1 „Kormoran czarny jako czynnik wpływający na ichtiofaunę, rybactwo i turystykę”Piotr Traczuk Łucjan Chybowski Dariusz Ulikowski Krystyna Kalinowska Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie Zakład Rybactwa Jeziorowego w Giżycku Czaplinek r.

2 Turystyka i rekreacja

3 Turystyka i rekreacja Według Stephena Smitha (2003) w literaturze przedmiotu jeziora pojawiają się najczęściej jako tło dla badań dotyczących: sportów wodnych (żeglarstwa, wędkarstwa, biwakowania, wypoczynku w domach letniskowych), konfliktów pomiędzy różnymi użytkownikami jeziora (np. kajakarze a pływający na łodziach motorowych), zanieczyszczeń, zmian w ekosystemie jeziora, motywacji, poziomu satysfakcji z uprawiania aktywności turystyczno-rekreacyjnych, planowania i promowania zrównoważonego rozwoju turystyki, problemów związanych z polityką, planowaniem, rozwojem i ochroną jeziora, gdy znajduje się ono na terenie dwóch albo więcej jednostek administracyjnych (państw). Nie ma natomiast badań poświęconych całościowej analizie zjawisk turystycznych na obszarach sąsiadujących z jeziorami, czyli czemuś, co można by nazwać „turystyką jeziorną”. Cytat: Duda-Gromada K. , 2009, Turystyka jeziorna – nowa forma turystyki? Prace i Studia Geograficzne, T. 42, ss. 89–101

4 Turystyka i rekreacja Cytat: Duda-Gromada K. , 2009, Turystyka jeziorna – nowa forma turystyki? Prace i Studia Geograficzne, T. 42, ss. 89–101

5 Turystyka i rekreacja Źródło: Czarkowski T.K. i in. 2014,Woda i ryby jako znaczące elementy turystyki wiejskiej w województwie warmińsko-mazurskim, Komun. Ryb. 4: 1-8

6 Turystyka i rekreacja Cytat: Kulczyk S. et al, 2015,Pomiar marszrutowy jako narzędzie monitoringu aktywności turystycznej. Przykład Wielkich Jezior Mazurskich. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXXIX, 111 – 119.

7 Kormoran - Phalacrocorax carbo sinensis

8 Populacja kormorana w PolsceNa terenie Polski (w obecnych granicach administracyjnych) obecność kormorana czarnego notowano już na początku XIX wieku. w latach istniała kolonia na wyspie Lipowej na jeziorze Marąg, przed I wojną światową były 3-4 stanowiska lęgowe z około 150 gniazdami (m.in. w okolicach ujścia Wisły), 1959 r. 7 kolonii: około 1800 gniazd, 1988 r. 23 kolonie: ponad 5000 gniazd, 1992 r. 33 kolonie: 8260 gniazd, 2006 r. 53 kolonie: gniazd, 2010 r. 60 kolonii: gniazd, 2013 r. 52 kolonie: gniazd, 2015 r. 56 kolonii: gniazd (62 kolonie: gniazd), 2016 r. 60 kolonii: gniazd.

9 Populacja kormorana w PolscePrzyjmując, że ptaki niegniazdujące stanowiły 20% liczebności ptaków lęgowych, a sukces rozrodczy wynosił 2,2 pisklęcia/gniazdo, to w ostatnich latach, po sezonie lęgowym, całkowita populacja kormorana w Polsce liczyła ponad osobników.

10 Lokalizacja kolonii lęgowych kormorana w PolsceRozmieszczenie oraz wielkość zgrupowań kormoranów w Polsce, na obiektach Monitoringu Zimujących Ptaków Wodnych w styczniu 2011 Lokalizacja kolonii lęgowych kormorana w Polsce

11 Liczba gniazd kormorana w poszczególnych województwach w 2010 i 2013 roku

12 Charakterystyka kolonii lęgowych kormorana na zajmowanych stanowiskach w 2013 rokuLokalizacja kolonii Liczba stanowisk Liczebność gniazd Średnia liczebność gniazd szt./kolonię szt. % Jeziora 40 76,9 11963 46,4 292 Zalewy przymorskie 4 7,7 9981 38,8 2495 Zbiorniki śródlądowe 3 5,8 3201 12,4 1067 Rzeki 2 3,8 363 1,4 121 Stawy 253 1,0 127 Razem 52 100,0 25761 495

13 Populacja kormorana w północno-wschodniej Polsce2005 r. 20 kolonii: 1800 gniazd 2009 r. 22 kolonie: 5854 gniazda 2010 r. 16 kolonii: gniazd (dane dotyczą tylko 16 kolonii w których przeprowadzono liczenie gniazd. Oszacowano, że w znanych na tym terenie koloniach, mogło być łącznie 6160 gniazd) 2011 r. 21 kolonii: gniazd 2012 r. 23 kolonie: 5986 gniazd 2013 r. 24 kolonie: 5290 gniazd 2014 r. 23 kolonie: 6036 gniazd 2015 r. 23 kolonie: 6402 gniazda

14 Kormorany na jeziorze DrawskoKolonia lęgowa kormorana na jeziorze Drawsko usytuowana jest na dwóch wyspach: Samotnej i Bielawie. 2010 rok 395 gniazd (wyspa Samotna: 115 gniazd, wyspa Bielawa: 280 gniazd) 2013 rok 739 gniazd (wyspa Samotna: 38 gniazd, wyspa Bielawa: 701 gniazd)

15 Dieta kormorana Ofiarami kormoranów padają ryby reprezentujące szerokie spektrum gatunkowe (Martyniak 1997, 2003, Traczuk 2001, Krzywosz i Traczuk 2010, 2011, Bzoma 2011, Wziątek 2003, 2011, 2013; Traczuk i in. 2016). Średnia długość zjadanych przez kormorana ryb wynosi około cm, ale w zależności od gatunku ryby rozpiętość ta jest bardzo znaczna i notowane są ofiary przekraczające długość 70 cm (węgorz) lub o masie około 1 kg (szczupak, sandacz) (Krzywosz i Traczuk 2012).

16 Dieta kormorana Na terenie północno-wschodniej Polski ofiarami kormoranów były ryby reprezentujące 26 gatunków: amur biały, boleń, certa, ciernik, jazgarz, jaź, karaś pospolity, karaś srebrzysty, karp, kiełb, kleń, koza, leszcz, lin, miętus, okoń, piskorz, płoć, sandacz, sielawa, stynka, sum europejski, szczupak, ukleja, węgorz, wzdręga.

17 Zapotrzebowanie pokarmowe i czas pobytu kormoranówBadania zapotrzebowania energetycznego kormoranów wskazują, że dzienna dawka pokarmowa wynosi g ryb (Keller i Visser 1999, Grémillet i inni 2000) Wieloletnie badania wskazują, że na terenie Warmii, Mazur i Suwalszczyzny, kormorany przebywają co najmniej 150 dni, a w niektórych latach nawet około 200 dni. Po zakończeniu lęgów, na terenie północno-wschodniej Polski kormorany są obserwowane do okresu jesiennego, przy czym, nie ustalono czy są to ptaki pochodzące z lokalnych kolonii lęgowych, czy ptaki migrujące.

18 - przebywa 12000 kormoranów dorosłych (6000 par kormoranów), Dieta kormorana Przyjęto (Traczuk 2016), że na terenie północno-wschodniej Polski corocznie: - przebywa kormoranów dorosłych (6000 par kormoranów), - czas pobytu wynosi co najmniej 150 dni (marzec-lipiec), - sukces lęgowy wynosi 2,2 pisklęcia/gniazdo, - pisklęta karmione są przez 90 dni (maj-lipiec), - populacja ptaków niegniazdujących wynosi około 2400 kormoranów (proporcjonalnie stanowi to 20% populacji lęgowej), - ptaki dorosłe zjadają 400 g ryby dziennie,

19 3,3 tony ryb dziennie i 297 ton ryb rocznie w przypadku piskląt, Dieta kormorana Szacunkowa konsumpcja ryb przez kormorany zasiedlające północno-wschodnią Polskę: 4,8 tony ryb dziennie i 720 ton ryb rocznie w przypadku dorosłych ptaków gniazdujących, 3,3 tony ryb dziennie i 297 ton ryb rocznie w przypadku piskląt, 0,96 tony ryb dziennie i 144 tony ryb rocznie w przypadku ptaków niegniazdujących. Szacowane zapotrzebowanie pokarmowe kormorana na terenie północno-wschodniej Polski wynosi ponad 1200 ton ryb rocznie.

20 Ofiary kormorana

21 Ofiary kormorana

22 Ofiary kormorana

23 Ofiara dwóch łowców

24 Dieta kormorana w wybranych koloniachNa początku XXI wieku kormorany bytujące w kolonii w Kątach Rybackich, zjadały rocznie około 1500 ton ryby. W 2000 roku (Traczuk 2001), głównymi składnikami diety kormoranów w Kątach Rybackich były: jazgarz (około 60 % masy) babka bycza (około 15 % masy) szczupak, sandacz, węgorz i inne ryby drapieżne stanowiły około 5 % masy

25 Dieta kormorana w wybranych koloniachStruktura gatunkowa ryb-ofiar w wybranych koloniach lęgowych kormorana (dane dotyczą udziałów wagowych) gatunek kolonia Średnio (%) Dobskie Warnołty Marąg płoć 50,28 28,23 20,54 33,02 lin 13,16 9,85 23,86 15,62 leszcz 6,29 27,10 6,07 13,15 szczupak 11,51 8,64 13,17 11,11 okoń 8,70 9,99 12,31 10,33 ukleja 2,96 8,77 5,24 5,65 sandacz 0,36 3,99 4,84 3,06 krąp 2,39 0,69 2,49 1,86 karp 0,84 0,00 4,51 1,78 karaś 1,23 0,11 3,78 1,71 wzdręga 1,08 1,58 1,17 węgorz 0,17 0,87 1,09 0,71 jazgarz 0,60 0,45 0,14 0,40 miętus 0,56 0,21 0,26 inne 0,23 razem 100,00

26 Gospodarka rybacka Odłowy ryb z 237,8 tys. ha jezior w 2010 roku (Mickiewicz 2011). Gatunek Tony Udział % Leszcz 539,16 28,71 Płoć 267,39 14,24 Szczupak 218,48 11,63 Sielawa 203,38 10,83 Lin 117,97 6,28 Okoń 117,82 6,27 Węgorz 103,84 5,53 Sandacz 82,64 4,40 Karaś 61,34 3,27 Krąp 51,32 2,73 Tołpyga 41,32 2,20 Stynka 35,01 1,86 Karp 16,86 0,90 Inne 15,57 0,83 Sieja 3,87 0,21 Sum 1,48 0,08 Amur 0,57 0,03 Łącznie 1878,02 100,00

27 Rybactwo i kormorany: podsumowanieW ostatnich latach całkowita produkcja jeziorowa w obrębie analizowanego areału jezior (około ha) wyniosła około ton ryb towarowych (Wołos i inni 2005, 2013, 2014; Mickiewicz 2011). W tym dla regionu Mazury, oszacowano, że odłowy gospodarcze wynosiły około ton ryb. Szacowany odłów ryb przez kormorana czarnego na terenie północno-wschodniej Polski wynosi około 1200 ton ryb rocznie Szacunkowy coroczny odłów ryb przez kormorany przebywające na terenie Polski (przyjmując dotychczasową liczebność około par + pisklęta + ptaki nielęgowe+ptaki migrujące) przekracza prawdopodobnie 8000 ton ryb

28 Zwierzęta rybożerne Oddziaływanie zwierząt rybożernych zależne jest od: preferencji pokarmowych zwierzęcia liczebności zwierząt rybożernych czasu pobytu i żerowania na analizowanym terenie dostępności pokarmu obecności stawów hodowlanych ochrony zbiorników wodnych i stawów przed drapieżnikami

29 Wpływ kormorana na ichtiofaunę i rybactwo: podsumowaniewyławianie ryby handlowej wyławianie ryb o cechach materiału zarybieniowego kaleczenie i stresowanie ryb negatywne oddziaływanie na strukturę ichtiofauny przyczynianie się do pogorszenia wyników finansowych użytkownika rybackiego lub hodowcy ryb destrukcja drzewostanu i degradacja ekosystemów lądowych

30 Wnioski Populacja kormorana jest bardzo liczna i nie jest zagrożona, a jednocześnie kormorany są bardzo istotnym elementem ekosystemu wodno-lądowego, o dużym wpływie na tenże układ biologiczny. Długotrwały pobyt w koloniach lęgowych oraz znaczna liczba polujących ptaków może powodować niekorzystne oddziaływanie na strukturę ichtiofauny, skuteczność gospodarowania rybackiego, a także na stan środowiska wodno-lądowego. Stała obecność kormoranów i zapotrzebowanie pokarmowe tych ptaków, powinny być uwzględniane zarówno podczas realizacji zadań ochrony przyrody i ichtiofauny oraz w aspekcie racjonalnej gospodarki rybackiej. Wpływ kormorana na rybostan jest na tyle istotny, że daje podstawy do zastosowania specjalnych działań w celu zapobiegania lub ograniczeniu negatywnego wpływu kormorana na ichtiofaunę (derogacja art. 9 Dyrektywy Ptasiej). W Polsce brakuje rozwiązań prawnych i działań, które pozwoliłyby zrekompensować drapieżniczą presję kormorana na ichtiofaunę wód śródlądowych, przymorskich oraz gospodarkę stawową.

31 Podstawy prawne i możliwości przeciwdziałańRezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 4 grudnia 2008 r. w sprawie opracowania europejskiego planu zarządzaniem populacją kormoranów w celu ograniczenia coraz większych szkód w zasobach rybnych, rybołówstwie i akwakulturze (2008/2177(INI)) Art. 9 ust. 1 Dyrektywy Ptasiej Państwa członkowskie mogą odstąpić od art. 5-8, jeśli nie ma innego zadowalającego rozwiązania, z następujących przyczyn - w tym między innymi: w celu zapobiegania poważnym szkodom w odniesieniu do zbóż, inwentarza żywego, lasów, rybołówstwa i wód. Zaktualizowana ustawa o ochronie przyrody z 13 lipca 2012 r. (Dz.U.Nr 0, poz. 985) dopuszcza zwolnienie od zakazów dotyczących ochrony dzikich zwierząt gdy zachodzi, między innymi : Konieczność ograniczenia poważnych szkód w gospodarce rybackiej. Brak jest rozwiązań alternatywnych. Przy braku zagrożenia dla gat. chronionych .

32 Jezioro Dobskie

33 Jezioro Dobskie

34 Jezioro Dobskie

35 Wybrane pozycje literaturyBzoma Sz – Program ochrony kormorana Phalacrocorax carbo w Polsce. Strategia zarządzania populacją kormorana w Polsce - Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa. s. 120. Bzoma, S. Krzywosz, T., Betleja, J., Orłowska, B., Antczak, J., Traczuk, P. & Witkowski, J. 2013: Status of the breeding population of Great Cormorants in Poland in – In: Bregnballe, T., Lynch, J., Parz-Gollner, R., Marion, L., Volponi, S., Paquet, J-Y. & van Eerden, M.R. (eds.) National reports from the 2012 breeding census of Great Cormorants Phalacrocorax carbo in parts of the Western Palearctic. IUCN-Wetlands International Cormorant Research Group Report. Technical Report from DCE – Danish Centre for Environment and Energy, Aarhus University. No. 22: Dobrowolski K. A. Dejtrowski R Conflict between fisherman and cormorants Phalacrocorax carbo in Poland. Ekologia Polska. Vol. XLV, No. 1. Duda-Gromada K., 2009, Turystyka jeziorna – nowa forma turystyki? Prace i Studia Geograficzne, T. 42, ss. 89–101 Herrmann C., Bregnballe T., Larsson K., Ojaste I., Lilleleht V Population Development of Baltic Bird Species: Great Cormorant (Phalacrocorax carbo sinensis). HELCOM Indicator Fact Sheets. Online : Krzywosz T., Traczuk P – Skład diety kolonii kormorana czarnego Phalacrocorax carbo sinensis (L.) na Jeziorze Dobskim – Komun. Ryb. 2: Krzywosz T. Traczuk P – Populacja lęgowa kormorana czarnego Phalacrocorax carbo w Polsce w 2013 r. - Komun. Ryb. 4: Martyniak A., Mellin M., Stachowiak P., Wittke A – Food composition of cormorants Phalacrocorax carbo in two colonies in Nord-East Poland. Ekol. pol. 45, 1: 245. Kulczyk S. et al, 2015, Pomiar marszrutowy jako narzędzie monitoringu aktywności turystycznej. Przykład Wielkich Jezior Mazurskich. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXXIX, 111 – 119. Martyniak A., Wziątek B., Szymańska U., Hliwa P., Terlecki J Diet omposition of Great Cormorants Phalacrocorax carbo sinensis at Kąty Rybackie, NE Poland, as assessed by pellets and regurgitated prey (1996 and 1997) Vogelwelt, 123: Mickiewicz M – Porównanie średnich cen ryb towarowych i materiału zarybieniowego stosowanych przez podmioty prowadzące gospodarkę rybacką w obwodach rybackich w 2009 i 2011 roku – Komun. Ryb. 1: 2- 6. Przybysz J – Kormoran – Wyd. Lubelskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. s. 108. Traczuk P – Odżywianie się kormorana czarnego (Phalacrocorax carbo sinensis L.) w kolonii lęgowej w Kątach Rybackich. Praca magisterska, UWM Olsztyn. Traczuk P., Charakterystyka kolonii lęgowych kormorana czarnego w północno-wschodniej Polsce. W: Zrównoważone korzystanie z zasobów rybackich na tle ich stanu w 2012 r. (Red.) M. Mickiewicz. Wyd. IRS, Olsztyn: Traczuk P.,Chybowski Ł., Ulikowski D Prawne aspekty ochrony kormorana i strat rybackich. W: Zasady i uwarunkowania zrównoważonego korzystania z zasobów rybackich – część II. r. (Red.) M. Mickiewicz i A. Wołos. Wyd. IRS, Olsztyn: Traczuk P.,Chybowski Ł., Ulikowski D., Kapusta A Kormoran czarny (Phalocrocorax carbo) w północno-wschodniej Polsce – podsumowanie dziesięciu lat badań. W: Rybactwo i wędkarstwo w 2015 r. (Red.) Mickiewicz M., Wołos A. Wyd. IRS, Olsztyn: Wołos A., Draszkiewicz-Mioduszewska H., Mickiewicz M – Wielkość i charakterystyka jeziorowej produkcji rybackiej w 2013 roku – W: Zrównoważone korzystanie z zasobów rybackich na tle ich stanu w 2013 roku (Red.) Mickiewicz M i Wołos A. Wyd. IRS, Olsztyn: 9-21. Wziątek B Udział w pokarmie kormorana (Phalacrocorax carbo sinensis (L.)) zagrożonych i cennych gospodarczo gatunków ryb w różnych typach żerowisk na obszarze Polski północnej, centralnej i wschodniej. Wyd. UWM, Olsztyn.

36 Dziękuję za uwagę Opracowanie zrealizowano w ramach statutowego tematu badawczego nr S011, Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie