1 O ewolucyjnych źródłach muzyki tonalnej 16 maja 2016 Piotr Podlipniak Instytut Muzykologii UAM

2 Co to takiego muzyka tonalna? Muzyka tonalna to każda taka, w której doświadczamy hierarchii wysokości dźwięków.

3 Jak badać ewolucyjne źródła muzyki? Ludzka muzykalność Muzyka jako rezultat ludzkiej muzykalności Muzykalność człowieka refers to the set of capacities and proclivities that allows our species to generate and enjoy music in all of its diverse forms (Fitch, 2015) Muzykalność jest głęboko zakorzeniona w biologii człowieka

4 Propozycja W. Tecumseha Fitcha Podejście wielokomponentowe Perspektywa Tinbergenowska Porównania międzygatunkowe Perspektywa ekologiczna

5 Podejście wielokomponentowe Muzykalność jako konglomerat wielu elementów Żaden gatunek poza człowiekiem nie jest w pełni muzykalny Są gatunki, które wykazują się pewnymi cechami muzykalności

6 Pytanie o elementy składowe Muzyczna wysokość dźwięku Puls muzyczny Synchronizacja muzyczno/ruchowa Vocal learning Syntaktyka muzyczna

7 Perspektywa Tinbergenowska poziomy wyjaśniania proksymalny mechanistycznyontogenetyczny ultymatywny funkcjonalnyfilogenetyczny

8 Porównania międzygatunkowe Pytanie o charakter podobieństwa – Homologia – Analogia (homoplazja) – Głęboka homologia

9 Perspektywa ekologiczna Porównanie wewnątrzgatunkowe czyli w tym wypadku międzypopulacyjne u ludzi ETNOMUZYKOLOGIA Podobieństwa i różnice – Funkcje muzyki – Elementy strukturalne

10 Tonalność ? Słowo ‘tonalność’ pochodzi od łac. tonus, co znaczy „napięcie, dźwięk”, oraz gr. tόnos, co znaczy „lina, struna, napięcie, ton, miara wiersza”.

11 Tonalność jako specyficzne zjawisko muzyczne Tonalność = poczucie centralności, przypisanej do określonej kategorii wysokości dźwięku (toniki) oraz odczuwaniu różnych pod względem stabilności wrażeń emocjonalnych (qualiów), towarzyszących percepcji relacji pomiędzy toniką a innymi kategoriami wysokości dźwięku danego systemu muzycznego

12 Ważne cechy tonalności Uczenie się implicytne Komponent emocjonalny Uprzywilejowanie w pamięci roboczej Pewna interkulturowa zrozumiałość Podstawa syntaktyki muzycznej

13 Uczenie się reguł tonalnych nie trzeba znać fachowej terminologii nie trzeba specjalnych studiów (formalnej nauki) uczymy się reguł nieświadomie uczymy się ich intuicyjnie nie zdajemy sobie sprawy z tego czego się nauczyliśmy prawdopodobnie uczymy się statystyk

14 Kilka cech specyficznych uczymy się statystyk występowania klas wysokości dźwięku w kontekście innych klas wysokości dźwięku lepiej niż statystyk występowania barw czy głośności dźwięku uczenie się tonalności podobne zatem do uczenia się niektórych cech mowy ojczystej

15 Ontogeneza rozpoznawanie niektórych cech tonalnych między 3 a 4 rokiem życia (Corrigall i Trainor, 2009) predyspozycje do percepcji tonalności ujawniają się jednak już w kilka godzin po urodzeniu (Perani i in., 2010).

16 Emocje szczególny rodzaj doświadczenia emocjonalnego tonalności – qualia (?) – Q – specyficzne, inne niż Q „sensoryczne” – Q – zależne od kontekstu wysokości – Q – niezależne od kontekstu pozamuzycznego brak oznak uczenia się qualiów tonalnych przez skojarzenia z innymi bodźcami nacechowanymi emocjonalnie

17 Dziedziczna mnemotechnika? lepsze zapamiętywanie melodii tonalnych niż – pozbawionych tonalności (Schulze i in., 2012) – sekwencji słów – sekwencji liczb – sekwencji abstrakcyjnych kształtów (Steinke i in., 1997) nieświadoma mnemotechnika !!!

18 Tonalność a muzyka pozaeuropejska dominująca zasada organizacji strukturalnej muzyki minionych epok i różnych kultur (Krumhansl i Cuddy, 2010, s. 51; Bannan, 2012, s. 309–310; Tomlinson, 2015, s. 193) pewna interkulturowa zrozumiałość (por. np. Castellano i in., 1984; Kessler i in., 1984; Eerola, 2004; Ambrazevičius, Wiśniewska, 2009; Eerola i in, 2009)

19 Tonalność obecna w: muzyce: – jawajskiej (Kessler i in., 1984), – indyjskiej (Castellano i in., 1984), – japońskiej (Tokita, 1996), – koreańskiej (Lantz i in., 2014), – afrykańskiej (Blacking, 1970), – wietnamskiej (Keefe i in., 1991), – muzyki Bliskiego Wschodu (Touma, 1971), – Nowej Gwinei (Chenoweth, 1966), – Aborygenów australijskich (Ellis, 1965)

20 Tonalność a syntaktyka syntaktyka w języku naturalnym to „[…] system tworzenia złożonych sygnałów i mapowania ich na konceptualno/ intencjonalne reprezentacje [umysłowe]” (Hilliard i White, 2009, s. 161)

21 Różne odmiany syntaktyki Gramatyka – kompozycjonalność semantyczna Fonotaktyka – brak „mapowania” na inny system (?) Tonalność – mapowanie na system emocjonalny (?)

22 Rekurencyjność system Humboldta (Merker, 2002)

23 Syntaktyka u innych gatunków Syntaktyka to „[…] sekwencja w czasie, w której wytwarzane są dyskretne jednostki pieśni (dźwięki, sylaby, frazy, motywy, wypowiedzi)” (Hilliard i White, 2009, s. 172) Skromne syntaktyki pieśni zwierzęcych

24 Zjawisko „bliskości” w języku naturalnym – polega na mentalnym (gramatycznym) powiązaniu ze sobą słów niezależnie od ich fizycznej bliskości (następstwa) w wypowiedzi w muzyce – np. zboczenie modulacyjne (por. Rohrmeier i in., 2015)

25 Czy tonalność jest adaptacyjna? Jaką korzyść niesie ze sobą rozpoznawanie relacji tonalnych?

26 Synchronizacja spektralna jako mechanizm konsolidacyjny

27 Synchronizacja spektralna synchronizacja reprezentacji strukturalnych, emocjonalnych i motorycznych wzmacnianie relacji społecznych podczas grupowej aktywności muzycznej = „zestrajanie stanów mózgu” (to align brain states) (Bharucha i in., 2012)

28 Rozpoznawanie relacji tonalnych ułatwia synchronizację spektralną aby śpiewać unisono trzeba wiedzieć jaka będzie następna klasa wysokości dźwięku

29 Synchronizacja spektralna c.d. rozpoznawanie centrum tonalnego rozpoznawanie relacji tonalnych = różnicowanie subtelnych reakcji emocjonalnych (tonalne qualia)

30 Zatem Podczas doświadczania relacji tonalnych zestrojeniu ulegają nie tylko reprezentacje strukturalne, ale też emocjonalne i motoryczne, co zwiększa skuteczność integracyjną muzyki.

31 Konsolidacja emocje wywoływane podczas rozpoznawania relacji tonalnych wpływają wtórnie także na nieświadomą ocenę relacji społecznych oraz, w konsekwencji, na podejmowanie decyzji

32 Scenariusz

33 Zanim powstał IT Uczenie się statystyczne Pamięć robocza Predykcja Percepcja kategorialna Rozpoznawanie podobieństwa oktawowego Vocal learning Kategoryzacja chrom

34 Jak mogła wyewoluować predyspozycja do tworzenia hierarchii dźwięków w okolicznościach pozbawionych hierarchii? ???

35 Efekt Baldwina wywołana środowiskowo cecha adaptacyjna (adaptacja fenotypowa – phenotypic adaptation) przechodzi pod kontrolę genetyczną w następstwie działania doboru naturalnego

36 Kolejność zdarzeń 1.) Organizmy adaptują się do środowiska dzięki modyfikacjom wywołanym środowiskowo powstanie tzw. adaptacji fenotywopwej Adaptacja fenotypowa – niedziedziczna cecha organizmu, która wywołana została środowiskowo i zwiększa szanse przetrwania i reprodukcji organizmu w tym środowisku

37 Kolejność zdarzeń c.d. 2.) Presja środowiska, która wywołała adaptację fenotypową utrzymuje się przez setki pokoleń

38 Kolejność zdarzeń c.d. 3.) powstająca w każdym pokoleniu adaptacja fenotypowa jest kosztowna: -wymaga zużycia dużej ilości energii, -wymaga poświęcenia dużej ilości czasu itp.

39 Kolejność zdarzeń c.d. 4.) Powstaje przypadkowa mutacja (lub rekombinacja) [w klasycznym efekcie Baldwina] lub ekspresja istniejącej wariancji genu [w asymilacji genetycznej Waddingtona], która ułatwia adaptację organizmu do wyzwania środowiskowego wymuszającego adaptację fenotypową.

40 Kolejność zdarzeń c.d. 5.) Dobór naturalny zaczyna preferować osobniki z ową mutacją.

41 Kolejność zdarzeń c.d. 6.) Nowa cecha upowszechnia się w całej populacji.

42 Kultura „muzyczna” jako środowisko Przed-językowa i przed-muzyczna forma komunikacji = środowisko selekcyjne (nisza kulturowa)

43 Tonalność „nieinstynktowna” Dzięki zdolności do uczenia się wokalnego homininy mogły „skonstruować” hierarchię wysokości dźwięków Początkowo hierarchia ta była innowacją kulturową Ustalony porządek dźwięków (klas wysokości) staje się rytuałem podobnym do pieśni ptaków

44 Kolejne pokolenia uczą się mozolnie rytuału (sekwencji dźwięków)

45 Moment przełomowy Prędzej czy później pojawiają się „uczniowie”, którzy uczą się sprawniej dzięki przypadkowej, dziedzicznej predyspozycji To co było osiągane pierwotnie przez liczne mozolne powtórki nagle staje się instynktowną reakcją na bodźce muzyczne

46