1 MODUŁ 4: STOSOWANIE WIEDZY Część 2: Rozwój strategii planowania i wdrażania działań związanych z własnym miejscem pracy i codzienną praktyką zawodową w kontaktach z migrantami i mniejszościami etnicznymi Przygotowanie: Amets Suess, Andalusian School of Public Health, 2015 Tłumaczenie: Anna Szetela, Instytut Zdrowia Publicznego, UJ CM, 2015

2 Prezentacja: Rozwój strategii w zakresie planowania i wdrażania aktywności w obszarze własnego miejsca pracy i codziennej praktyki zawodowej z migrantami i przedstawicielami mniejszości etnicznych, część I Ćwiczenie1: Film i dyskusja Prezentacja: Rozwój strategii w zakresie planowania i wdrażania aktywności w obszarze własnego miejsca pracy i codziennej praktyki zawodowej z migrantami i przedstawicielami mniejszości etnicznych, część II Ćwiczenie2: Film i dyskusja Prezentacja: Rozwój strategii w zakresie planowania i wdrażania aktywności w obszarze własnego miejsca pracy i codziennej praktyki zawodowej z migrantami i przedstawicielami mniejszości etnicznych, część III Ćwiczenie 3: Wymiana doświadczeń i strategii Prezentacja: Rozwój strategii w zakresie planowania i wdrażania aktywności w obszarze własnego miejsca pracy i codziennej praktyki zawodowej z migrantami i przedstawicielami mniejszości etnicznych, część IV Ćwiczenie 4: Studia przypadków Ćwiczenie 5: Dodatkowy materiał audiowizualny Plan sesji

3 Opieka zdrowotna uwzględniająca różnorodność kulturową i etniczną: zagadnienia Przegląd strategii Projekty europejskie Doświadczenia na poziomie lokalnym i regionalnym Zagadnienia: Dostęp do opieki zdrowotnej Ciągłość opieki Tłumaczenie Mediacje międzykulturowe Ochrona przed dyskryminacją Organizacja świadczeń i zarządzanie zmianą Partycypacja Szkolenie CHAFEA, 2014; Koller 2010; Mock-Muñoz, et al. 2015a; WHO 2010.

4 Dostęp do opieki zdrowotnej Dla migrantów i mniejszości etnicznych Migranci Niejednorodne uprawnienia na terenie Europy Migranci o nieuregulowanym statusie: częste przypadki ograniczeń w dostępie do opieki Bariery kulturowe, językowe i administracyjne Mniejszości etniczne, w tym Romowie Częste przypadki ograniczeń w dostępie do opieki Bariery kulturowe i administracyjne  Rekomendacje w zakresie dostępu do opieki dla wszystkich, bez względu na narodowość, pochodzenie etniczne, sytuację administracyjną.  Rekomendacje w zakresie redukowania barier w efektywnym dostępie do opieki. Biswas, et al. 2011; Council of Europe 2012; Cuadra 2011; Dauvrin, et al. 2012; DHSSPS 2007; Duvell, et al. 2009; FRA, European Union Agency for Fundamental Rights 2011a, 2011b, 2012; HUMA Network, et al. 2010; Karl-Trummer et al. 2010; Médicins du Monde, et al. 2009, 2012, 2013; PICUM, et al. 2014; Ruiz-Casares, et al. 2010; Suess et al. 2014; Woodward, et al. 2014.

5 Ciągłość opieki Migranci Stosunkowo dobry stan zdrowia populacji migrantów (“Healthy migrant effect”) Niższy poziom korzystania ze świadczeń POZ i recept niż w ogólnej populacji Częste przypadki pogorszenia stanu zdrowia w miarę trwania pobytu poza krajem pochodzenia Ryzyka zdrowotne związane z niepewną sytuacją społeczno-ekonomiczną Mniejszości etniczne, w tym Romowie Gorszy stan zdrowia i oczekiwane trwanie życia niż w ogólnej populacji Częstsze korzystanie ze świadczeń ratowniczych niż w ogólnej populacji Niższe niż w ogólnej populacji korzystanie z opieki prewencyjnej Niższe postrzeganie jakości opieki Ryzyka zdrowotne związane z niepewna sytuacją społeczno-ekonomiczną  Znaczenie wzmocnienia ciągłości opieki. Domnich, et al. 2012; Evans, et al. 2012; Fenelly 2005; Fésüs, et al. 2012; FRA 2011; Gimeno-Feliu, et al. 2011, 2015; HUMA 2010; Masseria, et al. 2009; Matrix 2014; Suess et al. 2014.

6 Ciągłość opieki Bariery w zakresie ciągłości opieki w przypadku migrantów Niepewne i zmienne warunki pracy i życia Brak uprawnień do świadczeń Przypadki dyskryminacji w systemie opieki zdrowotnej Odległość placówek leczniczych od miejsca pobytu Aspekty kulturowe Sytuacja pracowników sezonowych Bariery w zakresie ciągłości opieki w przypadku mniejszości etnicznych, w tym Romów Niepewne i zmienne warunki pracy i życia Przypadki dyskryminacji w systemie opieki zdrowotnej Ograniczenia/odmowa dostępu do świadczeń pomimo posiadanych uprawnień Odległość placówek leczniczych od miejsca pobytu Aspekty kulturowe Podróżujący Domnich, et al. 2012; Evans, et. al. 2012; Fenelly 2005; Fésüs, et al. 2012; FRA 2011; Gimeno-Feliu, et al. 2011, 2015; HUMA 2010; Masseria, et al. 2009; Matrix 2014; Suess et al. 2014.

7 Tłumaczenia Trudności związane ze zrozumieniem wyrażeń idiomatycznych jako znacząca bariera w dostępie do opieki dla migrantów Strategie Tłumacze profesjonalni Tłumacze nieformalni Tłumacze usług publicznych/tłumacze środowiskowi Telefoniczne/elektroniczne usługi w zakresie tłumaczeń Wielojęzyczne broszury informacyjne Korzystanie z wiadomości tekstowych Piktogramy Angelelli 2004; Ani, et al. 2011; Brisset, et al. 2013; Council of Europe, 2011; Cowgill, et al. 2003; FRA 2011; Hale 2007; HUMA 2010; Ingleby, et al. 2012; Junta de Andalucía, 2014; Kickbusch, et al., 2013; Navarro, et al. 2012; Phillips, et al. 2014; Pöchhacker 2000; Rechel, et al. 2014; Terraza Nuñez, et al 2010; Valero Garcés 2008; Vargas Urpi 2012; Vázquez Lara, et al. s.a; Wadensjö 1998.

8 Tłumacze środowiskowi/ tłumacze usług publicznych. Angelelli 2004; Council of Europe 2011; Hale 2007; Pöchhacker 2000; Valero Garcés 2008; Vargas Urpi 2012; Wadensjö 1998. Tłumacze środowiskowi / tłumacze usług publicznych Tłumacze usług publicznych specjalizują się w tłumaczeniach faktycznie ułatwiając wzajemne zrozumienie z uwzględnieniem trzech aspektów: w trakcie tłumaczenia biorą pod uwagę społeczne i kulturowe pochodzenie danej osoby; posiadają podstawową wiedzę na temat komunikacji międzykulturowej; są świadomi możliwości wystąpienia nieporozumień i konfliktów oraz potrafią właściwie zareagować w takiej sytuacji. (Council of Europe 2011: 80) Specyficzne podejście, oparte na rozumieniu tłumaczenia (ustnego) jako interakcji i ko- partycypacji, osadzone w kontekście kulturowym i społecznym Zastosowanie: sądownictwo, opieka zdrowotna, świadczenia społeczne, edukacja etc. Czynności: rozmaite – poza samym tłumaczeniem także wypełnianie formularzy, pisanie skarg i wniosków, upraszczanie języka, podsumowywanie treści etc. Szkolenia, ocena jakości i etyka w tłumaczy usług publicznych

9 Standardy Zawodowe i Kodeksy Etyki Tłumaczenia Międzykulturowego Council of Europe 2011; IMIA 1987 [2006]; ITIA s.a. Standardy zawodowe i Kodeks Etyki Tłumaczenia Międzykulturowego Professional Code for Community Interpreters, INTERPRET Association Code of Ethics (IMIA, International Medical Interpreters Association) Zasady (IMIA 1987 [2006]) Poufność Wyrażanie i przekazywanie treści oraz intencji wypowiedzi Powstrzymanie się od przyjmowania zadań wykraczających poza własne umiejętności językowe, płynność posługiwania się językiem, poziom wykształcenia językowego Powstrzymanie się od wtrącania własnych opinii bądź doradzania pacjentom Zaangażowanie w bycie rzecznikiem pacjenta i w mediacje międzykulturowe tylko w zakresie, w jakim jest to istotne dla procesu komunikacji Takt i nienarzucanie się Bycie na bieżąco z ewoluującą terminologią medyczną i przekształcającym się językiem Uczestnictwo w programach edukacyjnych Kontakt z organizacjami zawodowymi Powstrzymanie się od wykorzystywania własnej pozycji zawodowej dla otrzymania korzyści od klienta

10 Piktogramy Vázquez Lara, et al s.a.

11 Mediacja kulturowa: Definicja.Council of Europe 2011; WHO 2010. Mediatorzy kulturowi, wybrani ze względu na znajomość danej kultury i świata, z którego pochodzi dana osoba, pojawiają się w procesie udzielania świadczeń, stanowiąc swego rodzaju pomost pomiędzy świadczeniodawcami i korzystającymi z odmiennych grup społecznych i kulturowych. (WHO 2010: 23) Mediatorzy kulturowi zapewniają imigrantom i profesjonalistom sektora usług publicznych zrozumiałą informację na temat różnic kulturowych, odmiennych zasad systemu społecznego i politycznego w kraju goszczącym oraz różnych zachowań. Jednocześnie tworzą pomost pomiędzy imigrantami i systemami wsparcia/edukacji, ułatwiając zarazem porozumienie między lekarzami i pacjentami, prawnikami i klientami, nauczycielami i rodzicami. Pracują zarówno zespołowo, jak i indywidualnie, organizując i wdrażając przedsięwzięcia o charakterze prewencyjnym, sesje informacyjne dla imigrantów etc. Inaczej niż w przypadku tradycyjnych mediatorów, nie są specjalistami w rozwiązywaniu konfliktów, jednak poprzez swą pracę mogą pomóc w zapobieganiu możliwym konfliktom. (Council of Europe 2011: 80 )

12 Mediacja międzykulturowa: Definicja.Council of Europe 2011; Rădulsecu 2012. Mediacja międzykulturowa to złożona rola, w której mediator działa zasadniczo jako trzecia strona i pośrednik między osobą/społecznością i przedstawicielem instytucji. Mediatorzy określani są często słowami „będący pomiędzy”, “ facilitators ”, “rozjemcy” bądź “negocjatorzy” z uwagi na umiejętności interpersonalne i możliwość ułatwienia współpracy ludzi w zakresie wspólnych problemów. (Council of Europe 2011: 86 ) Mediator międzykulturowy ułatwia porozumienie ludzi o odmiennym pochodzeniu społeczno-kulturowym, stanowi pomost między imigrantami a organizacjami krajowymi/lokalnymi, podmiotami sektora zdrowotnego czy urzędami sprzyjając tym samym integracji wszystkich jednostek. (Rădulsecu 2012: 344)

13 Mediacja międzykulturowa: Podstawa.Council of Europe 2006; 2011. Rezolucja 218 (2006) w sprawie efektywnego dostępu do praw społecznych dla imigrantów: rola władz lokalnych i regionalnych 10. Mając na uwadze powyższe, Kongres rekomenduje by miasta i regiony na terenie państw członkowskich Rady: (…) d. Rozważyły wsparcie dla imigrantów poprzez zatrudnienie mediatorów reprezentujących te same kultury w różnych wydziałach władz lokalnych i regionalnych jak również w systemie szpitalnictwa; (Council of Europe 2016: s.n.)

14 Mediacja Międzykulturowa Różne obszary działania Zadania mediatora międzykulturowego Tłumaczenie rozmowy Dekodowanie kulturowe: Wyjaśnianie znaczeń kulturowych Informacja, wskazówki i wsparcie w procedurach administracyjnych, w zakresie świadczeń zdrowotnych i społecznych Kwestionowanie barier kulturowych i stereotypów Wsparcie dla dialogu między migrantami i przedstawicielami mniejszości a otoczeniem instytucjonalnym Zarządzanie konfliktem i negocjacje Ochrona praw korzystającego z usług Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia Profil zawodowy Częste wykształcenie w zagadnieniach transkulturowości Znaczenie profesjonalnego szkolenia i specyficznych umiejętności w zakresie komunikacji ACCEM s.a.; Baraldi, et al. 2007; Council of Europe 2011; Dusi, et al. 2014; Ingleby 2011; Morariu 2009; Navarro, et al. 2012; OSF 2005, 2011; Pittarello 2009; Potenza, et al. 2013; Rădulsecu 2012; Verrept 2008; WHO 2010.

15 Mediacja międzykulturowa: Problemy Problemy w praktyce mediacji międzykulturowej Mylna interpretacja znaczeń kulturowych Nadmierne oczekiwania Zadania administracyjne Brak odpowiedniego miejsca do przyjmowania korzystających Niechęć niektórych profesjonalistów bądź korzystających Brak finansowania i niskie wynagrodzenia Brak uznania zawodowego i możliwości rozwoju zawodowego Brak właściwego wsparcia i nadzoru Odizolowanie od sektora publicznego Trudności w eliminowaniu przeszkód ograniczających skuteczność relacji lekarz/korzystający Ograniczenia w zakresie pozytywnego wpływu na społeczne determinanty zdrowia Konflikty etyczne Council of Europe 2011; Morariu 2009; OSF 2005, 2011.

16 Mediacja międzykulturowa: Strategie Instytucja: Wzmocnienie instytucjonalnego uznania mediacji międzykulturowej Praca z profesjonalnymi mediatorami międzykulturowymi Objaśnianie roli i zakresu działania mediatorów Mediator międzykulturowy: Samokształcenie, umiejętności społeczne, świadomość kulturowa, znajomość kontekstu organizacyjnego Wykazywanie otwartości, empatii, szacunku, gotowości wysłuchania Poszanowanie wyborów, wartości i potrzeb innych ludzi Dostarczanie informacji umożliwiających innym podejmowanie decyzji Umiejętność adaptacji do indywidualnego tempa integracji osoby korzystającej Uznawanie umiejętności i autonomii osoby korzystającej Używanie wypróbowanych metod komunikacji, w zależności od sytuacji Popieranie współpracy i partnerstwa Wzmacnianie wiedzy na temat mediacji międzykulturowej Samoocena własnej praktyki zawodowej Rola badań na temat znaczenia mediacji międzykulturowej poza „cywilizacją Zachodu” Council of Europe 2011.

17 Ćwiczenie 1: Mediacja międzykulturowa Wspólnie: Film “Roma Health Mediation in Europe”, IOM, International Organization for Migration, 2014: https://www.youtube.com/watch?v=EarpvGr6n5k Dyskusja w grupach: Jakie społeczne i zdrowotne problemy zostały opisane jako najbardziej znaczące dla populacji romskich? Jakie ważne aspekty praktyki mediacji międzykulturowej można zidentyfikować w filmie? Jakie trudności/wyzwania można zaobserwować w filmie?.

18 Ochrona przed dyskryminacją: Zagadnienia Dyskryminacja migrantów i przedstawicieli mniejszości etnicznych Wykluczenie społeczne i w zakresie zatrudnienia. Prześladowanie i mowa nienawiści. Przemoc fizyczna. Dyskryminacja instytucjonalna, niewłaściwe traktowanie, również w sektorze opieki zdrowotnej. Wpływ na sytuację społeczną, zdrowie i korzystanie z systemu opieki Wpływ na społeczne determinanty zdrowia. Krzywda fizyczna i psychiczna. Uprzednie doświadczenia dyskryminacji jako bariera w dostępie i kontynuacji leczenia. Biswas, et al. 2011; Council of Europe 2011, 2012; Cuadra 2011; Dauvrin, et al. 2012; DHSSPS 2007; Duvell, et al. 2009; FRA, European Union Agency for Fundamental Rights 2011a, 2011b, 2012; HUMA Network, et al. 2010; Karl-Trummer et al. 2010; Médicins du Monde, et al. 2009, 2012, 2013; PICUM, et al. 2014; Ruiz-Casares, et al. 2010; Suess et al. 2014; WHO-Europe 2010; Woodward, et al. 2014.

19 Ochrona przed dyskryminacją: Podstawa Poziom międzynarodowy Powszechna deklaracja praw człowieka, 1948 Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, 1966 [1976] Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, 1966 [1976] Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, 1969 Poziom europejski Europejska konwencja praw człowieka, 1950 Europejska Karta Społeczna, 1961 [1996] Europejska konwencja w sprawie statusu prawnego pracowników migrujących, 1983 Europejska konwencja w sprawie uczestnictwa cudzoziemców w życiu publicznym na poziomie lokalnym, 1997 Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych, 1998 Rezolucja 218(2006) w sprawie efektywnego dostępu do praw społecznych dla imigrantów: rola władz lokalnych i regionalnych Dyrektywy 2000/43, 2000/78, 2003/109 Decyzja ramowa 2008/913/JHA Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych, 1998 Council of Europe 2011, Mock-Muñoz de Luna, et al. 2015a; Suess et al. 2014.

20 Ochrona przed dyskryminacją: Strategie Ochrona prawna (Legislacja w zakresie zbrodni nienawiści, azylu, przeciwdziałania dyskryminacji) Polityki antydyskryminacji Działalności informacyjne i podnoszące świadomość Szkolenia zawodowe Biswas, et al. 2011; Council of Europe 2011, 2012; Cuadra 2011; Dauvrin, et al. 2012; DHSSPS 2007; Duvell, et al. 2009; FRA, European Union Agency for Fundamental Rights 2011a, 2011b, 2012; HUMA Network, et al. 2010; Karl-Trummer et al. 2010; Médicins du Monde, et al. 2009, 2012, 2013; PICUM, et al. 2014; Ruiz-Casares, et al. 2010; Suess et al. 2014; Woodward, et al. 2014.

21 Ochrona przed dyskryminacją: Przykład projektu ENAR, Europejska Sieć przeciw Rasizmowi ENAR jest jedyną paneuropejską siecią antyrasistowską, łączącą popieranie równości rasowej i ułatwianie współpracy między uczestnikami działań obywatelskich w tym zakresie w Europie. Organizacja powstała w 1998 roku z inicjatywy oddolnej – ludzi, którzy za misję przyjęli dążenie do zmian prawnych na poziomie europejskim i osiągnięcie „postępu decyzyjnego” na drodze do równości rasowej w krajach członkowskich UE. ENAR 2014a, 2014b. Działania Budowanie społeczności i sieci Włączenie społeczne i zapobieganie dyskryminacji osób czarnoskórych, muzułmanów, Żydów, Romów i migrantów w Europie Gromadzenie danych na temat dyskryminacji i rasizmu Platforma Equal@work : międzysektorowa platforma dla włączenia w zakresie zatrudnienia Działania przeciw przemocy na tle rasowym i na rzecz dyskusji Rzecznictwo w Parlamencie Europejskim

22 Ćwiczenie 2: Dyskryminacja Wspólnie: Film “Confronting Hate Crimes Against Roma”, Human Rights First, 2010. https://www.youtube.com/watch?v=fvJv61xlXTE Dyskusja w grupie: Czy ta sytuacja mogłaby się zdarzyć w naszym kraju/regionie? Jakie najważniejsze aspekty dyskryminacji i zbrodni nienawiści opisano w filmie? Jakie strategie mogą pomóc uniknąć zjawiska dyskryminacji i zbrodni nienawiści, a wzmocnić ochronę praw człowieka? Jaka jest rola profesjonalistów zdrowia w redukowaniu dyskryminacji?

23 Organizacja świadczeń i zarządzanie zmianą: Przesunięcie pojęć: Chiarenza 2012. Kompetencje kulturowe Wrażliwość na różnorodność Koncentracja na nierównościach społecznych i społecznych determinantach zdrowia Świadczenia specyficzne dla danej grupy populacji

24 Organizacja świadczeń i zarządzanie zmianą: Zagadnienia Znaczenie zmian organizacyjnych dla promowania zmian zawodowych Znaczenie aktywnego zaangażowania menadżerów sektora zdrowotnego i polityków Znaczenie regularnego analizowania potrzeb Korzyści płynące z podejścia partycypacyjnego Znaczenie współpracy – wielodyscyplinarność, wielopoziomowość, wielosektorowość Planowanie zarządzania zmianą Znaczenie monitorowania i procedur oceny jakości Znaczenie kształcenia ustawicznego w zakresie różnorodności kulturowej i etnicznej Bughra, et al., 2014; Council of Europe 2012, Figure: Council of Europe 2011: 126.

25 Organizacja świadczeń i zarządzanie zmianą : Przykład projektu Projekt „Szpitale przyjazne dla migrantów” Projekt europejski finansowany przez Komisję Europejską, DG Sanco Szpitale z 12 państw członkowskich Cele: o Promocja opieki zdrowotnej i promocji zdrowia przyjaznej dla migrantów, opartej na kompetencjach kulturowych. o Zestawienie wiedzy praktycznej i narzędzi Wdrożenie i ewaluacja organizacji przyjaznej migrantom i uwzględniającej kompetencje kulturowe w trzech podprojektach Rekomendacje : “Amsterdam Declaration towards Migrant-Friendly Hospitals in an ethno-culturally diverse Europe” Kontynuacja projektu : Grupa robocza ds. szpitali przyjaznych migrantom, WHO Network on Health Promoting Hospitals Bischoff 2003; MFH 2004, s.a.

26 Ćwiczenie 3: Organizacja świadczeń i zarządzanie zmianą Ćwiczenie indywidualne Zadania: o Wymień powody, dla których bierzesz pod uwagę różnorodność kulturową i etniczną we własnej pracy/instytucji o Wskaż odpowiednich interesariuszy o Wskaż potencjalne bariery dla wdrożenia zmian/zarządzania zmianą o Zidentyfikuj strategie wprowadzenia organizacji świadczeń uwzględniającej kulturowe i etniczne zróżnicowanie we własnej instytucji W parach: Wymień się doświadczeniami i strategiami z osobą po Twojej lewej stronie. Adapted from: Council of Europe 2011: 121-122.

27 Partycypacja migrantów i mniejszości etnicznych Niedoreprezentacja migrantów i mniejszości etnicznych w europejskich projektach partycypacyjnych. Korzyści z wprowadzania i wzmacniania podejścia opartego na uczestnictwie Nastawienie na potrzeby migrantów i mniejszości etnicznych Poprawa sytuacji w zakresie akceptowalności kultur Poprawa w zakresie przyznawania uprawnień Ochrona praw osób korzystających Upodmiotowienie i włączenie społeczne Możliwość dyskusji z różnymi interesariuszami Rozkładanie wydatków na zdrowie Większa uwaga zwrócona na aspekty etyczne Council of Europe 2011; De Freitas, et al. 2014; Fésüs, et al. 2012; Lazar, et al. 2013.

28 Partycypacja migrantów i mniejszości etnicznych Formy partycypacji: W udzielaniu świadczeń zdrowotnych W planowaniu. W politykach zdrowotnych W projektach badawczych W nauczaniu W ocenie projektów Council of Europe 2011; De Freitas, et al. 2014. Metody partycypacji: Konsultacje/opinie Praca w komisjach i grupach roboczych Współpraca naukowo-badawcza Mobilizacja społeczności Programy promocji zdrowia w społeczności Koalicje interesariuszy Współtworzenie materiałów szkoleniowych Partycypacyjne techniki oceny

29 Partycypacja migrantów i mniejszości etnicznych Wyzwania i ograniczenia partycypacji społeczności w politykach zdrowotnych Brak komunikacji między organizacjami społecznymi/obywatelskimi i interesariuszami instytucjonalnymi. Uprzedzenia i dyskryminacja. Docenianie roli wartości kulturowych i zachowań. Brak włączania propozycji obywatelskich w polityki zdrowotne (“pseudo-konsultacje”). Wykluczenie organizacji obywatelskich z podejmowania decyzji i procesów oceny. Brak zasobów finansowych dla wdrażania strategii politycznych. Council of Europe 2011; De Freitas, et al. 2014; Fésüs, et al. 2012; Lazar, et al. 2013.

30 Szkolenie zawodowe Znaczenie szkoleń promujących opiekę zdrowotną zorientowaną na różnorodność kulturową i etniczną. Szkolenia dla: Profesjonalistów zdrowotnych i profesjonalistów pracujących w sektorze społecznym Migrantów i przedstawicieli mniejszości etnicznych Formy kształcenia: Twarzą w twarz Nauczanie zdalne Formy mieszane CHAFEA 2014; Council of Europe 2011; T-SHare Team 2012.

31 Ćwiczenie 4: Studia przypadku Studia przypadku (Wzór: M4_U2 Activity 4 Case Studies; źródło: Council of Europe 2011). W niewielkich grupach (3-5 osób, każda grupa zajmuje się jednym studium przypadku) Czytamy studium przypadku. Wskazujemy możliwe strategie zmierzenia się z sytuacją/rozwiązania problemu. Wspólnie Podsumowanie pracy w podgrupach Dyskusja Council of Europe 2011

32 Ćwiczenie 5 Dodatkowy materiał audiowizualny Zadanie indywidualne – domowe: Wybierz krótki film (około 3-5 minut) na temat strategii wdrażania opieki zdrowotnej ukierunkowanej na różnorodność kulturową i etniczną, w powiązaniu z jednym z następujących zagadnień: o Dostęp do opieki zdrowotnej o Ciągłość opieki o Tłumaczenia o Mediacja międzykulturowa o Przeciwdziałanie dyskryminacji o Organizacja świadczeń i zarządzanie zmianą o Partycypacja o Szkolenie Film (wspólnie, ostatniego dnia szkolenia) 3-4 uczestników jest proszonych o przedstawienie wybranego materiału filmowego i wskazanie powodu/ów wyboru Dyskusja Udostępnienie filmu w bazie – na platformie (campus wirtualny)

33 Dziękujemy za uwagę. Pictures: Andalusian Childhood Observatory (OIA, Observatorio de la Infancia de Andalucía) 2014; Josefa Marín Vega 2014; RedIsir 2014; Morguefile 2014.

34 Literatura ACCEM. Guía de Mediación Intercultural. Madrid: ACCEM, s.a. http://www.accem.es/ficheros/documentos/pdf_publicaciones/guia_mediacion.pdfhttp://www.accem.es/ficheros/documentos/pdf_publicaciones/guia_mediacion.pdf (retrieved: January 14, 2015). Angelelli CV. Medical Interpreting and Cross-Cultural Communication. Cambridge: Cambridge University Press, 2004. Ani E, Baylav A, Bergmann M, Cesaroni F, Coltorti S, Dereboy I, et al. “If you don’t understand what I mean…” Interpreting in health and social care. International Handbook of Good Practice. European TRICC Project “Training in Intercultural and bilingual Competencies in health and social care”. Utrecht: Centre for Social Policy and Intervention Studies, 2011. http://www.tricc-eu.net/download/International_handbook_tricc.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://www.tricc-eu.net/download/International_handbook_tricc.pdf Baraldi C, Gavioli L. Dialogue Interpreting as Intercultural Mediation. Grein M, Wigand E (eds). Dialogue and Culture, p. 155-175. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 2007. Bischoff A. Caring for migrant and minority patients in European hospitals. A review of effective interventions. MFH – Migrant Friendly Hospitals, a European initiative to promote health and health literacy for migrants and ethnic minorities. Neuchâtel, Basel: MFH, 2003. http://mfh-eu.univie.ac.at/public/files/mfh_literature_review.pdfhttp://mfh-eu.univie.ac.at/public/files/mfh_literature_review.pdf (reviewed: December 16, 2014). Biswas D, Toebes B, Hjern A, Ascher H, Norredam M. Access to health care for undocumented migrants from a human rights perspective: a comparative study of Denmark, Sweden, and the Netherlands. Health and Human Rights 2012;14:2:49-60. Brisset C, Leanza Y, Laforest K. Working with interpreters in health care: A systematic review and meta-ethnography of qualitative studies. Patient Education and c-ounseling 2013;91:131-140. Bughra D, Gupta S, Schouler-Ocak M, Graeff-Calliess I, Deakin NA, Qureshi A, et al. EPA Guidance mental health of migrants. European Psychiatry 2014;29:107-115. CHAFEA, Consumers, Health and Food Executive Agency, European Commission. Action on health inequalities in the European Union. Final version. The EU Health Programmes’s contribution to fostering solidarity in health and reducing health inequalities in the European Union. Luxembourg: European Union, 2014. http://ec.europa.eu/chafea/documents/health/health-inequality-brochure_en.pdfhttp://ec.europa.eu/chafea/documents/health/health-inequality-brochure_en.pdf (retrieved: January 14, 2015). Chiarenza A. Developments in the concept of 'cultural competence'. In: Ingleby D, et al. (eds). Inequalities in health care for migrants and ethnic minorities, Vol. 2, p. 66-81. COST Series on Health and Diversity. Antwerp: Garant Publishers, 2012. Council of Europe, Commissioner for Human Rights. Human rights of Roma and Travellers in Europe. Strasbourg: Council of Europe, 2012. http://www.coe.int/t/commissioner/source/prems/prems79611_GBR_CouvHumanRightsOfRoma_WEB.pdfhttp://www.coe.int/t/commissioner/source/prems/prems79611_GBR_CouvHumanRightsOfRoma_WEB.pdf (retrieved: January 14, 2015). Council of Europe. Constructing an inclusive institutional culture – Intercultural competences in social services. Strasbourg: Council of Europe, 2011. http://cdn.basw.co.uk/upload/basw_100713-4.pdf (retrieved: January 14, 2015). http://cdn.basw.co.uk/upload/basw_100713-4.pdf Cowgill J, Bolek J. Symbol Usage in Health Care Settings for People with Limited English Proficiency. Scottsdale, Arizona: Robert Wood Johnson Foundation, 2003. http://www.hablamosjuntos.org/signage/PDF/pt1evaluation.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://www.hablamosjuntos.org/signage/PDF/pt1evaluation.pdf Cuadra BC. Right of access to health care for undocumented migrants in EU: a comparative study of national policies. Eur J Public Health 2011;22:267–271.

35 Literatura Dauvrin M, Lorant V, Sandhu S, et al. Health care for irregular migrants: pragmatism across Europe. A qualitative study. BMC Res Notes 2012;5:99. De Freitas C, García-Ramirez M, Aambø A, Guttigieg SC. Transforming health policies through migrant user involvement: Lessons learnt from three European countries. Psychosocial Intervention 2014;23:105-113. DHSSPS, Department of Health, Social Services and Public Safety. DHSSPS equality and Human Rights Strategy and Action Plan. Section 3. Ethnicity, Equality & Human Rights: Access to Health and Social Services in Northern Ireland. 2007. http://www.dhsspsni.gov.uk/ehr-sect3.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://www.dhsspsni.gov.uk/ehr-sect3.pdf Domnich A, Panatto D, Gasparini R, Amiciyia D. The “healthy immigrant” effect: does it exist in Europe today? IJPH 2012;9(3):e7523-1 – e7523-7. Dusi P, Messetti G, Steinbach M. Skills, Attitudes, Relational Abilities & Reflexivity: Competences for a Multicultural Society. Social and Behavioral Science 2014;112:538-547.Potenza R, Guermani A, Grosso M, Fossarello L, Fontaneto C, Casciola A, Donadio PP. Organ and Tissue Donation in Migrants: Advanced Course for Cross-Cultural Mediators. Transplantation Proceedings 2013;45:2584-2586. Duvell F, Triandafyllidou A, Vollmer B. Ethical issues in irregular migration research. Report on Ethical Issues, Deliverable D2 prepared for Work Package 2 of the research project CLANDESTINO Undocumented Migration: Counting the Uncountable. Data and Trends Across Europe, funded by the 6th Framework Programme for Research and Technological Development Research DG, European Commission, 2008. http://irregular- migration.net/typo3_upload/groups/31/4.Background_Information/4.1.Methodology/EthicalIssuesIrregularMigration_Clandestino_Report_Nov09.pdf http://irregular- migration.net/typo3_upload/groups/31/4.Background_Information/4.1.Methodology/EthicalIssuesIrregularMigration_Clandestino_Report_Nov09.pdf (retrieved: January 14, 2015). ENAR, European Network Against Racism. About Us, 2014a. http://www.enar-eu.org/About-us (retrieved: January 14, 2015).http://www.enar-eu.org/About-us ENAR, European Network Against Racism. Our Work, 2014b. http://www.enar-eu.org/Our-work (retrieved: January 14, 2015).http://www.enar-eu.org/Our-work Evans N, Meñaca A, Andrew EVW, Koffman J, Harding R, Higginson IJ, Pool R, Gysels M, on behalf of PRISMA. Systematic Review of the Primary Research on Minority Ethnic Groups and End-of-Life Care from the United Kingdom. Journal of Pain and Symptom Management 2012;43(2):261-286. Fennelly K. The healthy migrant effect. University of Minnesota, Healthy Generations Newsletter 2005:5:3. http://www.epi.umn.edu/mch/resources/hg/hg_immi.pdfhttp://www.epi.umn.edu/mch/resources/hg/hg_immi.pdf (retrieved: January 14, 2015). Fésüs G, Östlin P, McKee M, Ádány R. Policies to improve the health and well-being of Roma people: The European experience. Health Policy 2012 ; 105: 25-32. FRA, European Union Agency for Fundamental Rights. Fundamental Rights of Migrants in an Irregular Situation in the European Union. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011a. http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/1827-FRA_2011_Migrants_in_an_irregular_situation_EN.pdfhttp://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/1827-FRA_2011_Migrants_in_an_irregular_situation_EN.pdf (retrieved: January 14, 2015). FRA, European Union Agency for Fundamental Rights. Migrants in an Irregular Situation: Access to Health Care in 10 European Union Member States. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011b. http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/1771-FRA-2011-fundamental-rights-for-irregular-migrants-healthcare_EN.pdfhttp://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/1771-FRA-2011-fundamental-rights-for-irregular-migrants-healthcare_EN.pdf (retrieved: January 14, 2015).

36 Literatura FRA, European Union Agency for Fundamental Rights. Migrants in an Irregular Situation: Access to Health Care in 10 European Union Member States. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011. http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/1771-FRA-2011-fundamental-rights-for-irregular-migrants-healthcare_EN.pdfhttp://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/1771-FRA-2011-fundamental-rights-for-irregular-migrants-healthcare_EN.pdf (retrieved: January 14, 2015). FRA, European Union Fundamental Rights Agency, UNDP, United Nations Development Programme. The situation of Roma in 11 EU Member States. Survey results at a glance. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2012. http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/2099-FRA-2012-Roma-at-a-glance_EN.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/2099-FRA-2012-Roma-at-a-glance_EN.pdf Gimeno-Feliu LA, Calderón-Larrañaga A, Diaz E, Poblador-Plou B, Macipe-Costa R. Prados-Torres A. The healthy migrant effect in primary care. Gaceta Sanitaria 2015;29(1):15-20. Gimeno-Feliu LA, Macipe-Costa RM, Dolsac I, Magallón-Botaya, Luzón L, Prados-Torres A, García-Campayo J. Frequence of attending primary care clinics by the immigrant versus autochthonous population. Aten Primaria 2011;43(10):544-550. Hale S. Community Interpreting. London, New York: Palgrave Macmillan, 2007. HUMA Network, Health for Undocumented Migrants and Asylum Seekers, Collantes S. Are Undocumented Migrants and Asylum Seekers Entitled to Access Health Care in the EU? A Comparative Overview in 16 Countries. Paris, Brussels, Madrid: HUMA Network, 2010. http://www.epim.info/wp-content/uploads/2011/02/HUMA-Publication-Comparative-Overview-16-Countries-2010.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://www.epim.info/wp-content/uploads/2011/02/HUMA-Publication-Comparative-Overview-16-Countries-2010.pdf Ingleby D, Chiarenza A, Devillé W, Kotsioni I (eds). Inequalities in Health Care for Migrants and Ethnic Minorities, Band 2. Cost Series on Health and Diversity. Antwerp, Appeldorn: Garant Publisher, 2012. Ingleby D. Good practice in health service provision for migrants. In: Rechel B, Mladovsky P, Devillé W, Rijks B, Petrova-Benedict R, McKee M (eds). Migration and Health in the European Union. WHO, World Health Organization; European Observatory on Health Systems and Policies, p. 227.244. Bershire: Open University Press, 2011. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0019/161560/e96458.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0019/161560/e96458.pdf International Medical Interpreters Association. IMIA Code of Ethics, 1987 [reviewed 2006]. http://www.imiaweb.org/code/http://www.imiaweb.org/code/ (retrieved: January 14, 2015). IOM, International Organization for Migration, WHO, World Health Organization; UNHRC, United Nations Human Rights Office of the High Commissioner. International Migration, Health and Human Rights. Geneva: IOM, 2013. http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Migration/WHO_IOM_UNOHCHRPublication.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Migration/WHO_IOM_UNOHCHRPublication.pdf ITIA, Irish Translators’ and Interpreters’ Association. Code of Ethics for Community Interpreters, s.a. http://www.fit-europe.org/vault/ITIA_code_interpreters.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://www.fit-europe.org/vault/ITIA_code_interpreters.pdf Junta de Andalucía, Consejería de Igualdad, Salud y Políticas Sociales. Materiales Publicados Para Inmigrantes. Sevilla: Consejería de Igualdad, Salud y Políticas Sociales, 2014. http://www.juntadeandalucia.es/ (retrieved: January 14, 2015).http://www.juntadeandalucia.es/

37 Literatura Karl-Trummer U, Novak-Zezula S. Health Care in Nowhereland, Improving Services for Undocumented Migrants in the EU. Vienna: Centre for Health and Migration, 2010. Kickbusch I, Pelikan JM, Apfel F, Tsouros AD. Health Literacy. The Solid Facts. WHO-Europe, World Health Organization Regional Office for Europe, 2013. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/190655/e96854.pdfhttp://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/190655/e96854.pdf (retrieved: January 14, 2015). Koller T (ed). Poverty and social exclusion in the WHO European Region: Health systems respond. Copenhagen: WHO-Europe, World Health Organization Office for Europe, 2010. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/115485/E94018.pdfhttp://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/115485/E94018.pdf (retrieved: January 14, 2015). Lazar M, Paus V. Roma Civil Society, a Stakeholder Involvement in Public Policymaking. Procedia – Social and Behavioral Sciences 2013;81:259-263. Masseria C, Mladovsky P, Hernández-Quevedo C. The socio-economic determinants of the health status of Roma in comparison with non-Roma in Bulgaria, Hungary and Romania. European Journal of Public Health 2009;20(5): 549-554. Matrix. Roma Health Report. Health status of the Roma population. Data collection in the Member States of the European Union. Luxembourg: European Union, CHAFEA, 2014. http://ec.europa.eu/health/social_determinants/docs/2014_roma_health_report_en.pdfhttp://ec.europa.eu/health/social_determinants/docs/2014_roma_health_report_en.pdf (retrieved: January 14, 2015). Médicins du Monde (Doctors of the World), Chauvin P, Mestre MC, Simonnot N. Access to Health Care for Vulnerable Groups in the European Union in 2012. An Overview of the Condition of Persons Excluded from Health Care Systems in the EU. Paris: Médicins du Monde, 2012. http://www.doktersvandewereld.be/sites/www.doktersvandewereld.be/files/publicatie/attachments/eu_vulnerable_groups_2012_mdm.pdfhttp://www.doktersvandewereld.be/sites/www.doktersvandewereld.be/files/publicatie/attachments/eu_vulnerable_groups_2012_mdm.pdf (retrieved: January 14, 2015). Médicins du Monde (Doctors of the World), European Observatory on Access to Health Care, Chauvin P, Parizot I, Simonnot N. Access to Health Care for Undocumented Migrants in 11 European Countries. Paris: Médicins du Monde, 2009.. http://mdmgreece.gr/attachments/283_huma%20en.pdf (retrieved: January 14, 2015).http://mdmgreece.gr/attachments/283_huma%20en.pdf Médicins du Monde (Doctors of the World), Chauvin D, Simonnot N, Vanbiervliet F, et al. Access to Health Care in Europe in Times of Crisis and Rising Xenophobia: An Overview of the Situation of People Excluded from Health Care Systems. Paris: Médicins du Monde, 2013. http://b.3cdn.net/droftheworld/d137240498b91ca33e_jhm62yjg1.pdfhttp://b.3cdn.net/droftheworld/d137240498b91ca33e_jhm62yjg1.pdf (retrieved: January 14, 2015). MFH, Migrants-Friendly Hospitals. Amsterdam Declaration towards Migrant-Friendly Hospitals in an ethno-culturally diverse Europe, 2004. http://www.mfh-eu.net/public/files/european_recommendations/mfh_amsterdam_declaration_english.pdfhttp://www.mfh-eu.net/public/files/european_recommendations/mfh_amsterdam_declaration_english.pdf (retrieved: January 14, 2015). MFH, Migrants-Friendly Hospitals. The Migrants-Friendly Hospitals Project – in a nutshell, s.a. http://www.mfh-eu.net/public/home.htm (retrieved: January 14, 2015).http://www.mfh-eu.net/public/home.htm Morariu L. Intercultural mediation in Belgian hospitals. In: Council of Europe. Institutional accommodation and the citizen: legal and political interaction in a pluralist society, p. 263-274. Trends in Social Cohesion, No. 21. Strasbourg: Council of Europe Publishing, 2009.

38 Literatura Mock-Muñoz de Luna C, Ingleby D, Graval E, Krasnik A. Synthesis Report. MEM-TP, Training packages for health professionals to improve access and quality of health services for migrants and ethnic minorities, including the Roma. Granada, Copenhagen: Andalusian School of Public Health, University of Copenhagen, 2015a. http://www.mem-tp.org/pluginfile.php/619/mod_resource/content/1/MEM-TP_Synthesis_Report.pdf (retrieved: March 5, 2015).http://www.mem-tp.org/pluginfile.php/619/mod_resource/content/1/MEM-TP_Synthesis_Report.pdf Mock-Muñoz de Luna C, Bodewes A, Graval E, Ingleby D. Appendices I-VI, Synthesis Repport. MEM-TP, Training packages for health professionals to improve access and quality of health services for migrants and ethnic minorities, including the Roma. Granada, Copenhagen: Andalusian School of Public Health, University of Copenhagen, 2015b. http://www.mem-tp.org/pluginfile.php/620/mod_resource/content/1/MEM-TP_Synthesis_Report_Appendices_I- VI.pdf (retrieved: March 5, 2015).http://www.mem-tp.org/pluginfile.php/620/mod_resource/content/1/MEM-TP_Synthesis_Report_Appendices_I- VI.pdf Navarro M, Navaza B, Guionnet A, López Véley R. A multidisciplinary approach to engage VFR migrants in Madrid, Spain. Travel Medicine and Infectious Disease 2012;10:152-156. OSF, Open Society Foundations. Roma Health Mediators. Successes and challenges. New York: OSF, 2011. http://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/roma-health-mediators-20111022.pdfhttp://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/roma-health-mediators-20111022.pdf (retrieved: January 14, 2015). OSF, Open Society Foundations. Mediating Romani Health: Policy and Program Opportunities. New York: OSF, 2005. http://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/roma_health_mediators.pdfhttp://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/roma_health_mediators.pdf (retrieved: January 14, 2015). Phillips AL, Kumar D, Patel S, Arya M. Using text messages to improve patient-doctor communication among racial and ethnic minority adults: An innovative solution to increase influenza vaccinations. Preventive Medicine 2014;69:117-119. PICUM, Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants. Access to Health Care for undocumented Migrants in Europe: The Key Role of Local and Regional Authorities. Brussels: PICUM, 2014. http://picum.org/picum.org/uploads/publication/PolicyBrief_Local%20and%20Regional%20Authorities_AccessHealthCare_UndocumentedMigrants_Oct.20 14.pdfhttp://picum.org/picum.org/uploads/publication/PolicyBrief_Local%20and%20Regional%20Authorities_AccessHealthCare_UndocumentedMigrants_Oct.20 14.pdf (retrieved: January 14, 2015). Pittarello S. Interpreter Mediated Medical Encounters in North Italy. Expectations, Perceptions and Practice. Trieste: University of Trieste, 2009. https://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/3464/1/Pittarello.pdf (retrieved: January 14, 2015). https://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/3464/1/Pittarello.pdf Pöchhacker F. The Community Interpreter’s Task: Self-Perception and Provider Views. In: Carr SE, Roberts RP, Dufour A, Abraham D (eds). The Critical Link 2: Interpreters in the Community, p. 49–66. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins, 2000. Rădulescu DM. Intercultural Mediation. International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences 2012;2(11): 344-350. Rechel B, Mladovskz P, Devillé W, Rijks B, Petrova-Benedict R, McKee M (eds). Migration and Health in the European Union. WHO, World Health Organization; European Observatory on Health Systems and Policies. Bershire: Open University Press, 2011. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0019/161560/e96458.pdfhttp://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0019/161560/e96458.pdf (retrieved: January 14, 2015).

39 Literatura Ruiz-Casares M, Rousseau C, Derluyn I, Watters C, Crépeau F. Right and access to healthcare for undocumented children: Addressing the gap between international conventions and disparate implementations in North America and Europe. Social Science & Medicine 2010;70:329-336. Suess A, Ruiz Pérez I, Ruiz Azarola A, March Cerdà JC. The right of access to health care for undocumented migrants: a revision of comparative analysis in the European context. European Journal of Public Health 2014;24(5):712-720. doi: 10.1093/eurpub/cku036. T-ShaRE, Transcultural Skills for Health and Care. Standards and Guidelines for Practices and Training. Naples: Aracne - Associazione di Promozione Sociale, 2012. http://tshare.eu/drupal/sites/default/files/confidencial/WP11_co/MIOLO_TSHARE_216paginas.pdfhttp://tshare.eu/drupal/sites/default/files/confidencial/WP11_co/MIOLO_TSHARE_216paginas.pdf (retrieved: January 14, 2015). Terraza Núñez R, Vargas Lorenzo I, Rodríguez Arjona D, Lizana Alcazo T, Vázquez Navarrete ML. Health policies of national and regional level for the immigrant population in Spain. Gac Sanit 2010;24(2): 115.e1–115.e7. Valero Garcés C. Hospital Interpreting Practice in the Classroom and the Workplace. In Valero Garcés C, Martín A (eds). Crossing Borders in Community Interpreting. Definitions and Dilemmas, p. 166–85. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins, 2008. Vargas Urpi M. State of the art in Community Interpreting research. Mapping the main research topics. Babel 2012;58(1):5072. Vázquez Lara JM, Rodríguez Díaz L, Prieto Riera A, Torrecilla Rojas L. Pictograma del parto, Hospital Punta de Europa. Sevilla: Junta de Andalucía, Consejería de Salud, s.a. Arabic version: http://www.juntadeandalucia.es/salud/sites/csalud/galerias/documentos/p_4_p_2_promocion_de_la_salud/materiales_publicados_inmigrantes/PictogramaParto_a rabe.pdfhttp://www.juntadeandalucia.es/salud/sites/csalud/galerias/documentos/p_4_p_2_promocion_de_la_salud/materiales_publicados_inmigrantes/PictogramaParto_a rabe.pdf (retrieved: January 14, 2015). Verrept H. Integrating Ethnic Minorities in Health Care. In: Fernandes A, Pereira Miguel J (eds.). Health and Migration in the European Union, p. 61-71. Lisbon: National Institute of Health, Ministry of Health, Portugal, 2008. Wadensjö C. Interpreting as Interaction. New York: Longman, 1998. WHO, World Health Organization. How health systems can address health inequities linked to migration and ethnicity. Briefing on policy issues produced through the WHO/European Commission equity project. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe, 2010. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0005/127526/e94497.pdfhttp://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0005/127526/e94497.pdf (retrieved: January 14, 2015). Woodward A, Howard N, Wolffers I. Health and access to care for undocumented migrants living in the European Union: a scoping review. Health Policy and Planning 2014;29:818-830.

40