1 Opieka zdrowotna w miastach księstwa opolsko-raciborskiego Górny Śląsk w XVI-XVIII w.Autor: Marcin Husak

2 Prudnik

3 Prudnik XVI-XVIII w. jedno z najludniejszych miast księstwa opolsko-raciborskiego (pocz. XVIII w.) przeważający odsetek ludności niemieckiej co jest wyjątkiem w księstwie opolsko-raciborskim; ludność niemieckojęzyczna (XVII w.) rozwój ruchu reformacyjnego z elementami kalwinizmu; przejęcie kościoła parafialnego; przewaga w radzie miejskiej; znikome postępy kontrreformacji (l. 30. XVI w.) położenie na drodze handlowej z Gdańska do Wiednia oraz z północnych Niemiec na Węgry ważny ośrodek rzemieślniczy: rozwój produkcji, nowe specjalizacje i cechy rzemieślnicze; z rzemiosła utrzymuje się 30-70% ludności (XVI-XVIII w.) szkoła o profilu klasycznym, która kształciła na niemalże gimnazjalnym poziomie; jej absolwenci mogli kandydować na studia (XVI/XVII w.)

4 Warunki sanitarne

5 Warunki sanitarne w ogólności XVI-XVIII w.duże skupienie budynków oraz ludności na niewielkiej powierzchni ograniczonej murami miejskimi zabudowania inwentarskie obok domów mieszkalnych; hodowla zwierząt (bydło, drób, trzoda chlewna) w obrębie murów miejskich Krzysztof Mucha vs. Bartosz Cieczka, Gliwice 1657: […] Krzysztof Mucha oskarżył przed sądem wójtowskim […] swego sąsiada Bartosza Cieczkę o trzymanie bydła w „ganku”, z którego do piwnicy Muchy ciekła gnojówka. Sąd nakazał Cieczce zbudować […] „chlew” dla bydła za domem. [J. Kwak, Miasta księstwa…] wypuszczanie na ulice trzody chlewnej; nieskuteczne zakazy rad miejskich nieświeże powietrze i powszechny zaduch place targowe; sprzedaż bydła i trzody W Opolu […] w 1728 r. skarżą się franciszkanie na fetor, jaki rozchodził się od pobliskiego targowiska. [J. Kwak, Miasta księstwa…]

6 Warunki sanitarne w ogólności XVI-XVIII w.nieskanalizowane ulice oraz domy; źródło chorób zakaźnych niebrukowane (w większości) ulice; kurz w okresie upałów, błoto po deszczach wylewanie nieczystości na ulice; ulice nieskanalizowane lub z odkrytymi kanałami; rozprzestrzenianie się szczurów, myszy, komarów oraz much zarządzenia sanitarne (ochronne) budowa rzeźni miejskich z dala od domów mieszkalnych; najczęściej w pobliżu rzek, gdzie wrzucano odpadki z uboju zarządzenia sanitarne (profilaktyczne) podejmowane dość późno (poł. XVII w.) kwarantanna; dla kupców i handlarzy z terenów objętych epidemią epidemie; odizolowanie chorych od reszty mieszczaństwa szpitale; przypominały przytułki szpitale epidemiczne; brak wiadomości (do 1742)

7 Zaopatrzenie w wodę XVI-XVIII w.wodociągi w większych miastach księstwa opolsko-raciborskiego (XVI w.) wodociąg w Opolu; najpewniej (1587) na górce poza murami miejskimi; woda doprowadzana drewnianymi rurami do zbiorników na placach miejskich; ściąganie opłat od mieszczan za korzystanie z wodociągu trzy zbiorniki na Rynku; wodę czerpano drewnianymi wiadrami i konewkami wikarówka, kolegiata opolska; zezwolenie na doprowadzenie wody (1587; 1653, 1681); postawienie koryt; zakaz dopuszczania właścicieli sąsiednich posesji oraz przedłużania rur […] wikariusze kolegiaty opolskiej zawarli umowę z miejscową radą miejską w sprawie dopuszczenia ich „k ruram miejskim, którymi se woda ze stoku miejskiego do miasta wede” [J. Kwak, Miasta księstwa…] dom archidiakona, kolegiata opolska; zezwolenie na doprowadzenie wody (1624; 1653, 1681); w zamian za zwolnienie z dziesięcin i mesznego

8 Zaopatrzenie w wodę XVI-XVIII w.wodociąg w Prudniku; najpewniej (1596) wieża ciśnień na jednej z baszt murów miejskich; woda doprowadzana drewnianymi rurami na teren miasta; przez niemalże trzy wieki pełniła swoją funkcję (1893) wodociąg w Raciborzu; najpewniej (1564) wieżą ciśnień na wyspie między Odrą i Młynówką rurmistrz; funkcjonariusz miejski czuwający nad wodociągiem wymieniał uszkodzone fragmenty rur; przy pomocy robotników najemnych i cieśli pilnował by nie dewastowano rur studnie na ulicach peryferyjnych i przedmieściach większych miast oraz w miasteczkach księstwa opolsko-raciborskiego woda zanieczyszczona odchodami z zabudowań inwentarskich

9 Łaźnie publiczne XVI-XVIII w.powszechne urządzenia sanitarne; własność miast lub osób prywatnych (XVI w.) łaźnie w Opolu; najpewniej (1532) Mała Łaźnia w Rynku; łaziebnik Jan (566); „Łaźnia Miejska” nad Młynówką; łaziebnik Mikołaj (1532); prawdopodobnie własność miasta zmniejszenie liczby łaźni do jednej; spadek popytu (XVII w.) […] łaźnia miejska jest ruderą, która w każdej chwili grozi zawaleniem; szkodzi to miastu i naraża je na obmowę ze strony przyjezdnych. […] Wkrótce łaźnia […] się zawaliła. [J. Kwak, Miasta księstwa…] zamknięta (l. 30. XVIII w.) łaźnia w Prudniku; najpewniej (XVI w.) urbarium (1534) […] mogli się w niej co cztery tygodnie kąpać bezpłatnie ubodzy. [J. Kwak, Miasta księstwa…] łaźnie w Raciborzu; najpewniej (XVI w.) prawdopodobnie własność instytucji duchownych

10 Łaźnie publiczne XVI-XVIII w.kontrola Kościoła katolickiego nad obyczajowością społeczeństwa; zwłaszcza w dobie kontrreformacji likwidacja łaźni publicznych; wstrzymanie budownictwa nowych i zamykanie istniejących (poł. XVII w., pocz. XVIII w.) źródło zgorszenia; kąpiele dla mężczyzn i kobiet; łaziebnicy podawali piwo i urządzali tańce; incydenty i bójki źródło chorób; szerzące się choroby weneryczne cechy rzemieślnicze i bractwa czeladnicze; dbanie o czystość ciała kąpiel; zakaz kąpieli zupełnie nago, należało się okryć spoczynek; obowiązek umycia się, sankcje […] czeladnik przed pójściem do łóżka na spoczynek powinien był się gruntownie wymyć, a położenie się do łóżka bez zachowania tego wymogu karano grzywną. [G.J. Rolbiecki, Prawo przemysłowe…] ubiór; zakaz wychodzenia na ulicę boso lub bez płaszcza

11 Opieka zdrowotna

12 Balwierze i kaci XVI-XVIII w.balwierze w księstwie opolsko-raciborskim posiadali wiele umiejętności; łączyli wiedzę ludową z doświadczeniem; zastępowali lekarzy, szczególnie chirurgów łaziebnik; przygotowywanie kąpieli balwierz; strzyżenie i golenie klientów cyrulik; opatrywanie niewielkich ran, składanie kości, puszczanie krwi balwierze w Opolu; najpewniej (XVIII w.) pięciu balwierzy; trzech posesjonatów Gotfryd Küchelmeister, Opole 1700: […] Gotfryd Küchelmeister, czeladnik balwierski […], zaskarżył przed sądem wójtowskim swego pracodawcę, który jego zdaniem, niesłusznie go posądził o kradzież sześciu brzytew”. [J. Kwak, Miasta księstwa…] balwierze w Prudniku; najpewniej (XVI w.) czterech balwierzy; należeli do cechu w Opawie, od którego się odłączyli i założyli własną korporację (XVIII w.) statut cechowy; zatwierdzony przez radę miejską ( ) kat w Raciborzu; najpewniej (poł. XVII w.) kat Józef Gloria; podobnie jak znachor

13 Prudnicki cech balwierzy XVIII w.mistrzowie rzemiosła 1 mistrz balwierski (1534) 4 + 2 mistrzów balwierskich (1733) balwierze w Prudniku; najpewniej (1534) Barthel; balwierz (1572) Tienel; balwierz (1599) Jacob Treptow; balwierz, burmistrz Prudnika (1616/1617) Jan Schowitz; znakomity balwierz i chirurg (1717) cech balwierzy; początkowo prudniccy balwierze należeli do korporacji w Opawie znaczne trudności i koszty; bodziec do utworzenia własnego cechu statut cechowy; 57 artykułów ( ) zatwierdzony przez radę miejską Zamiarem magistratu było ograniczenie miejsc balwierskich do czterech. [A.B. Weltzel, Historia miasta…] mistrzowie: Andreas Bertram, Gotfryd Kreppel, Friedrich Stertz, Hans Georg Riedel cech miał charakter zamknięty i łączny […] wstępować mogli aptekarze, złotnicy, malarze, perukarze i inni „artyści”. [J. Chrząszcz, Historia miasta…]

14 Prudnicki cech balwierzy XVIII w.statut cechowy; uzyskanie uprawnień i wykonywanie zawodu ( ) czas nauki Nauka trwała trzy lata. [J. Chrząszcz, Historia miasta…] egzamin i praca mistrzowska Czeladnik zdaje egzamin wobec fizykusa i całego cechu, wykonuje pracę mistrzowską […] [J. Chrząszcz, Historia miasta…] zwolnienia z pracy mistrzowskiej Synowie mistrzów lub czeladnicy żeniący się z córkami lub wdowami mistrzów zwolnieni są z obowiązku wykonania pracy mistrzowskiej […]. [J. Chrząszcz, Historia miasta…] izba balwierska Po zdanym egzaminie, czeladnik musi uzyskać prawo mieszczańskie i kupić izbę balwierską i zakup zatwierdzić. [J. Chrząszcz, Historia miasta…] etyka zawodowa Żadnemu mistrzowi nie wolno zdjąć pacjentowi plastra bez zgody i wiedzy tego, kto go założył. Brak poprawy w leczeniu pacjent może zgłosić głównemu balwierzowi. Pacjent ma być leczony rzetelnie. [J. Chrząszcz, Historia miasta…]

15 Lekarze i położne XVI-XVIII w.lekarze i położne osiadali w większych miastach księstwa opolsko-raciborskiego; w małych miasteczkach leczyli balwierze oraz znachorzy, a przy porodach asystowały kobiety o umiejętnościach praktycznych lekarze w Opolu; najpewniej (1584) [nieznane in]; doktor medycyny, fizyk w księstwie opolsko-raciborskim (1584) Elias Kuntschius; doktor medycyny i filozofii, poeta (1584) Jan Etscher; ukończył studia na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą Był tak niezbędny w mieście i okolicy, że zastosowano wobec niego wyjątek i w dekrecie cesarskim wypędzającym protestantów z Opola w 1630 r. pozwolono mu pozostać w mieście przy zachowaniu wyznania luterańskiego. [J. Kwak, Miasta księstwa…] Henryk Biener; lekarz (1688) Józef Becher; lekarz, właściciel kramu na Rynku, burmistrz Opola (1708) Jan Möller; doktor, posiadacz domu w Rynku (1723) Bernard Biener, Jan Kneipf; lekarze (1734) Jan Stock, Michał Kneipf; chirurdzy (1734)

16 Lekarze i położne XVI-XVIII w.położne w Opolu; najpewniej (1738) [nieznane in]; dwie położne (1738) lekarze w Prudniku; najpewniej (1728) Jan Karol Fritschke von Fuerstenmuehl; fizyk miejski (1728) Bernard Biener; doktor, najpewniej przeniósł się z Opola (poł. XVIII w.) Ignacy Franciszek Raschke; doktor (1744) lekarze w Raciborzu; najpewniej (1638) Maciej Ungar; doktor medycyny (1638) Jerzy Klausmann; chirurg (1662) Jerzy Renner; doktor medycyny ( ) Marcin Jakub Olitorii; lekarz (1700) Jan Krzysztof Klausmann; chirurg, najpewniej syn Jerzego Klausmanna (1704) Szymon Michalski; doktor medycyny (1717) Leopold Wojciech Banhof; lekarz (1725) Antoni Reichel; doktor medycyny ( ) Jan Sander; doktor medycyny (1739)

17 Aptekarze i apteki XVI-XVIII w.apteki w miastach księstwa opolsko-raciborskiego przypominały sklepy korzenne (XVI w.) bardzo różnorodny asortyment (1723) […] sprzedawano nie tylko środki farmaceutyczne, ale różne przyprawy, marcypany, „wody życiowe”, likiery, świece woskowe, […] wina [J. Kwak, Miasta księstwa…] aptekarze w Opolu; najpewniej (l. 50. XVI w.) Piotr; aptekarz królowej Izabeli (l. 50. XVI w.) Józef; aptekarz (l. 60. XVI w.) Baltazar Neumann; aptekarz (l. 60./70. XVI w.) Fryderyk Eckhart; aptekarz (1585) […] obawiając się konkurencji, postarał się w 1585 r. o wydanie przez radę miejską przywileju, iż w mieście nie zostanie wybudowana w przyszłości druga apteka. [J. Kwak, Miasta księstwa…] Elias Kuntschius; aptekarz, doktor medycyny, poeta (1610) Jerzy Kuntschius; aptekarz, syn Jerzego Kintschiusa (1649) Jan Michał Kokot; aptekarz (1665) Paweł Ignacy Wartsch; aptekarz (1670)

18 Aptekarze i apteki XVI-XVIII w.aptekarze w Opolu; najpewniej (l. 50. XVI w.) Jan Henryk Hoffmann; aptekarz, szwagier Pawła Ignacego Wartscha; rodzina posiadała aptekę ponad 65 lat ( ) Michał Ochlschläger; aptekarz (1739) apteki w Opolu; najpewniej (1723) „Apteka Miejska”; istnienie kramu aptecznego (l. 50. XVI w.); budowa nowego kramu aptecznego (l. 60. XVI w.); budowa nowej apteki w zachodniej części Rynku (pocz. XVII w.) „Apteka Jezuicka”; założenie apteki (1675) aptekarze w Prudniku; najpewniej (1616) August Türkenstein; aptekarz (1616) Erwin Lyranus; aptekarz (1680) Krzysztof Neunachbar; aptekarz (1698) Jan Rother; aptekarz (1726) Melchior Riedel; aptekarz (1726/1727) Ignacy Hartenberger; aptekarz (1736) apteki w Raciborzu; najpewniej (1670) Pod Nosorożcem; istnienie apteki (1670) Pod Złotym Aniołem; założenie apteki (1694)

19 Wnioski

20 Wnioski stosunki społeczne i gospodarcze w miastach księstwa opolsko-raciborskiego niski poziom życia ludności i ubóstwo niewłaściwe odżywianie się, brak odpowiedniej, racjonalnej diety; niedożywienie ludności brak dbałości o warunki sanitarne w domach i ośrodkach miejskich; niski stan higieny, nikła opieka lekarska epidemie regularnie nawiedzające miasta księstwa opolsko-raciborskiego bezskuteczność zarządzeń prewencyjnych; brak środków na wdrażanie ich w praktyce, brak praktycznych rozwiązań poprzedzane głodem, spowodowanym słabymi zbiorami zbóż i ziemniaków; powiązanie z powodziami znaczna częstotliwość i rozmiary; brak relatywnie dużych zmian w okresie późniejszym (poł. XIX w.) epidemie; najgroźniejsze dżumy, tyfusu i cholery (XVI-XIX w.)

21 Bibliografia

22 Bibliografia Chrząszcz J., Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien, Neustadt 1912. Chrząszcz J., Historia miasta Prudnika na Górnym Śląsku, tłum. M. Hepa (praca niepublikowana), Prudnik 1996. Dereń A., Prudnik i okolice. Prudnicka granica cudów. Przewodnik, Prudnik 2009. Husak M., Cechy rzemieślnicze miasta Prudnika w perspektywie zabytków kultury materialnej (praca niepublikowana), Wrocław 2012. Kwak J., Jak budowano miasta górnośląskie i jak się w nich żyło, uczyło i bawiło, Opole 1991. Kwak J., Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.), Opole 1987. Kwak J., Miasta księstwa opolsko-raciborskiego w XVI-XVIII wieku, Opole 1977. Rolbiecki G.J., Prawo przemysłowe miasta Wschowy w XVIII w., Poznań 1951. Weltzel A.B., Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien, Neustadt 1870. Weltzel A.B., Historia miasta Prudnika na Górnym Śląsku, tłum. K. Nabzdyk, Opole 2005.

23 Fotografie: Walenty Steć, Muzeum Ziemi Prudnickiej, Federacja Bibliotek CyfrowychDziękuję za uwagę!