1 Odzwierciedlenie wartości w planach życiowych młodzieży gimnazjalnej z terenów wiejskich Wielkopolski Referat został wygłoszony na konferencji Wartości i sens życia, zorganizowaną przez Uniwersytet SWPS, Wydział Zamiejscowy w Poznaniu, w dn.21-22.09.2015 r. dr Anita Basińska, Katedra Wzornictwa, Uniwersytet SWPS dr Agnieszka Jeran, Instytut Socjologii, UAM

2 Pytanie badawcze Czy i jakie wartości odzwierciedlają się w opisach planów gimnazjalistów na bliższą i dalszą przyszłość? Czy i w jaki sposób planują gimnazjaliści realizację aktywności odnoszących się do wartości materialistycznych - pracy i konsumpcji, do samorealizacji, życia rodzinnego, ale też wartości związanych z ochroną środowiska czy działaniem na rzecz innych? Na ile trafne jest narzędzie badawcze do opisu wartości nie wprost ?

3 Charakterystyka badań Pomysł badań nad młodzieżą powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Na Rzecz Aktywizacji Społeczności Lokalnej „Siedlisko” w Lubochni, we współpracy z gimnazjami z terenu gminy Gniezno oraz Urzędem Gminy Gniezno Badania przeprowadzono w maju 2015 roku w wybranych szkołach gimnazjalnych gminy W badaniach uczestniczyło 218 uczniów klas 1,2,3 szkół gimnazjalnych (populacja liczy 240 uczniów) Dane zebrane podczas warsztatów diagnostycznych, z zastosowaniem narzędzia badawczego – ankiety „Oś czasu”

4 Plany życiowe badanej młodzieży ZA 5 LAT Technikum rolnicze, rolnik ZA 10 LAT gospodarstwo rolne, żona ZA 15 LAT Rodzina, 2 dzieci ZA 20 LAT Zdrowy styl życia

5 Plany życiowe badanej młodzieży ZA 5 LAT ukończyć gimnazjum, pójście do szkoły np. technikum fotograficzne, ekonomik ZA 10 LAT nadal się uczę, idę do pracy za fotografa ZA 15 LAT zakładam rodzinę, przeprowadzę się do miasta-Gniezna, spełniam swoje marzenia ZA 20 LAT mieć dobry zawód, założę własne studio fotograficzne, czekam na emeryturę, dorobić się w życiu, nadal spełniam marzenia, podróżuję

6 Plany życiowe badanej młodzieży ZA 5 LAT Liceum, Studia medyczne lub przyrodnicze ZA 10 LAT Zakończenie studiów, praca w zawodzie, Mąż, 2 dzieci, zakup mieszkania ZA 15 LAT Praca, rodzina, opieka nad rodziną ZA 20 LAT Dalsza praca w zawodzie, opieka nad rodziną, bycie dobrą matką i żoną, mieszkanie ze zwierzętami, bycie dobrym człowiekiem, dom na przedmieściach, podróżowanie

7 Plany życiowe badanej młodzieży ZA 5 LAT kontynowanie nauki, liceum ale nie wiem jakie ZA 10 LAT studia, ale wiem na jakim kierunku, zawód- nie wiem, jaki wybiorę, mieszkać w pobliżu Gniezna ZA 15 LAT mieć dobrą pracę chcę założyć rodzinę, spełniać marzenia ZA 20 LAT Spełniać marzenia, dożyć spokojnej starości

8 Plany życiowe badanej młodzieży ZA 5 LAT Liceum ogólnokształcące w wybranym kierunku, zawód sprzedawca, zakup bmx lub ścigacza, czas na swoje hobby, będę próbować nowych przepisów z wegetarianów ZA 10 LAT Będę szukać pracy w moim zawodzie, będę próbować się usamodzielnić, może złamię nogę, mieszkam w mieście ZA 15 LAT Dalsza praca w zawodzie, założenie rodziny mąż, dzieci, dzieci może 2 dziewczynka+chłopak, czas na swoje hobby ZA 20 LAT Dalsza praca w zawodzie, dzieci się usamodzielniły, będę mieć więcej czasu dla siebie i rodziny, opiekowanie się wnukami

9 - Od bardzo konkretnych, ułożonych, sprecyzowanych, dojrzałych planów do braku planów życiowych – „samo się ułoży”, „życie samo się potoczy”, „nie wiem” -„Za 20 lat” – często abstrakcyjna kategoria Najbardziej skonkretyzowane są plany w najkrótszym horyzoncie czasowym, te na 5 lat, choć i one mają różny stopień wyklarowania – od wskazania konkretnego zawodu i szkoły przez ogólne stwierdzenie „studia w Poznaniu”,” technikum, jakieś coś” czy „iść do zawodówki i zacząć pracować”, w efekcie dalsze plany bywają (w stosunkowo nielicznych przypadkach) w miarę przemyślanym scenariuszem, dla którego owo kształcenie i zawód wskazane w perspektywie pięcioletniej są punktem wyjścia, częściej jednak są niedoprecyzowane i ograniczają się do „praca zgodna z wyuczonym zawodem”, a w perspektywie 20 lat od gimnazjum prowadzą do „dobrej emerytury” Plany życiowe badanej młodzieży

10 Pojawiają się w kategorii za 5 i/lub 10 lat. Od konkretnych: wskazanie zawodu, profilu szkoły, kierunku studiów po po prostu określenia „kontynuacja nauki”, „wybór zawodu”, „wybór szkoły” Dla 40% uczniów (87 wskazań na 218 odpowiedzi) można w perspektywie 5 lat rozpoznać plany związane z konkretnym zawodem Źródło rysunków http://pl.photaki.com Plany życiowe w obszarze pracy

11 fryzjer7 informatyka7 gastronomia6 weterynarz5 mechanik4 rolnik4 budowlaniec3 ekonomista3 elektromechanik3 elektryk3 mechanik rolniczy3 mechanik samochodowy3 murarz3 operator obrabiarek skrawających3 żołnierz3 bankowość2 kosmetyka2 pedagogika, przedszkolanka2 stolarz2 administracja, architekt, dziennikarz, farmacja, fotograf, kierowca tirów, piłkarz, prawo, poligrafia, technik maszyn i energetyki odnawialnej po 1

12 Plany życiowe w obszarze pracy opisane przez kategorie: „dobra praca” „praca zgodna z kompetencjami” „praca w wyuczonym zawodzie” „dobrze płatna praca” Plany życiowe w obszarze pracy

13 W deklaracjach zauważalny jest także rozwój od pracy u kogoś do pracy na własnym - w perspektywie 15 i 20 lat własne firmy (m. in. studio foto, salony fryzjerskie, firma przewozowa, własna szkoła tańca) Plany życiowe w obszarze pracy

14 W perspektywie 5 lat tylko kilka odpowiedzi odnoszących się do dóbr materialnych: samochód, motor. Po 1 badanym: własne studio foto, wybudować dom, własne gospodarstwo W perspektywie 10 lat główną kategorią jest własne mieszkanie lub własny dom (na obrzeżach miasta, na wsi, nad jeziorem) W perspektywie 15 lat badani chcą posiadać własne mieszkanie/dom, ale też własne firmy Efekty pracy w opinii gimnazjalistów

15 W perspektywie 10 lat, często z rozwinięciem za 15 lat konkretyzują się plany życia osobistego i relacji z innymi – odnosi się do nich 45% uczniów (100 wskazań w tej perspektywie) Najczęściej wg ścieżki: ślub, dzieci (często określona liczba dzieci, czasem płeć) lub związek bez dzieci (5 badanych na 100 przypadków) Źródło rysunku: http://cuddzieci.blox.pl/2013/08/Jak-spedzilam-wakacje-z-idealnymi-rodzicami-i-czy.html Plany życiowe w obszarze rodziny

16 W perspektywie 15 lat: „mieć kochającą żonę i dwójkę dzieci” „rodzina (posiadanie dzieci, szczęśliwej rodziny)” „rodzina 4 osobowa: kochająca żona, dobry ojciec” „chciałbym mieć piękną żonę, dzieci, będę dbać o wszystko o żonę i dzieci” Plany życiowe w obszarze rodziny

17 W perspektywie 20 lat: „Mieć szczęśliwą rodzinę, kochającą żonę” „Być kochającą żoną, pomagać wszystkim” „Długie i spokojne życie” „spokojne życie u boku męża, bycie dobrą mamą, dobrym człowiekiem, opieka nad rodziną”, „Ułożone życie” „Będę wiódł szczęśliwe życie z rodziną, będę wychowywał dzieci” „być szczęśliwym, cieszyć się szczęściem moich dzieci” Plany życiowe w obszarze rodziny

18 Plany te pojawiają w kilku wypowiedziach w perspektywie 5 lat i związane są z rozwijaniem hobby Dopiero w kategorii za 15 lat pojawiają się plany o różnym stopniu konkretności (47 wypowiedzi): -spełnienie marzeń: „spełniać swoje marzenia, które jako dziecko zostało niespełnione, być po prostu człowiekiem spełnionym, szczęśliwym, cieszyć się każdą chwilą” -podróżowanie m.in. z rodziną, po całym świecie, do Papui Nowej Gwinei, do Paryża, jeździć na wycieczki co roku -aktywność i zdrowie Plany życiowe w obszarze samorealizacji

19 ale także: pomoc innym niezależność spontaniczność „robienie szalonych rzeczy” korzystać z życia spokojne życie, luźny styl życia Plany życiowe w obszarze samorealizacji

20 U podstaw planów życiowych leżą wartości… Plany życiowe – u podstaw leżą systemy wartości Plany życiowe w obszarze pracy oddają orientację na konkretne rozwiązania związane z poszukiwaniem zawodu dla siebie, komentarze oceniające „dobra praca”, „dobrze zarabiać” wskazują na orientację materialistyczną, nacisk położony na pragmatyczny wybór – jest to wyraźne nie tylko wśród uczniów, którzy wskazali konkretny zawód, ale i wielu pozostałych w nielicznych przypadkach pojawiają się w wypowiedziach komentarze odnoszące się do wartości prospołecznych, altruistycznych, stojące za wyborem zawodu np. „pomagać zwierzętom”, „być wolontariuszem”

21 U podstaw planów życiowych leżą wartości… Plany życiowe w obszarze pracy wskazują, że praca czy wykształcenie są traktowane jako wartości instrumentalne – kształcenie się służy zdobyciu dobrej pracy i dobrego wynagrodzenia, rzadko jest przejawem pasji, dążenia do samorealizacji czy pomocy innym (wyjątki to opieka nad zwierzętami, budowa schroniska dla bezdomnych), uczniowie do pracy podchodzą pragmatycznie… z jednej strony jest to z pewnością przejaw przesiąknięcia merkantylnym, merytokratycznym i pragmatycznym podejściem do pracy zawodowej i wcześniejszego kształcenia się – uczniowie gimnazjum, chociaż niewiele wiedzą o zawodach, które mogliby wykonywać (o czym świadczy bardzo wąska ich lista – w porównaniu chociażby z zestawieniem zawodów z oficjalnego zestawienia jakim jest Polska Klasyfikacja Zawodów i Specjalności), to jednak przyswoili sobie przekonanie, że wykształcenie służy pracy, a praca – dobrym zarobkom. Oczywiście, nie wszyscy zdają sobie sprawę z wymogów, deklarują często odrealnione plany w rodzaju ukończenia prawa w Polsce i podjęcia praktyki w USA. Z drugiej strony podejście to – w świetle warunków na rynku pracy w Polsce – wydaje się i pragmatyczne i ochronne w tym sensie, że nie świadczy o braku rozbudzonych (rozbuchanych) nadziei na cudowną pracę…

22 U podstaw planów życiowych leżą wartości… ukazują najważniejsze dla nich cele życiowe czyli wartości ostateczne, autoteliczne (jak powiedziałby Rokeach) tj. zdrowie, szczęście, spełnienie, rodzinę plany w zakresie życia rodzinnego, czasu wolnego czy stylu życia ukazują, że dopiero tutaj uczniowie lokują wartości ostateczne – w życiu rodzinnym (patrzeniu jak dzieci dorastają, szczęśliwym związku), w podróżach i realizacji marzeń (uderza, że dopiero po 20 latach przewidują realizację młodzieńczych marzeń, są one odkładane na później – jakby szaleństwa młodości konserwowano i odkładano na później, w dorosłość), ale też zdrowiu. Dopiero dorosłość ma być czasem realizacji, mityczna „emerytura”

23 U podstaw planów życiowych leżą wartości… ukazują najważniejsze dla nich cele życiowe czyli wartości ostateczne, autoteliczne (jak powiedziałby Rokeach) tj. zdrowie, szczęście, spełnienie, rodzinę plany w zakresie życia rodzinnego, czasu wolnego czy stylu życia ukazują, że dopiero tutaj uczniowie lokują wartości ostateczne – w życiu rodzinnym (patrzeniu jak dzieci dorastają, szczęśliwym związku), w podróżach i realizacji marzeń (uderza, że dopiero po 20 latach przewidują realizację młodzieńczych marzeń, są one odkładane na później – jakby szaleństwa młodości konserwowano i odkładano na później, w dorosłość), ale też zdrowiu. Dopiero dorosłość ma być czasem realizacji, mityczna „emerytura”

24 Uwagi w obszarze metodologii bardzo wiele zależy od wprowadzenia, widać to po pewnych schematach ujawniających się w wynikach poszczególnych klas, jeśli nauczycielka odmiennie prowadziła kategorie z kwestionariusza np. jako „wpisanie ich pomiędzy lata” lub jako „wykorzystajcie wszystkie za 5, 10, 15 i 20 lat” to uczniowie wypełniali karty w różny sposób – wydaje się, że potrzebna jest nie tylko instrukcja, jak w każdym badaniu, ale wręcz szczegółowy scenariusz lekcji

25 Uwagi w obszarze metodologii efekt ujawnia wartości, są one może bardziej ukryte i brak ujawnienia względnej ważności tj. ich hierarchii, ale opisy przyszłego życia wskazują zarówno na wartości ostateczne, jak i instrumentalne, ujawniają co zdaniem uczniów nada ich życiu sens, do czego dążą

26 Uwagi w obszarze metodologii w przypadku analiz jakościowych lepszym podejściem byłoby niewątpliwie przeprowadzenie raczej wywiadów indywidualnych, być może z wykorzystaniem technik projekcyjnych