1

2 Mikołaj Kopernik (łac. Nicolaus Copernicus Thorunensis lub Torinensis; ur. 19 lutego 1473 w Toruniu, zm. 24 maja 1543 we Fromborku) – astronom, matematyk, prawnik, ekonomista, strateg, lekarz, poeta, astrolog, tłumacz, kanclerz kapituły warmińskiej od 1511, kanonik warmiński, scholastyk wrocławski, duchowny katolicki. Jego najważniejszym dziełem jest De revolutionibus orbium coelestium – O obrotach sfer niebieskich. Pracował nad nim w latach 1515-1530, ale ukazało się dopiero w 1543 roku w Norymberdze. Opisał w nim heliocentryczną wizję wszechświata na tyle szczegółowo, że mogła stać się naukowo użyteczna. Dzieło to wywołało jedną z najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych nazywaną niekiedy przewrotem kopernikańskim.

3 Hipparchos z Nikei (Hipparch; gr. Ἵ ππαρχος) to żyjący w latach około 190 p.n.e. - 120 p.n.e. matematyk, geograf i astronom grecki. Urodził się w Nikei w Bitynii (obecnie Turcja). Zmarł na wyspie Rodos. Jest uważany za współtwórcę naukowych podstaw astronomii. Pracował w Aleksandrii i na Rodos, stworzył podstawy teorii planet, która następnie została rozwinięta przez Ptolemeusza (koła mimośrodowe i epicykle). Był zwolennikiem geocentryzmu. Odrzucił teorię sfer homocentrycznych (krążących wokół Ziemi), ponieważ była ona niezgodna z odkrytymi przez niego nieregularnościami ruchu ciał niebieskich. Nie chcąc zaprzeczyć centralnemu miejscu Ziemi, stworzył nową teorię budowy wszechświata, zwaną teorią epicykli i deferentów. Podstawę jej stanowiło nakładanie się dwóch i większej liczby jednostajnych ruchów kołowych tak, aby środek jednego obracającego się koła poruszał się po obwodzie koła drugiego. Dobranie odpowiedniej liczby kół oraz kierunków i prędkości ich obrotu pozwalało na otrzymanie wielu złożonych ruchów. Najprostszym układem są dwa koła obracające się w tym samym kierunku. Koło większe nazywa się deferentem, a mniejsze - epicyklem. Ziemia znajduje się w centralnym punkcie deferentu, a krążąca wokół niej planeta - na obwodzie epicykla, którego środek porusza się ruchem jednostajnym po obwodzie deferentu. Ten z kolei takim samym ruchem obraca się dokoła nieruchomego globu ziemskiego. Ze względu na zbyt nieregularne ruchy Słońca i Księżyca, by można je było zinterpretować za pomocą tej teorii, Hipparch stwierdził, że muszą się one poruszać po ekscentryku, tj. okręgu, którego środek znajduje się poza Ziemią.

4 Klaudiusz Ptolemeusz, Ptolemeusz Klaudiusz lub po prostu Ptolemeusz (łac. Claudius Ptolemaeus, gr. Κλαύδιος Πτολεμα ῖ ος Klaudios Ptolemaios) (ok. 100 r. - ok. 175 r.) grecki uczony pochodzący z Tebaidy, który kształcił się i działał w Aleksandrii. Napisał wiele dzieł z dziedziny matematyki, astronomii, geografii i muzyki. Jego poglądy na budowę świata na wiele stuleci ugruntowały pogląd geocentryczny, który został obalony dopiero przez Mikołaja Kopernika. Ptolemeusz był też twórcą modelu ruchu ciał niebieskich, kombinującego dwa zasadnicze modele ruchu planet podane przez Hipparcha - ekscentryk oraz deferent z epicyklem. Innowacją Ptolemeusza było poszerzenie tego modelu o pojęcie ekwantu.

5 W dziele Geografia (gr. Γεωγραφικ ὴ Ὑ φήγησις, Geographike Hyphegesis, łac. Explicatio geographica), znanym także jako Nauka geograficzna lub Wstęp do geografii, traktował geografię jako naukę przedstawiania Ziemi za pomocą rysunku. Znana mu była kulistość Ziemi i do swoich map stosował projekcję powierzchni kuli na płaszczyznę. Jako odniesienie dla długości geograficznej przyjął południk Ferro, używany aż do XIX wieku; jego definicja szerokości geograficznej (równik 0°, bieguny ±90°) obowiązuje do dziś. Zajmował się także obliczeniami obwodu Ziemi Eratostenesa i Posejdoniosa. Przejął błędne rezultaty tego drugiego, w następstwie czego w późniejszej literaturze przyjmowano, że obwód Ziemi wynosi ok. 17.000 mil morskich (ok. 31.500 km). Przedstawił hipotezę o istnieniu nieznanego wówczas kontynentu południowego Terra Australis. By ułatwić sporządzenie map zestawił tabele współrzędnych ok. 8100 najbardziej znanych miejscowości, gór i rzek. W sposób dokładniejszy niż jego poprzednicy opisał m. in. Brytanię i kraje pomiędzy Dunajem a Bałtykiem. Na tym terenie wymienił m. in. Kalisię (Καλισία), identyfikowaną przez niektórych z Kaliszem, Karrodunon (Καρρόδουνον) łączony dawniej, np. przez J. Lelewela z Krakowem, Skurgon (Σκο ῦ ργον), Askaukalis ( ἀ σκαυκαλίς) utożsamiany ze Żninem(potrzebne źródło). Podał także nazwy i siedziby takich plemion, jak Wenedowie, Gythonowie, Galindowie, Souobenoi i Sudinowie (Sudinoi) - ci ostatni są uważani za Jaćwingów (Sudawia to jedna z nazw Jaćwieży). Oprócz wiarygodnych i rzetelnych źródeł wykorzystywał też materiały z drugiej ręki i legendy, przez co jego obraz uzyskany z jego danych, szczególnie w odniesieniu do nazw plemion, jest często niedokładny lub wręcz mylny.

6 Arystarch z Samos (gr. Ἀ ρίσταρχος ὁ Σάμιος Aristarchos ho Samios; ok. 310–230 p.n.e.) – grecki astronom pochodzący z wyspy Samos. Autor zachowanego traktatu O rozmiarach i odległościach słońca i księżyca, w którym posługując się metodą geometryczną wylicza względne rozmiary i wzajemne odległości Słońca, Ziemi i Księżyca. Podawane przez niego wielkości są dalekie od prawdziwych, ale model, na którym oparł wyliczenia jest prawidłowy. Jak podaje Archimedes, Arystarch napisał również inne, niezachowane dzieło, w którym jako pierwszy twierdził, że Ziemia krąży wokół Słońca po obwodzie koła oraz wokół własnej osi. Arystarch pisał również, że wokół Słońca krążą także wszystkie planety, a ruch gwiazd stałych jest tylko ruchem pozornym. Astronomowie starożytni odrzucili tę hipotezę, która nie zgadzała się z ich obserwacjami (Arystarch błędnie określił kształt orbity ziemskiej, uważając, że jest kołem, a nie elipsą). Stoik Kleantes, następca Zenona z Kition oskarżył astronoma o bezbożność.

7 Nasir Tusi Abu Dżafar Muhammad Ibn Muhammad Ibn al-Hasan Nasir ad-Din al-Tusi (ur. 1201 w Tus, ówczesna Persja, obecnie Iran – zm. 1274, okolice Bagdadu) był perskim naukowcem, wyznania szyickiego. Znany jest jako filozof, astronom, teolog, lekarz oraz pisarz. Gdy armia Czyngis-chana zagarnęła jego ojczyznę, Nasir uciekł, aby przyłączyć się do nizarytów, a w czasie gdy przemieszczał się z jednej twierdzy do drugiej, wniósł znaczny wkład do ówczesnej nauki. W trakcie inwazji Hulagu-chana, który zamierzał zniszczyć nizarytów, był głównym zwolennikiem kapitulacji. Asasynom przyniosła ona prawdziwą katastrofę, ponieważ Hulagu nie dotrzymał jej warunków, jednak Nasir stał się jednym z ulubieńców chana. Przyczynił się on w znacznym stopniu do podjęcia przez Hulagu decyzji o ataku na Bagdad i był jego posłem w trakcie negocjacji z ostatnim kalifem. Niektórzy historycy sugerują, że Nasir jako Pers nienawidził Arabów i uważał zniszczenie kalifatu przez Mongołów za zemstę za niegdysiejszy arabski podbój Iranu. Hulagu specjalnie dla niego zbudował obserwatorium w swojej stolicy Maraghi.

8 Tusi stworzył bardzo dokładne tablice ruchów planetarnych co opisał w swoim dziele Zij-i Ilkhani (Tablice Ilchanidów). Na ich podstawie określano położenie planet oraz nazewnictwo gwiazd. Jego model systemu planetarnego był w tym czasie najbardziej zaawansowany na świecie i obszernie wykorzystywany do momentu wprowadzenia modelu heliocentrycznego przez Mikołaja Kopernika. Prawdopodobnie był pierwszym, który określił trygonometrię jako oddzielną część matematyki. Odkrył geometryczną metodę zwaną Tusi-couple (ang.) zamieniającą ruch prostoliniowy na sumę dwóch ruchów kołowych. Obliczył wartość precesji równonocy równą 51' i przyczynił się do konstrukcji wielu urządzeń astronomicznych z uwzględnieniem astrolabium. Stworzył też pierwszy rozbudowany system płaskiej oraz sferycznej trygonometrii. Tusi couple - XIII-wieczny szkic Nasir al-Dina Tusiego

9 Galileusz (wł. Galileo Galilei) (ur. 15 lutego 1564 w Pizie, zm. 8 stycznia 1642 koło Florencji) – włoski astronom, astrolog, fizyk i filozof, twórca podstaw nowożytnej fizyki. Urodził się w Pizie. Ojciec Vincenzo Galili, był muzykiem i handlarzem wełny, matką była Giulia Ammannati. Galileo był najstarszym dzieckiem. Elementarne wykształcenie pobierał w domu rodzinnym, następnie w wieku 11 lat rozpoczął naukę w szkole zakonnej u jezuitów (walombrozjanów) w klasztorze Santa Maria di Vallombrosa (niedaleko Florencji). Gdy w wieku 15 lat zakomunikował ojcu, że chce zostać mnichem - ojciec natychmiast zareagował zabierając go z tego klasztoru. W 1581 roku, w wieku 17 lat rozpoczął studia na Uniwersytecie w Pizie (medycyna, wg życzenia ojca). Studiów tych nie ukończył - bardziej interesowała go matematyka. Dawał prywatne lekcje matematyki we Florencji i Sienie. W roku 1589 został wykładowcą matematyki na uniwersytecie w Pizie. Następnie przeniósł się na Uniwersytet w Padwi, gdzie do roku 1610 wykładał geometrię, mechanikę i astronomię. Galileusz potwierdził teorię heliocentryczną Kopernika. Galileusz nigdy się nie ożenił, ale miał z Mariną Gambą troje dzieci: córki Virginię (ur. 1600) i Livię (ur. 1601) (które zostały zakonnicami) i syna Vincenzia (ur. 1606).

10 Tycho Brahe (właśc. Tyge Ottesen Brahe, także (mylnie) Tycho de Brahe ur. 14 grudnia 1546 r. w zamku Knutstorp w Skanii - zm. 24 października 1601 r. w Pradze) - duński astronom. Zainteresowanie astronomią rozbudziło w czternastoletnim chłopcu dobrze widoczne w Danii zaćmienie Słońca, które nastąpiło w 1560. Uczył się łaciny na uniwersytecie w Kopenhadze, a następnie studiował prawo i matematykę w Lipsku i Rostocku. Potem studiował także w Bazylei i Augsburgu. W 1570 wrócił do Danii. 11 listopada 1572 roku odkrył gwiazdę supernową w gwiazdozbiorze Kasjopei, która świeciła przez 16 miesięcy. Obserwacje nowej gwiazdy opisał w pracy De Nova Stella (O nowej gwieździe) w 1573. Zarówno to odkrycie, jak i liczne obserwacje komet, podważały średniowieczną tezę o niezmienności niebios. Finansowany przez króla Fryderyka II wybudował (w latach 1576-1580) na wyspie Hven (Ven) w pobliżu Kopenhagi dwa obserwatoria astronomiczne (Stjerneborg i Uranienborg). W ciągu 21 lat wykonał na Ven wiele precyzyjnych, jak na owe czasy, obserwacji astronomicznych. Pomimo faktu, że Brahe podważał teorię heliocentryczną Kopernika, doskonały materiał obserwacyjny umożliwił jego współpracownikowi z ostatnich lat życia Janowi Keplerowi odkrycie prawidłowości w ruchu planet - tzw. prawa Keplera. Było to częściowym potwierdzeniem teorii heliocentrycznej, która w najdokładniejszy sposób tłumaczyła zaobserwowane wielkości orbit planet.

11 W 1597, z powodu konfliktu z Chrystianem IV Tycho Brahe opuścił wyspę i wyjechał do Niemiec. Po dwóch latach pobytu w Niemczech osiadł w 1599 w Pradze, gdzie otrzymał stanowisko nadwornego astronoma i matematyka na dworze cesarskim. W Pradze jego pomocnikiem był Jan Kepler. Wkład Tychona Brahe do rozwoju astronomii polegał na dostarczeniu innym badaczom obszernych i pewnych danych obserwacyjnych. Był on pierwszym naukowym, nowożytnym, konstruktorem instrumentarium astronomicznego okresu przedteleskopowego. Tycho Brahe odkrył dwie nierówności w ruchu Księżyca, to znaczy równanie roczne i wariację. Opracował na podstawie własnych obserwacji kompletny katalog położeń wszystkich 977 gwiazd widocznych gołym okiem z szerokości geograficznej Danii. Tycho Brahe odkrył 5 nowych komet. Obserwacje jednej z nich już w 1577 wykazały, że kometa porusza się po orbicie przecinającej orbity planet, co stanowiło zaprzeczenie starogreckiej teorii, według której komety występowały w atmosferze ziemskiej. Wieloletnie pomiary położenia gwiazd na sferze niebieskiej, wykonywane dzięki najnowocześniejszym i najdokładniejszym jak na owe czasy instrumentom pomiarowym zbudowanym z metalu z narysowaną bardzo precyzyjną podziałką, doprowadziły naukowca do podważenia teorii heliocentrycznej. Konieczne według tej teorii przesunięcie paralaktyczne gwiazd nie mogło być w żaden sposób potwierdzone przez te badania, pomimo dokładności pomiarów rzędu 1 minuty kątowej. Dopiero w 1839 r. trzej astronomowie (niezależnie od siebie) zmierzyli pierwsze paralaksy gwiazd. Obecnie wiemy, że z powodu niewyobrażalnych odległości gwiazd ich przesunięcia paralaktyczne są mniejsze niż 1 sekunda kątowa. Takie wyniki badań skłoniły uczonego do ogłoszenia innej teorii budowy Układu Słonecznego: Ziemia miała być nieruchomym względem innych ciałem centralnym (wirującym wokół własnej osi), wokół niej krążyły Księżyc i Słońce, zaś wokół Słońca krążyły pozostałe planety: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn. Teoria ta przez około trzy wieki tłumaczyła większość obserwacji sfery niebieskiej i była powszechnie przyjmowana. Dopiero obserwacje aberracji światła wykonane w XVIII w. przez Roberta Hooke dostarczyły dowodów jednoznacznie potwierdzających teorię heliocentryczną.

12 Johannes Kepler (ur. 27 grudnia 1571 r. w Weil der Stadt, zm. 15 listopada 1630 r. w Ratyzbonie) – niemiecki matematyk, astronom i astrolog, jedna z czołowych postaci rewolucji naukowej w XVII wieku. Najbardziej znany z nazwanych jego imieniem praw ruchu planet, skodyfikowanych przez późniejszych astronomów na podstawie jego prac Astronomia nova, Harmonices Mundi i Epitome astronomiae Copernicanae. Prawa te stały się jedną z podstaw teorii grawitacji Izaaka Newtona. W trakcie swojej kariery, Kepler był nauczycielem matematyki w Graz, asystentem astronoma Tycho Brahe, matematykiem na dworze Rudolfa II Habsburga, nauczycielem matematyki w Linz i doradcą Albrechta von Wallenstein. Poza badaniami astronomicznymi prowadził badania w zakresie optyki i ulepszył teleskop soczewkowy Galileusza. W czasach Keplera nie istniało wyraźne rozróżnienie pomiędzy astronomią i astrologią, natomiast astronomia jako jedna ze sztuk wyzwolonych, była wyraźnie oddzielona od fizyki, zaliczanej do filozofii przyrody. Kepler w swoich pracach używał argumentów religijnych, wychodząc z założenia, że Bóg stworzył świat zgodnie z inteligentnym planem, który można poznać za pomocą rozumu. Określał swoją astronomię jako "fizykę niebieską" i jako "wycieczkę w Metafizykę Arystotelesa", przenosząc tradycyjnie pojmowaną kosmologię w obszar uniwersalnie obowiązującej matematyki.

13 Sir Isaac Newton (ur. 4 stycznia 1643, zm. 31 marca 1727)– angielski fizyk, matematyk, astronom, filozof, historyk, badacz Biblii i alchemik. W swoim słynnym dziele Philosophiae naturalis principia mathematica (1687 r.) przedstawił prawo powszechnego ciążenia, a także prawa ruchu leżące u podstaw mechaniki klasycznej. Niezależnie od Gottfrieda Leibniza przyczynił się do rozwoju rachunku różniczkowego i całkowego. Jako pierwszy wykazał, że te same prawa rządzą ruchem ciał na Ziemi jak i ruchem ciał niebieskich. Jego dociekania doprowadziły do rewolucji naukowej i przyjęcia teorii heliocentryzmu. Podał matematyczne uzasadnienie dla praw Keplera i rozszerzył je udowadniając, że orbity (w większości komety) są nie tylko eliptyczne, ale mogą być też hiperboliczne i paraboliczne. Głosił, że światło ma naturę korpuskularną, czyli że składa się z cząstek. Był pierwszym, który zdał sobie sprawę, że widmo barw obserwowane podczas padania białego światła na pryzmat jest cechą padającego światła, a nie pryzmatu, jak głosił 400 lat wcześniej Roger Bacon. Rozwinął prawo stygnięcia. Sformułował twierdzenie o dwumianie i zasady zachowania pędu oraz momentu pędu. Zajmował się też pomiarami prędkości dźwięku w powietrzu i ogłosił teorię pochodzenia gwiazd. Był twórcą rachunku wariacyjnego. Jako pierwszy opisał matematycznie zjawisko pływów morskich (1687).

14 Henrietta Swan Leavitt (ur. 4 czerwca 1868 w Lancaster, Massachusetts– zm. 12 grudnia 1921) - amerykańska astronom. Córka pastora Kościoła kongregacjonalistów. Mimo faktu, że od dzieciństwa była głucha, dokonała wybitnych osiągnięć w dziedzinie astronomii. Otrzymała licencjat Radcliffe College w 1892. W następnym roku podjęła pracę w obserwatorium na Uniwersytecie Harvarda. Badała regularne zmiany jasności cefeid. Odkryła i skatalogowała gwiazdy zmienne w Obłoku Magellana, po czym na podstawie tych obserwacji odkryła w 1912 i w 1913 szereg zależności związanych z Cefeidami, w tym zależności pomiędzy okresem cefeidy a jej jasnością absolutną, co okazało się ważne dla obliczania odległości we wszechświecie. Zmarła na nowotwór. Cztery lata po jej śmierci podjęto próbę nominowania jej do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, jednak projekt upadł, ponieważ nie przyznaje się tej nagrody pośmiertnie. Asteroida 5383 Leavitt i krater Leavitt na Księżycu zostały nazwane na jej cześć.

15 Edwin Powell Hubble (ur. 20 listopada 1889 w Marshfield w Missouri, zm. 28 września 1953 w San Marino w Kalifornii) – astronom amerykański, któremu powszechnie przypisuje się odkrycie oraz udowodnienie prawdziwości zjawisk przesunięcia ku czerwieni i rozszerzania się Wszechświata. W latach młodości Hubble'a większe uznanie wzbudzały raczej jego osiągnięcia sportowe niż intelektualne – podczas jednych zawodów szkolnych w roku 1906 zdobył w różnych dyscyplinach sportowych (m.in. rzucie dyskiem, rzucie oszczepem i skoku wzwyż) siedem pierwszych i jedno trzecie miejsce. W tym samym roku ustanowił rekord w skoku wzwyż stanu Illinois Podczas studiów na Uniwersytecie Chicago skoncentrował się na matematyce oraz astronomii, czego uwieńczeniem było uzyskanie tytułu Bachelor of Science w roku 1910. Przez następne trzy lata studiował prawo na uniwersytecie w Oxfordzie. Uzyskawszy tytuł magisterski (Master of Arts), powrócił do Stanów Zjednoczonych, gdzie został nauczycielem i trenerem koszykówki w New Albany w stanie Indiana.

16 Do astronomii Hubble powrócił w Obserwatorium Yerkes należącym do Uniwersytetu Chicago, gdzie uzyskał tytuł doktora w roku 1917. Dwa lata później otrzymał propozycję zatrudnienia w obserwatorium Mount Wilson w Pasadenie w Kalifornii, gdzie pracował aż do śmierci. Jego przybycie do Mount Wilson zbiegło się w czasie z ukończeniem budowy najpotężniejszego wówczas na świecie Teleskopu Hookera o średnicy 100 cali. Dzięki poczynionym przy jego użyciu w latach 1923–1924 obserwacjom, Hubble ustalił ponad wszelką wątpliwość, że zaobserwowane już wcześniej z zastosowaniem słabszych instrumentów niewyraźne obiekty określane mianem mgławic nie znajdują się – jak sądzono – w obrębie naszej galaktyki, lecz same stanowią odrębne galaktyki poza Drogą Mleczną. Swoje odkrycie opublikował 30 grudnia 1924 roku. W 1929 roku odkrył i obliczył wraz z Miltonem Humasonem zależność między odległością dzielącą galaktyki a prędkością, z jaką się od siebie oddalają (obecnie zależność ta określana jest mianem Prawa Hubble'a). Idea oddalania się od siebie galaktyk doprowadziła w konsekwencji do powstania koncepcji rozszerzania się Wszechświata. Hubble odkrył także asteroidę 1373 Cincinnati, a jego imieniem nazwano planetoidę 2069 Hubble. Teleskop Hubble'a

17

18