystyczną dla danej substancji i umożliwia jej identyfikację a jego zależność od stężenia wykorzystywana jest w analizie ilościowej (refraktometria).

13 Refraktometria umożliwia również identyfikację badanych substancji oraz badanie struktury związków chemicznych. gdzie: RM – refrakcja molowa M – masa molowa d - gęstość

14 Refraktometria Refrakcja molowa jest wielkością addytywną tzn. stanowi sumę refrakcji przypisanych poszczególnym atomom, grupom funkcyjnym i wiązaniom w danej cząsteczce: gdzie: c – liczba atomów lub wiązań w cząsteczce Ra – refrakcja atomowa

15 Refraktometria - zastosowanieRefraktometria umożliwia identyfikacje oraz pomiar stężenia wielu substancji np.: białka całkowitego w surowicy krwi, cukru, tłuszczu… Do pomiaru wykorzystuje się liniową zależność współczynnika załamania światła od stężenia oznaczanych substancji. Refraktometria znalazła szerokie zastosowanie m.in. w przemyśle farmaceutycznym i spożywczym.

16 Polarymetria Polarymetria, instrumentalna metoda analityczna, w której wyznacza się aktywność optyczną badanych substancji dzięki pomiarom kąta skręcenia płaszczyzny polaryzacji światła spolaryzowanego. Aktywność optyczna substancji związana jest z jej budową przestrzenną. Jeżeli cząsteczki danego związku nie mają elementów symetrii (środka symetrii i płaszczyzny symetrii), są optycznie czynne.

17 Polarymetria cd. Cząsteczki asymetryczne są równocześnie cząsteczkami chiralnymi tzn. nie są identyczne z ich odbiciami lustrzanymi, tak jak relacja pomiędzy prawą i lewą dłonią. Cząsteczkami chiralnymi są np. związki organiczne zawierające asymetryczne atomy węgla, fosforu, siarki, azotu. Substancje optycznie czynne mogą skręcać płaszczyznę polaryzacji światła w prawo lub w lewo ( tzw. substancje prawo- i lewoskrętne).

18 Liniowa polaryzacja światłaPolarymetria Liniowa polaryzacja światła

19 Polarymetria Metody uzyskiwania światła spolaryzowanego:Odbicie światła od powierzchni pod kątem Brewstera przy którym promień odbity jest prostopadły do promienia załamanego i jest całkowicie spolaryzowany. Dla szkła o n=1,5 kąt Brewstera wynosi 56,30 a dla wody 530 i zależy od długości fali światła

20 Polarymetria Zjawisko dwójłomnościPromień światła niespolaryzowanego padający na pewne substancje anizotropowe (np. Kalcyt) rozdziela się na 2 promienie spolaryzowane w płaszczyznach wzajemnie prostopadłych.

21 Polarymetria Zjawisko dichroizmumożna obserwować w kryształach wykazujących zależność współczynnika absorpcji od kierunku drgań wektora świetlnego, np. siarczan jodochininy

22 Efekt wywołany zastosowaniem filtra polaryzacyjnego w aparacie fotograficznym

23 Efekt wywołany zastosowaniem filtra polaryzacyjnego w aparacie fotograficznym

24 Polarymetria Skręcalność właściwa:gdzie: a – zmierzony kąt skręcenia płaszczyzny polaryzacji światła; l – grubość warstwy; d – gęstość próbki jest wielkością charakterystyczną dla danej substancji. Najczęściej dokonuje się pomiaru wartości kata skręcenia płaszczyzny polaryzacji w temp. 200C w świetle linii D sodu (l = 589,3 nm)

25 Polarymetria W przypadku roztworów substancji optycznie czynnych do wzoru na skręcalność właściwą wprowadza się wartość stężenia c tych substancji w roztworze i wówczas: gdzie: c – stężenie wyrażone w gramach na 100 ml roztworu; l – grubość warstwy roztworu w decymetrach

26 Polarymetria Podstawą oznaczania ilościowego substancji metodą polarymetryczną jest proporcjonalność kąta skręcenia płaszczyzny polaryzacji światła do stężenia substancji wywołujących to skręcenie:

27 Zastosowanie polarymetriiW analityce medycznej metoda ta jest stosowana do wyznaczania stężenia glukozy w moczu u osób chorych na cukrzycę. W przemyśle cukrowniczym bada się zawartość procentową sacharozy np. w syropach, soku buraczanym. Pomiary polarymetryczne znajdują zastosowanie w badaniach równowagi i mechanizmów reakcji zwłaszcza wśród optycznie czynnych związków organicznych, a także w stereochemii przy określaniu budowy przestrzennej np. terpenów, białek, steroidów…

28 Nefelometria i turbidymetria - wprowadzenieSprężystym oddziaływaniom promieniowania elektromagnetycznego z materią mogą towarzyszyć zjawiska: rozproszenia załamania skręcenia płaszczyzny światła spolaryzowanego

29 Rozproszenie światła W przypadku gdy światło pada na gładką powierzchnię dla której rozmiary nierówności na jej powierzchni są mniejsze od długość fali świetlnej (ok. 1 mm) mówimy o zwierciadle. W przeciwnym przypadku mamy do czynienia ze zjawiskiem rozpraszania światła.

30 Dyfrakcja Dyfrakcja (ugięcie fali) to zjawisko fizyczne zmiany kierunku rozchodzenia się fali na krawędziach przeszkód oraz w ich pobliżu. Zjawisko jest wyraźnie obserwowane dla przeszkód o rozmiarach porównywalnych z długością fali.

31 Dyfrakcja d >> λ – dyfrakcja nie występuje, d ≈ λ – dyfrakcja zachodzi.

32 Całkowite wewnętrzne odbicie – przykład:Plexiglas – szkło akrylowe

33 Roztwór koloidalny (zol)Układy dyspersyjne Roztwór właściwy Roztwór koloidalny (zol) Zawiesina

34 Roztwór właściwy Jest to jednorodna mieszanina dwóch lub więcej substancji. Cząsteczki tych substancji są w roztworach chaotycznie wymieszane. Substancja rozpuszczona znajduje się w stanie rozproszenia molekularnego. Roztwory właściwe nie rozpraszają światła, są przeźroczyste i nie pozostawiają osadu podczas sączenia.

35 Roztwór koloidalny Roztwór koloidalny – roztwór substancji wielkocząsteczkowych (koloidy cząsteczkowe), analogicznie do zwykłych roztworów, ale ze względu na rozmiary cząsteczek substancji rozpuszczonej właściwości tych roztworów są odmienne. Roztwór koloidalny cząsteczkowy posiada wiele cech wspólnych z układem, w którym w cieczy rozproszone są drobiny wielocząsteczkowe substancji nierozpuszczalnej – koloidy fazowe. Roztwory koloidalne nazywane są zolami. Wykazują właściwości pośrednie między roztworami właściwymi i zawiesinami. Cząstki rozproszone nie są widoczne nawet pod mikroskopem, ale powodują zjawisko rozproszenia światła. Średnica drobin od 1 do 100 nm.

36 Zawiesina Jest to mieszanina dwu, lub więcej substancji, z których jedna stanowi fazę ciągłą zewnętrzną, a pozostałe (nierozpuszczalne w fazie zewnętrznej) są rozproszone w postaci drobin widocznych gołym okiem. Cząstki zawieszone powodują rozproszenie światła przechodzącego przez zawiesinę i osadzają się podczas sączenia lub na dnie naczynia pod wpływem grawitacji. Zawiesina jest układem stosunkowo nietrwałym. Trwałość zależy od rozdrobnienia substancji rozproszonej i gęstości oraz lepkości fazy rozpraszającej. Średnica drobin od 0,1 do 10 μm.

37 Nefelometria Nefelometria polega na pomiarze światła rozproszonego przez roztwór zawierający w przeźroczystym ośrodku cząsteczki fazy stałej lub ciekłej w stanie znacznego rozdrobnienia. Dla koloidu – o średnicy od 1 do 100 nm, dla zawiesiny od 0,1 do 10 μm . Warunkiem rozpraszania jest to, aby współczynniki załamania światła ośrodka i fazy rozproszonej były różne.

38 Nefelometria Pomiar nefelometryczny polega na badaniu zjawisk zachodzących podczas przechodzenia światła przez ośrodek niejednorodny. Mechanizm tego zjawiska może być różny w zależności od rozmiaru cząstek. W roztworach koloidowych (średnica cząstek od nm) promień ulega głównie ugięciu. W przypadku cząstek o większych średnicach następuje rozproszenie światła przede wszystkim na zasadzie odbicia.

39 Idea pomiaru nefelometrycznego

40 Nefelometria Jeżeli cały badany układ jest przezroczysty, możliwe jest załamywanie światła na granicach ośrodków o różnej gęstości. Taki mechanizm jest charakterystyczny dla rozproszenia Tyndalla. Największą rolę w rozpraszaniu odgrywa dyfrakcja i odbicie. Światło jest wtedy rozpraszane równomiernie we wszystkich kierunkach. Kąt pomiaru promieniowania rozproszonego wynosi najczęściej 900, co umożliwia oddzielenie promieniowania wiązki pierwotnej od promieniowania rozproszonego.

41 Efekt Tyndalla Jeżeli przez roztwór koloidalny przepuści się wiązkę światła, to wskutek uginania się promieni na cząstkach fazy rozproszonej, światło staje się widoczne w postaci tzw. stożka Tyndalla. Intensywność tego zjawiska jest tym większa, im większa jest różnica między współczynnikiem załamania fazy rozproszonej i ośrodka dyspersyjnego.

42 Efekt Tyndalla - przykład

43 Nefelometria W analizie medycznej nefelometrię stosuje się do oznaczania rozcieńczonych roztworów białek. Intensywność światła rozproszonego Ir na małych kulistych cząstkach koloidu jest opisana wzorem:

44 Turbidymetria Itr = I0 – Iabs - IrMetoda ta umożliwia pomiar stężenia koloidów i zawiesin. Światło padające o natężeniu I0 może w badanej próbce zostać rozproszone lub zaabsorbowane. Natężenie promieniowania przechodzącego Itr jest więc równe:    Itr = I0 – Iabs - Ir

45 Turbidymetria cd. W roztworach właściwych Ir jest praktycznie do pominięcia, stąd zależność: Itr = I0 – Iabs – Ir ulega uproszczeniu i otrzymujemy: Itr = I0 – Iabs W bezbarwnych roztworach niewłaściwych (koloidalnych) do pominięcia jest Iabs. Wtedy: Itr = I0 – Ir czyli: Ir = I0 – Itr

46 Turbidymetria Promieniowanie transmitowane, jest więc osłabione z powodu rozpraszania promieniowania padającego. Poprzez pomiar Itr uzyskujemy informację o wielkości promieniowania rozproszonego: Ir = I0 – Itr

47 Turbidymetria Technikę pomiarów, opartą na pomiarze absorpcji pozornej Ir = I0 – Itr spowodowanej zmętnieniem roztworów, stosuje się do oznaczania stężeń zawiesin o średnicach lub rozmiarze cząstek powyżej 100 nm. Ta technika pomiarów nazywa się turbidymetrią. Tak zwana absorbancja pozorna Apoz(lub Turbidancja S) jest proporcjonalna do stężenia c substancji badanej i długości drogi optycznej l zgodnie z równaniem:

48 Turbidymetria εpoz jest współczynnikiem empirycznym, zależnym od warunków eksperymentalnych, ma wartość stałą tylko dla identycznych warunków. Pomiar absorbancji pozornej umożliwia określenie stężenia analitu. Turbidymetria cechuje się wysoką czułością. Pozwala na oznaczanie roztworów koloidalnych przez wytrącanie nadmiarem odczynnika. Tak oznacza się aniony Cl-, Br-, SO42-, PO43- w stężeniach 10-6 – 10-9 mol/l.

49 Nefelometria vs turbidymetria

50 Nefelometria i turbidymetria – uwagi.Wszystkie pomiary nefelometryczne i turbidymetryczne prowadzone są względem wzorców, w ściśle standaryzowanych warunkach. Szczególnie istotnym jest przestrzeganie ustalonego czasu odczytu liczony od przygotowania roztworów. Oznaczanie turbidymetryczne stosowane jest w przypadku zawiesin o większych stężeniach a nefelometryczne jest dokładniejsze przy większym rozcieńczeniu. Metodami tymi oznacza się m.in. insulinę, cholesterol, hemoglobinę, kwasy nukleinowe w laboratoriach przyszpitalnych