1 Miłość nie jedno ma imię: inspiracje twórczością Williama Szekspira wśród kompozytorów Anna Al-Araj (UJ)

2 Wokół Szekspirowskiego arcydzieła Lata powstania: 1594-1597 Lata powstania: 1594-1597 1599 – pierwodruk 1599 – pierwodruk Wątek wykorzystywany już 100 lat wcześniej: najpierw przez Włochów i Hiszpanów, potem przez Anglików Wątek wykorzystywany już 100 lat wcześniej: najpierw przez Włochów i Hiszpanów, potem przez Anglików Różne konkretyzacje: opowiadanie, sztuka teatralna, poemat, nowela Różne konkretyzacje: opowiadanie, sztuka teatralna, poemat, nowela

3 Wokół Szekspirowskiego arcydzieła Główny źródłem inspiracji dla Szekspira był prawdopodobnie poemat narracyjny pt. Historya tragiczna Romeusa i Julii, napisanej najsampierw po włosku przez Bandella, a ninie po angielsku przez Artura Brookea opowiedziana (Londyn 1562) Główny źródłem inspiracji dla Szekspira był prawdopodobnie poemat narracyjny pt. Historya tragiczna Romeusa i Julii, napisanej najsampierw po włosku przez Bandella, a ninie po angielsku przez Artura Brookea opowiedziana (Londyn 1562)

4 Wokół Szekspirowskiego arcydzieła Szczególnie silne zainteresowanie dorobkiem Szekspira wśród twórców XIX-wiecznych – antycypacja idei romantycznych Szczególnie silne zainteresowanie dorobkiem Szekspira wśród twórców XIX-wiecznych – antycypacja idei romantycznych - Wg Marty Piwińskiej istotą miłości romantycznej było to, iż stanowiła „namiętność w wielkim stylu, przekraczającą granice wyznaczone przez człowieka”, że „pryskała w zetknięciu z życiem” i że jako „propozycja życiowa [była] pomysłem groźnym”

5 Interpretacja Hectora Berlioza Romeo i Julia op. 17 nazywane przez kompozytora „symfonią dramatyczną z chórami, solami i recytatywem chorałowym” Romeo i Julia op. 17 nazywane przez kompozytora „symfonią dramatyczną z chórami, solami i recytatywem chorałowym” Hybryda gatunkowa i stylistyczna, łączenie wzniosłości z trywialnością Hybryda gatunkowa i stylistyczna, łączenie wzniosłości z trywialnością Rodzaj kantaty dramatycznej (Robert Clarson-Leach) Rodzaj kantaty dramatycznej (Robert Clarson-Leach)

6 Interpretacja Hectora Berlioza Powstanie: II – IX 1839, prawykonanie XI 1839 Powstanie: II – IX 1839, prawykonanie XI 1839 Libretto prozą autorstwa samego kompozytora, forma wierszowana – Emil Deschamps (wg Szekspira) Libretto prozą autorstwa samego kompozytora, forma wierszowana – Emil Deschamps (wg Szekspira) Symfonia liczy 4 części, poszczególne fragmenty noszą programowe tytuły Symfonia liczy 4 części, poszczególne fragmenty noszą programowe tytuły

7 Interpretacja Hectora Berlioza Autorska interpretacja (od Szekspira Berlioz przejął główny wątek i kilka scen) Autorska interpretacja (od Szekspira Berlioz przejął główny wątek i kilka scen) Próba połączenia muzyki symfonicznej z muzyką dramatyczną (zestawianie części na zasadzie ostrego kontrastu obsady wykonawczej) – pierwotnie kompozytor zamierzał wystawić dzieło w postaci semi- teatralnej Próba połączenia muzyki symfonicznej z muzyką dramatyczną (zestawianie części na zasadzie ostrego kontrastu obsady wykonawczej) – pierwotnie kompozytor zamierzał wystawić dzieło w postaci semi- teatralnej Słynne opracowanie choreograficzne – M. Béjart (1966) Słynne opracowanie choreograficzne – M. Béjart (1966)

8 Oczami (i uszami) innych „Kompozytor pragnął pisać muzykę na miarę dramatów Szekspira, muzykę o potężnej sile wyrazu dramatycznego uzyskiwanego środkami brzmieniowymi. U podstaw całej jego twórczości tkwi treść pozamuzyczna, tekst słowny” (Elżbieta Dziębowska) „Kompozytor pragnął pisać muzykę na miarę dramatów Szekspira, muzykę o potężnej sile wyrazu dramatycznego uzyskiwanego środkami brzmieniowymi. U podstaw całej jego twórczości tkwi treść pozamuzyczna, tekst słowny” (Elżbieta Dziębowska)

9 Oczami (i uszami) innych „Nader zręcznie łączy się tu dramat z symfonią, a pomysł prologów, czyli chórów tragedii starożytnej, pierwszy raz i szczęśliwie jest tu zastosowany” (Oskar Kolberg) „Nader zręcznie łączy się tu dramat z symfonią, a pomysł prologów, czyli chórów tragedii starożytnej, pierwszy raz i szczęśliwie jest tu zastosowany” (Oskar Kolberg)

10 Interpretacja Piotra Czajkowskiego X 1869 – data powstania X 1869 – data powstania III 1870 – premiera III 1870 – premiera Liczne zmiany i „przeróbki” (forma, instrumentacja) – wersja ostateczna powstaje w 1880 roku Liczne zmiany i „przeróbki” (forma, instrumentacja) – wersja ostateczna powstaje w 1880 roku „uwertura fantastyczna – wg Szekspira” (pierwotny pomysł – opera) „uwertura fantastyczna – wg Szekspira” (pierwotny pomysł – opera) Dążenie do stworzenia ogólnej wizji, unikanie dosłowności Dążenie do stworzenia ogólnej wizji, unikanie dosłowności Dramatyzm > liryzm Dramatyzm > liryzm

11 Interpretacja Piotra Czajkowskiego Dedykacja – Milij Bałakiriew Dedykacja – Milij Bałakiriew Wspomnienie Mikołaja Kaszkina dot. pobytu twórców w Moskwie wiosną i latem 1869 roku: Wspomnienie Mikołaja Kaszkina dot. pobytu twórców w Moskwie wiosną i latem 1869 roku: „Milij Aleksiejewicz Bałakiriew, Czajkowski i ja byliśmy wielkimi miłośnikami długich pieszych przechadzek i odbywaliśmy je niekiedy razem. Przypominam sobie, że

12 Interpretacja Piotra Czajkowskiego podczas jednej z takich przechadzek Milij Aleksiejewicz poddał Czajkowskiemu plan uwertury Romeo i Julia, przynajmniej moje wspomnienie o tym wiąże się ze ślicznym majowym dniem, leśną zielenią i wielkimi sosnami, między którymi szliśmy”

13 Wpływy sugestii Bałakiriewa Wpływy sugestii Bałakiriewa - Temat zaczerpnięty z dzieła Szekspira - Plan uwertury - Konieczność odtworzenia szczęku mieczy - Tonacje głównych myśli (Bałakiriew lubił tonacje h-moll i Des-dur)  Zarzuty Bałakiriewa dot. I wersji uwertury - Chorałowy wstęp (w stylu Haydna) - Brak tematu o silnym, zdecydowanym rysunku Interpretacja Piotra Czajkowskiego

14 Budowa Budowa a) Wstęp – Andante non tanto quasi moderato - Chorał o surowym kolorycie (klarnety i fagoty) przeciwstawiony motywom cierpienia w partii wiolonczel i kontrabasów - „łkające” motywy w partii altówek i drugich skrzypiec - Budowa 3-częściowa

15 Interpretacja Piotra Czajkowskiego b) Ekspozycja - Synteza motywu chorałowego i motywu skarg - Temat główny – urywany, niezrównoważony (ilustracja szczęku mieczy) - Temat miłości – budowa trójdzielna (najpierw w partii altówek z tłumikami i klarnetu, potem w partii skrzypiec z tłumikiem), inspiracja rosyjską muzyką ludową

16 Rimski-Korsakow „…ileż w nim natchnienia! Co za niewysłowione piękno, co za gorąca namiętność. To jeden z najlepszych tematów w całej muzyce rosyjskiej” (1892)

17 Interpretacja Piotra Czajkowskiego c) Przetworzenie - Temat główny – obraz ulicznego starcia Montecchich i Capulettich - T2 – „gonitwa” instrumentów smyczkowych + melodia wstępu (chorał) w partii waltorni

18 Interpretacja Piotra Czajkowskiego d) Repryza - Temat miłosny (bez pierwszego członu) e) Epilog - Głuche uderzenia kotłów i pizzicato kontrabasów w tle przejmującego motywu - Spokojny wariant tematu miłosnego

19 Ciekawostka… Zachował się nieukończony przez Czajkowskiego Duet Romea i Julii, za którego ostateczną wersję odpowiedzialny jest Sergiusz Taniejew Zachował się nieukończony przez Czajkowskiego Duet Romea i Julii, za którego ostateczną wersję odpowiedzialny jest Sergiusz Taniejew Obsada: tenor i sopran z towarzyszeniem orkiestry Obsada: tenor i sopran z towarzyszeniem orkiestry Tekst: fragment ze sceny rozstania z Romea i Julii Tekst: fragment ze sceny rozstania z Romea i Julii Tematycznie i muzycznie związany z uwerturą- fantazją Tematycznie i muzycznie związany z uwerturą- fantazją

20 Interpretacja Sergiusza Prokofiewa Balet powstały na zamówienie moskiewskiego Teatru Wielkiego na przełomie 1935/1936 roku Balet powstały na zamówienie moskiewskiego Teatru Wielkiego na przełomie 1935/1936 roku Odrzucenie dzieła przez zleceniodawcę - cytaty Odrzucenie dzieła przez zleceniodawcę - cytaty 1938 – prapremiera światowa w Brnie 1938 – prapremiera światowa w Brnie 1940 – wystawienie w Teatrze im. Kirowa w Leningradzie 1940 – wystawienie w Teatrze im. Kirowa w Leningradzie 1946 – premiera w Teatrze Wielkim w Moskwie 1946 – premiera w Teatrze Wielkim w Moskwie Chęć wprowadzenia szczęśliwego zakończenia! Chęć wprowadzenia szczęśliwego zakończenia!

21 Interpretacja Sergiusza Prokofiewa Inne wersje dzieła Inne wersje dzieła - I suita orkiestrowa op. 64b (1936) - II suita orkiestrowa op. 64c (1937) - III suita orkiestrowa op. 101 (1946) - 10 utworów na fortepian op. 75 (1938)

22 Interpretacja Sergiusza Prokofiewa Udział w procesie usymfoniczniania muzyki baletowej (od Czajkowskiego) Udział w procesie usymfoniczniania muzyki baletowej (od Czajkowskiego) Próba ukazania prawdy ludzkich przeżyć Próba ukazania prawdy ludzkich przeżyć Niekierowanie się kryteriami tanecznej dogodności czy niedogodności, lecz przetwarzanie na muzykę artystyczną wizji Szekspirowskiego dramatu Niekierowanie się kryteriami tanecznej dogodności czy niedogodności, lecz przetwarzanie na muzykę artystyczną wizji Szekspirowskiego dramatu Przełom w praktyce ówczesnego rosyjskiego baletu Przełom w praktyce ówczesnego rosyjskiego baletu

23 Interpretacja Sergiusza Prokofiewa Libretto (autorstwa Prokofiewa i Leonida Ławrowskiego) wiernie podąża za tekstem Szekspira, chociaż kilka scen zostaje dodanych: Libretto (autorstwa Prokofiewa i Leonida Ławrowskiego) wiernie podąża za tekstem Szekspira, chociaż kilka scen zostaje dodanych: - Pełna radości scena ludowej zabawy na placu w Weronie - Scena śmierci Merkutia - Żałobny kondukt po śmierci Tybalta

24 Interpretacja Sergiusza Prokofiewa Położenie akcentu na tło historyczne, ujmowane w sposób realistyczny – dramat kochanków w pełnym kontekście kulturowym Położenie akcentu na tło historyczne, ujmowane w sposób realistyczny – dramat kochanków w pełnym kontekście kulturowym Każda z czołowych postaci zobrazowana jest w swoisty, niepowtarzalny sposób (motyw przewodni, zróżnicowanie przebiegu muz. i ścisła więź pomiędzy rozwojem muzyki a sytuacjami na scenie) Każda z czołowych postaci zobrazowana jest w swoisty, niepowtarzalny sposób (motyw przewodni, zróżnicowanie przebiegu muz. i ścisła więź pomiędzy rozwojem muzyki a sytuacjami na scenie)

25

26 POST SCRIPTUM… Kopciuszek Sergiusza Prokofiewa

27 Kopciuszek Prapremiera: 1945 rok, na zamówienie Teatru Opery i Baletu im. Kirowa w Leningradzie (ale ostatecznie wystawiony w Teatrze Bolszoj w Moskwie) Prapremiera: 1945 rok, na zamówienie Teatru Opery i Baletu im. Kirowa w Leningradzie (ale ostatecznie wystawiony w Teatrze Bolszoj w Moskwie) Walerian Bogdanow-Bieriezowski sugeruje, że pomysł wystawienia Kopciuszka powstał z myślą o rosyjskiej balerinie, Galinie Ułanowej Walerian Bogdanow-Bieriezowski sugeruje, że pomysł wystawienia Kopciuszka powstał z myślą o rosyjskiej balerinie, Galinie Ułanowej Balet „fantastyczny”, złożony z 3 aktów i 7 obrazów Balet „fantastyczny”, złożony z 3 aktów i 7 obrazów

28 Kopciuszek Libretto: Nikołaj Wołkow wg bajki autorstwa Charles’a Perraulta Libretto: Nikołaj Wołkow wg bajki autorstwa Charles’a Perraulta Choreografia: Rostisław Zacharow Choreografia: Rostisław Zacharow Naczelna „odtwórczyni” roli Kopciuszka – Olga Lepieszyńska Naczelna „odtwórczyni” roli Kopciuszka – Olga Lepieszyńska 1948 – słynna inscenizacja Fredericka Ashtona wystawiona w Sadler’s Wells w Londynie (miała zapewnić rozgłos baletowi na Zachodzie) 1948 – słynna inscenizacja Fredericka Ashtona wystawiona w Sadler’s Wells w Londynie (miała zapewnić rozgłos baletowi na Zachodzie)

29

30 Kopciuszek 1985 r. – inscenizacja autorstwa Maguy Marin (ur. 1951), francuskiej choreografki o hiszpańskich korzeniach 1985 r. – inscenizacja autorstwa Maguy Marin (ur. 1951), francuskiej choreografki o hiszpańskich korzeniach - Kopciuszek należy do pierwszego etapu jej twórczości - Upodobanie do spektakularnej scenografii, dążenie do teatralizacji tańca, wykorzystanie codziennego ruchu

31

32 Kopciuszek Koncepcja Maguy Marin Koncepcja Maguy Marin - Akcja przeniesiona do domku dla lalek (chęć uniknięcia poetyki przedstawienia baletowego) - Szczególny akcent położony na codzienność gestyki, autentyczność okrucieństwa wymierzonego w Kopciuszka (zamaszyste „kopniaki” i szturchnięcia) - Podstawowy gest inscenizacyjny: imitowanie motoryki i sposobu bycia lalek

33 Kopciuszek - Operowanie kontrastami wizualnymi: rysy twarzy-masek macochy i jej dwóch córek są grymaśne, skrzywione; ich ciała wyglądają na zdeformowane, celowo pogrubione przez kostium; w przypadku tytułowej bohaterki (a także Księcia, Dobrej Wróżki i jej dworzan) ani ciało, ani twarz nie ulega zniekształceniu

34 Intencje Maguy Marin Użycie masek łączone ze zjawiskiem pracy pamięci (wraz z upływem lat twarze osób znanych z przeszłości zamazują się) Użycie masek łączone ze zjawiskiem pracy pamięci (wraz z upływem lat twarze osób znanych z przeszłości zamazują się) Ucieczka od idealizowania fizyczności i gestów tancerzy, odejście od baśniowej idealizacji w stronę akcentowania autentyczności i niedoskonałości świata Ucieczka od idealizowania fizyczności i gestów tancerzy, odejście od baśniowej idealizacji w stronę akcentowania autentyczności i niedoskonałości świata Szerokie rozumienie szczęścia – jego odczuwanie nie musi wiązać się ściśle z pozycją społeczną („zrównanie” statusu materialnego Kopciuszka i Księcia) – nie tylko Kopciuszek, ale i Książę znajduje się w roli ofiary Szerokie rozumienie szczęścia – jego odczuwanie nie musi wiązać się ściśle z pozycją społeczną („zrównanie” statusu materialnego Kopciuszka i Księcia) – nie tylko Kopciuszek, ale i Książę znajduje się w roli ofiary

35