1 OPERACJONALIZACJA NORM ETYCZNYCH Pamiętaj!!!: ludzkie działanie czerpie moralną prawomocność z faktu, że materialne i pozamaterialne dobra, jakie wytwarza, przewyższają szkody, jakie powoduje, a dystrybucja jednych i drugich jest sprawiedliwa. Miarą tych dóbr i szkód jest rozumna, społeczna natura człowieka.

2 Etyka koherencyjna. Źródła Etyka klasyczna (Arystoteles) Etyka konwencjonalistyczna (teoria kontraktowa) Etyka deontologiczna I. Kanta Utylitaryzm Etyka odpowiedzialności (H. Jonas)

3 Etyka klasyczna Fundament: obiektywistyczna antropologia Opis „natury człowieka” w celu wyjaśniania tzw. faktów ludzkich Punkt wyjścia: celowość i rozumność człowieka Programowanie rozwoju ku pełni człowieczeństwa na podstawie twierdzeń o naturze człowieka Ocena decyzji pod kątem zgodności z programem życiowym Operacjonalizacje w formie teorii cnót (aretologii) lub teorii obowiązków (deontologia)

4 Etyka konwencjonalistyczna System normalizacji i regulacji etycznej porównywany do systemu regulacji ruchu drogowego. Podobnie jak system przepisów ruchu drogowego ma na celu płynną i bezpieczną regulację ruchu drogowego, tak system moralności ma na celu możliwie bezkolizyjne (bezkonfliktowe) i zadowalające dla każdego regulowanie współżycia ludzi w ramach społeczności. Ideałem jest sytuacja, w której każdy wiedzie "dobre życie". Moralny punkt widzenia jest z definicji nieegoistyczny, bezstronny, uwzględnia na równi życzenia i potrzeby własne i innych. Tylko wtedy, gdy każdy działający uzgadnia a przynajmniej konfrontuje swoje potrzeby i interesy z interesami innych, społeczność nabiera stabilności i dzięki temu na zasadzie sprzężenia zwrotnego daje większości swoich członków lepsze możliwości rozwoju i samorealizacji niż społeczeństwo, którego członkowie działają wyłącznie "na własną rękę".

5 Deontologizm I. Kanta Transcendentalny test kategoryczności (uogólnialność teoretyczna) – tzw. imperatyw kategoryczny: kieruj się w działaniu tylko takimi regułami, których ewentualna powszechność nie zagrażałaby ich ważności Formuła tzw. celu wsobnego – zasada personalistyczna Koncepcja wiecznego pokoju

6 Utylitaryzm Pięć rysów charakterystycznych utylitaryzmu: 1) konsekwencjalizm 2) skutki wartościuje się wedle użyteczności 3) nie chodzi o użyteczność do jakiegokolwiek celu (utylitaryzm nie implikuje nihilizmu), lecz użyteczność do tego, co jest w sobie najwyższą wartością (maksymalne zaspokojenie potrzeb i minimalizacja frustracji, witalność, reputacja, wiedza i in.) 4) kryterium oceny – czy ilość przyjemności wynikającej z działania przewyższa ilość przykrości 5) perspektywa naturalnie nieegoistyczna, pozycje utylitarystyczne włączają kantowską zasadę uniwersalizacji - perspektywa otwarta na szczęście wszystkich

7 Utylitaryzm cd. Utylitaryzm można streścić następującą formułą: „Moralnie słuszne jest takie działanie lub taka reguła odnosząca się do działania, których następstwa są optymalne ze względu na powodzenie, pomyślność wszystkich zainteresowanych”. „Działaj tak, aby następstwa twojego działania były optymalne dla powodzenia, pomyślności wszystkich zainteresowanych”. W etyce biznesu lepiej korzystać z utylitaryzmu reguł niż z utylitaryzmu aktów!

8 Etyka odpowiedzialności Nawiązuje do transcendentalnego testu kategoryczności (I. Kant): moralnie wykluczone są działania, których powszechność zagraża koniecznym warunkom własnej możliwości H. Jonas w „Zasadzie odpowiedzialności” wychodzi od apokaliptycznych wizji technologicznej samozagłady ludzkości i od pytania o to, pod jakimi warunkami możliwa jest etyka techniki Wymienia trzy konieczne warunki możliwości etyki techniki: 1)Ciągłość istnienia człowieka jako twórcy techniki 2)Ciągłość istnienia człowieka jako podmiotu moralności 3)Zapewnienie warunków do rozwoju pełni człowieczeństwa Wniosek: Etyka, która dopuszczałaby działania zagrażające ciągłości życia ludzkiego na Ziemi, wydawałaby sądy sprzeczne z koniecznymi warunkami swojej własnej możliwości

9 Etyka koherencyjna Standard prawomocności to zasada równomierności: normy moralne i wartości moralne są powszechnie uprawomocnione wówczas, gdy wszyscy w równej mierze mają dobre racje by je zaaprobować. A dzieje się tak dokładnie wtedy, gdy powszechne przestrzeganie tych norm i wartości podnosi w równej mierze szanse wszystkich na spełnienie ich indywidualnych wyobrażeń o dobrym życiu. Uniwersalnie ważne jest tylko kryterium akceptowalności, które żąda, aby racje przytaczane na rzecz ważności jakiejś normy były równie dobrymi racjami dla wszystkich. Punktem wyjścia są sytuacje modelowane dylematem więźniów: każde działanie na motywach czysto egoistycznych niesie ryzyko suboptymalnych rezultatów w wymiarze kolektywnym. Ta kolektywna irracjonalność jest argumentem przeciwko prewalencji motywów egoistycznych i za uznaniem motywów społecznych. Społecznymi motywami są takie motywy, które są dobrymi motywami w równej mierze dla wszystkich, a takie mogą być tylko wtedy, gdy oparte na nich działanie równomiernie uwzględnia realizację interesów wszystkich.

10 Etyka koherencyjna cd. Tylko te normy i wartości moralne są powszechnie akceptowalne i rozumne, których poszanowania członkowie jakiejś wspólnoty moralnej mogą się od siebie wzajemnie domagać w oparciu o racje równie dobre dla wszystkich, czyli takie, których poszanowanie przez wszystkich w równym stopniu poprawia szanse każdego z osobna na urzeczywistnienie własnego indywidualnego wyobrażenia o dobrym życiu. W obiektywnym interesie każdej rozumnej osoby jest zaspokojenie pewnych potrzeb zakwalifikowanych jako podstawowe, tzn. takie, jakie mają rozumne osoby niezależnie od swojej kondycji bytowej. Każdej rozumnej osobie przypisuje się: -interes realizacji własnego indywidualnego wyobrażenia o dobrym życiu, -interes realizacji specyficznych pragnień i potrzeb, które treściowo określają to wyobrażenie -interes w społecznym zapewnieniu warunków realizacji tego wyobrażenia.

11 Etyka koherencyjna cd. 5 typów powszechnie ważnych interesów: 1) interes w fizycznym przetrwaniu, w zdrowiu, w zachowaniu integralności cielesnej i w unikaniu bólu i cierpienia, pośrednimi interesami obiektywnymi są: interes w dostępie do wystarczającego pełnowartościowego pokarmu, czystej wody, wystarczająco chronionej przestrzeni mieszkalnej, znośnych dla zdrowia warunków środowiska i warunków pracy, wystarczającej profilaktyce zdrowotnej, ochronie przed aktami przemocy 2) interes w zagwarantowaniu podstawowego bezpieczeństwa, pośrednimi interesami obiektywnymi są te same interesy co w (1) ale uzupełnione o aspekt zagwarantowania ich w przyszłości relewantnej dla ludzkiego planowania: istnieje interes we włączeniu do wspólnot solidarności, które najlepiej gwarantują to właśnie bezpieczeństwo 3) interes w rozwijaniu osobowości (obejmującej kompetencje kognitywne, wolitywne i emocjonalne), pośrednie interesy obiektywne to m.in.: adekwatne wychowanie, kształcenie i socjalizacja, rozwój uzdolnień i dyspozycji do określania i realizowania celów działania; kształtowanie rozumienia empirycznych i specyficznie kulturowych ograniczeń działania, ochrona przed manipulacją i przemocą psychiczną 4) interes w możliwościach realizacji celów indywidualnych, pośrednie interesy obiektywne to: dostępność wystarczających zasobów materialnych jak również zapewnienie możliwie rozległych obszarów dla indywidualnych swobód 5) interes w możliwościach partycypacji we własnej kulturze i w spełnionych relacjach społecznych, pośrednie interesy obiektywne to: niezbędne minimum czasu wolnego i sposobności do kontaktów społecznych, możliwość uczestnictwa w kulturze, możliwość równomiernego awansu społecznego i dostępność wszystkich ról społecznych, swobody polityczne.

12 Etyka koherencyjna cd. Poszanowanie wymienionych interesów obiektywnych jest tym, czego każdemu członkowi każdej wspólnoty moralnej wolno się prawomocnie domagać od każdego innego członka tej wspólnoty, mając zarazem obowiązek uznawać takie samo roszczenie każdego innego wobec samego siebie. Uprawnienia moralne: Osoba X ma uprawnienie moralne wtedy i tylko wtedy, gdy interesy, które ma chronić to uprawnienie, są racją wystarczającą do tego, aby na inne osoby nałożyć odpowiedni obowiązek nie działania przeciwko tym interesom. Procedura ewaluacyjna: 1) zestaw deontologicznych kryteriów przesądzających o bezwzględnie negatywnej ocenie moralnej: oceniane działanie nie może naruszać niczyich obiektywnych uprawnień moralnych (również osób jeszcze nie istniejących), nie może zagrażać koniecznym warunkom moralnej podmiotowości, nie może grozić globalnymi i nieodwracalnymi katastrofami ludzkości ani nie może stwarzać poważnego zagrożenia dla trwałości i adekwatnego funkcjonowania instytucji prawowitej władzy. Jeśli test da wynik negatywny (działanie nie spełni żadnego z wymienionych kryteriów), wówczas następuje 2) wartościowanie w obrębie poszczególnych wymiarów szkód i korzyści w stylu utylitarystycznym, z tym że poza bilansem pozostają uprawnienia moralne jednostek.

13 Ocena działania 5 etapów: 1)Test deontologiczny (kryteria wykluczenia) 2)Ocena w poszczególnych wymiarach szkód- korzyści z perspektywy indywidualnych lub pogrupowanych zainteresowanych 3)Analiza dystrybucji skutków 4)Ocena całościowa 5)Porównanie z alternatywnymi opcjami (ewentualna warunkowa dopuszczalność na zasadzie „mniejszego zła”)

14 1) Kryteria wykluczenia (kryteria negatywne) Jeśli oceniana praktyka: 1.1) narusza uprawnienia moralne ludzi 1.2) zagraża realnie i hipotetycznie koniecznym warunkom możliwości kształtowania się podmiotowości moralnej (podminowuje możliwość odpowiedzialności moralnej) 1.3) zagraża realnie i hipotetycznie koniecznym warunkom możliwości dalszego istnienia człowieczeństwa (globalne i nieodwracalne katastrofy ludzkości) 1.4) zagraża realnie i hipotetycznie trwałości i właściwemu funkcjonowaniu instytucji prawowitej władzy Wówczas bez względu na saldo skutków praktyka ta jest moralnie nieprawomocna

15 2) Ocena w poszczególnych wymiarach szkód-korzyści Relewantne wymiary szkód-korzyści 2.1) fizyczne: życie, zdrowie, integralność cielesna, niedoznawanie bólu 2.2) psychiczne: rozwój osobowości (intelektualno- poznawczy, wolitywny, emocjonalny) 2.3) prawno-polityczne: bezpieczeństwo, pokój, indywidualne swobody, nienaruszalność, trwałość ładu społecznego (instytucje prawowitej władzy) 2.4) ekonomiczno-środowiskowe: możliwości realizacji indywidualnych celów (własność i dostępność zasobów) 2.5) społeczno-kulturowe: możliwość adekwatnej socjalizacji i partycypacji w kulturze

16 Analiza dystrybucyjna Kiedy dystrybucja szkód i korzyści jest akceptowalna moralnie? -jest równomierna -jest nierówna, ale bardziej podnosi szanse wszystkich na realizację obiektywnych interesów w porównaniu z równomierną dystrybucją. Dystrybucja, która niektórych uprzywilejowuje, ale nikomu nie szkodzi, jest moralnie akceptowalna Sprawiedliwość rozdzielcza w wymiarze przestrzennym ma pierwszeństwo przed sprawiedliwością rozdzielczą w wymiarze czasowym (pokoleniowym).

17 Egzemplaryczna analiza i ocena etyczna Ocena projektu badawczo-rozwojowego: sektor: inżynieria materiałowa Projekt: technologia wytwarzania tworzywa – w niektórych zastosowaniach potencjalny substytut stali (np. karoserie samochodowe itp.) Zalety tworzywa: -lekkość -odporność na korozję -łatwość formowania -możliwość recyklingu przy niskiej energochłonności Przewidywane zastosowania: na wielką skalę w karoseriach Ocena: 1) Żadne z czterech kryteriów wykluczenia nie jest spełnione. 2) Spodziewane skutki przewidywanych zastosowań w następujących wymiarach: I) Fizycznym II) Psychicznym IV) Ekonomiczno-środowiskowym 3) Analiza dystrybucji

18 Ocena etyczna 1) Żadne z czterech negatywnych kryteriów wykluczających nie jest spełnione. 2) Spodziewane skutki przewidywanych zastosowań w następujących wymiarach: I) Fizycznym II) Psychicznym IV) Ekonomiczno-środowiskowym 3) Analiza dystrybucyjna

19 I) Wymiar fizyczny Bilans szkód-korzyści u interesariuszy sąsiadujących z zakładami wyraźnie ujemny Bilans szkód-korzyści u użytkowników samochodów wyraźnie dodatni Bilans szkód-korzyści innych interesariuszy dodatni Wynik: saldo wyraźnie dodatnie Kwestie sprawiedliwej dystrybucji: -w wymiarze czasowym bez zastrzeżeń -w wymiarze przestrzennym zastrzeżenia Wynik: technologia moralnie nieprawomocna

20 II) Wymiar psychiczny Rozwój intelektualno-kognitywny: Innowacyjność (+++) Nowe stanowiska dla praktykantów i uczniów (+++) Technologia moralnie prawomocna przy zachowaniu równości szans w dostępie do tych dóbr.

21 IV) Wymiar środowiskowo- ekonomiczny Technologia moralnie prawomocna pod warunkiem, że: -jest uzysk netto w tworzeniu i utrzymaniu stanowisk pracy -zachowana sprawiedliwa dystrybucja stanowisk pracy W rzeczywistości warunki te nie są spełnione

22 Ocena całościowa Pozytywna ocena w wymiarze II) nie może zrównoważyć negatywnej oceny w wymiarze I) ani negatywnej oceny w wymiarze IV), bo uprzywilejowani w jednym wymiarze nie są tożsami z pokrzywdzonymi w dwóch innych wymiarach Zatem: rozwijanie tej technologii jest moralnie nieakceptowalne Ale: pozostaje porównanie z innymi opcjami, włącznie z aktualnie realizowaną, a te są jeszcze gorsze. Wynik ostateczny: ocenianą technologię należy warunkowo zaakceptować i próbować kompensować poszkodowania, które czynią tę technologię moralnie nieprawomocną