1 ODPOWIEDZIALNOŚĆ NIELETNICH ZA PRZESTĘPSTWA I WYKROCZENIAprof. nadzw. dr hab. Janusz Sawicki Katedra Prawa o Wykroczeniach, Karnego Skarbowego i Gospodarczego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski
2 Temat 1: Źródła prawa regulujące odpowiedzialność nieletnich Literatura podstawowa i uzupełniająca Tematyka konwersatoriów i zaliczenie Rys historyczny odpowiedzialności nieletnich
3 Źródła prawa: Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz.U. 2014, poz. 382 ze zm.), w skrócie: „ustawa o nieletnich” lub u.p.n. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.), w skrócie: k.k.
4 Źródła prawa – c.d. Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz.U. 2013, poz. 482 ze zm.), w skrócie: k.w. Ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz.U. 2013, poz. 186 ze zm.), w skrócie: k.k.s.
5 Literatura podstawowa:Aneta Wilkowska-Płóciennik, Postępowanie w sprawach nieletnich, Warszawa 2011. Piotr Górecki, Stanisław Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2010.
6 Literatura uzupełniająca:Andrzej Marek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2010. Marek Bojarski (red.), Jacek Giezek, Zofia Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, wyd. 5, Warszawa 2012.
7 Literatura uzupełniająca – c.d.Marek Bojarski, Anna Płońska, Zofia Świda, Podstawy materialnego i procesowego prawa o wykroczeniach, wyd. 6, Wrocław 2012. Janusz Sawicki, Zarys prawa karnego skarbowego, wyd. 2, Warszawa 2010.
8 Literatura uzupełniająca – c.d.Janusz Sawicki, Odpowiedzialność nieletnich według art. 10 § 2 i 3 kodeksu karnego, Zeszyty Naukowe WSPiA Nr 1 (4) 2008, Poznań 2008. Janusz Sawicki, Odpowiedzialność nieletnich za przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, tom XXVIII pod red. Tomasza Kalisza, Wrocław 2012.
9 Tematyka konwersatoriów:Źródła prawa regulujące odpowiedzialność nieletnich Rys historyczny odpowiedzialności nieletnich Model postępowania w sprawach nieletnich w Polsce. Sytuacja prawna nieletniego w świetle standardów europejskich Pojęcie nieletniego i jego trzy desygnaty Charakterystyka przesłanek i zasad odpowiedzialności nieletnich z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich
10 Tematyka konwersatoriów – c.d.Środki wychowawcze, leczniczo-wychowawcze i poprawcze stosowane wobec nieletnich Subsydiarna odpowiedzialność nieletnich z Kodeksu karnego za najcięższe przestępstwa Odpowiedzialność nieletnich za wykroczenia oraz za przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe Przebieg postępowania w sprawach nieletnich
11 Tematyka konwersatoriów – c.d.Czynności Policji w sprawach nieletnich. Tymczasowe środki zapobiegawcze stosowane wobec nieletnich Czynności sądu w postępowaniu wyjaśniającym i rozpoznawczym Kierunki zmian w projekcie ustawy – Kodeks nieletnich Zaliczenie przedmiotu
12 Termin zaliczenia konwersatorium: 30 stycznia 2016 r.Średnia z dwóch ocen: z obecności (0 nb – 5.0, 1 nb – 4.0, 2 nb - 3.0) z testu jednokrotnego wyboru (0-12 pkt. – 2.0, pkt. – 3.0, pkt. – 3.5, pkt. – 4.0, pkt. – 4.5, pkt. – 5.0) Konieczne zaliczenie testu na min. 3.0
13 Rys historyczny odpowiedzialności nieletnich:Od najdawniejszych czasów dzieci i młodzież, które weszły w konflikt z prawem, były traktowane łagodniej Wykształciła się też zasada, że zupełnie małe dzieci nie są pociągane do odpowiedzialności, natomiast dzieci poniżej określonego wieku poddawane są karom znacznie złagodzonym
14 Starożytność – prawo rzymskie:Granice wieku nieletniości w epoce późnego cesarstwa (w VI w. n.e.): Dzieci (infantes) do 7 roku życia zaliczane były do osób nieodpowiedzialnych Niedojrzali (impuberes) a) dziewczęta w wieku od 7 do 12 lat b) chłopcy w wieku od 7 do 14 lat - odpowiadali, o ile mieli możność rozumienia swojego czynu
15 Granice wieku nieletniości w epoce późnego cesarstwa (w VI w. n. eGranice wieku nieletniości w epoce późnego cesarstwa (w VI w. n.e.) – c.d. Dojrzali niedorośli a) dziewczęta w wieku od 12 do 25 lat b) chłopcy w wieku od 14 do 25 lat odpowiadali jak dorośli, z możliwością złagodzenia kary ze względu na wiek • Dorośli (puberes) w wieku powyżej 25 lat – pełna odpowiedzialność
16 Średniowiecze: Do VI w. n.e. o zdolności do odpowiedzialności karnej młodego człowieka świadczyła zdolność do noszenia broni Granicę wieku nieletniości zaczęto ustalać w VI w. n.e.: a) u Franków Salickich i Saksonów – 12 lat b) u Burgundów i Wizygotów – 13 lat c) u Szwabów – 14 lat
17 Średniowiecze – c.d. W Anglii prawo zwyczajowe w X wieku: ukończone 12 lat świadczyło o rozeznaniu „Zwierciadło Szwabskie” z XII wieku: a) do 7 lat całkowita nieodpowiedzialność b) do 14 lat odpowiedzialność ograniczona Francja w XIII wieku: a) do lat 10 całkowita nieodpowiedzialność b) od 10 do 14 lat odpowiedzialność ograniczona
18 Przykłady odstępstw od ograniczonej odpowiedzialność nieletnich:W 1384 r. w Konstancy wyrwano chłopcu język za bluźnierstwo W 1555 r. w Niemczech ścięto 11-letnie dziecko za uduszenie kolegi W 1629 r. w Anglii powieszono 8-letnie dziecko za podpalenie dwóch stodół W 1670 r. w Dreźnie ścięto 14-letnią dziewczynę za otrucie W 1748 r. we Francji ścięto 10-letnie dziecko za kradzież konia
19 Zalążki nowych instytucji w XVII i XVIII wieku:W 1667 r. Filipo Franci otworzył zakład poprawczy dla nieletnich we Florencji W 1703 r. papież Klemens XI otworzył zakład poprawczy dla nieletnich w Rzymie W 1832 r. we Francji powstał Centralny Dom Wychowawczy dla nieletnich przestępców
20 Oświecenie: Austriacki kodeks karny Marii Teresy z 1758 r. :a) do lat 7 – brak odpowiedzialności b) od 7 do 14 lat – kara chłosty (rozeznanie) c) od 14 do 20 lat – wykluczał karę tortur i karę śmierci Francuski kodeks karny z 1791 r.: Wprowadził odpowiedzialność warunkową nieletnich poniżej 16 lat: a) bez rozeznania – rodzice lub dom poprawy b) z rozeznaniem – łagodniejsze kary (bez kary śmierci)
21 Nowe rozwiązania w II poł. XIX wieku:Stowarzyszenia umieszczające dzieci opuszczone, zaniedbane oraz nieletnich przestępców w rodzinach: a) od 1870 r. w Australii b) od 1890 r. w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych W 1887 r. w Norwegii powstały „Urzędy opieki” do spraw nieletnich zamiast sądów
22 Odpowiedzialność nieletnich w dawnym prawie polskim:Statut litewski z 1588 r.: a) nieletni do 16 roku życia – obowiązek naprawienia szkody (z majątku lub odrobienia) b) chyba że recydywa - wtedy kary cielesne, ale bez kary śmierci Kodeks Zamoyskiego z 1778 r.: a) kwestia rozeznania poddana ocenie sędziego b) odpowiedzialność bezwarunkowa od 18 lat
23 Odpowiedzialność nieletnich w dawnym prawie polskim – c.d.Kodeks karzący Królestwa Polskiego z 1818 r.: pełna odpowiedzialność za zbrodnie z działania od 15 roku życia b) pełna odpowiedzialność za zbrodnie z zaniechania od 18 roku życia c) odpowiedzialność nieletniego powyżej 10 roku życia
24 Prawo pod zaborami: Na terenie zaboru rosyjskiego:a) do 10 lat bezwzględnie nieodpowiedzialni b) od 10 do 17 lat odpowiedzialni warunkowo w zależności od rozeznania Na terenie zaboru pruskiego: do lat 12 nieodpowiedzialność (możliwość umieszczenia w zakładzie wychowawczym) Na terenie zaboru austriackiego: do 10 lat całkowicie nieodpowiedzialni od 10 do 14 lat mniejsza odpowiedzialność od 14 do 20 lat pełna odpowiedzialność z możliwością złagodzenia kary
25 Przełom XIX i XX wieku: Wystąpił proces wyodrębniania się prawa karnego nieletnich z prawa karnego dorosłych U podstaw tego procesu legły różne czynniki: - wzrost przestępczości, w tym dzieci i młodzieży, spowodowany procesem uprzemysłowienia, masowymi migracjami ludności ze wsi do miast oraz osłabieniem tradycyjnych więzi społecznych
26 Proces wyodrębniania się prawa karnego nieletnich – c.d.- pojawienie się koncepcji pedagogicznych, w których zwrócono uwagę na prawidłowości rozwojowe i specyficzne potrzeby dziecka. Dziecko przestało być traktowane jak miniatura dorosłego, ponieważ dostrzeżono w nim osobę o odmiennej psychice
27 Proces wyodrębniania się prawa karnego nieletnich – c.d.- rozwój w doktrynie prawa karnego nowego kierunku, nazywanego „szkołą pozytywistyczną”. Postulowane odrzucenie prawa karnego skoncentrowanego na odpłacie za popełnione przestępstwo na rzecz prawa karnego zorientowanego na poprawę sprawcy bardzo ułatwiło i przyspieszyło proces wyodrębniania się prawa karnego nieletnich
28 Proces wyodrębniania się prawa karnego nieletnich – c.d.W Polsce proces ten przypadł na okres międzywojenny. Utworzona w 1919 r. Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej już w 1921 r. przedstawiła projekt ustawy o sądach dla nieletnich, który jednak nigdy nie wszedł w życie z powodów finansowych Zawarte w nim przepisy o charakterze proceduralnym wprowadzone zostały dopiero do Kodeksu postępowania karnego z 19 marca 1928 r.
29 Proces wyodrębniania się prawa karnego nieletnich – c.d.Ostatecznie do wyodrębnienia prawa karnego nieletnich doszło w Polsce wraz z uchwaleniem Kodeksu karnego z dnia 11 lipca 1932 r., który zawierał specjalny rozdział zatytułowany „Postępowanie z nieletnimi” W świetle przepisów tego kodeksu sąd mógł na zasadzie wyjątku wymierzyć nieletniemu sprawcy karę, jak sprawcy dorosłemu
30 Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 r.:• Możliwość wymierzenia kary nieletniemu, który popełnił wymienione w tym przepisie przestępstwo umyślne po ukończeniu 16 lat • Sąd zamiast kary stosował środki wychowawcze lub poprawczy przewidziane dla nieletnich wobec sprawcy występku popełnionego po ukończeniu 17, a przed ukończeniem 18 lat
31 Ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich:Stworzyła nowy stan prawny w zakresie odpowiedzialności nieletnich Opracowanie odrębnego aktu prawnego regulującego zasady odpowiedzialności nieletnich w Polsce trwało ponad 60 lat (od 1919 do 1982 r.) Ustawa obowiązuje od 13 maja 1983 r.
32 Kodeks karny z 6 czerwca 1997 r.:Obowiązujący od 1 września 1998 r. kodeks karny w art. 10 § 2 i 3 utrzymał karną odpowiedzialność nieletnich o charakterze subsydiarnym Możliwość wymierzenia kary nieletniemu, który popełnił wymienione w kodeksie przestępstwo umyślne po ukończeniu 15 lat