1 Podstawowe pojęcia i zagadnienia filozofiiAndrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS

2 (J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13)„Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone są przez różne cechy — np. barwy, kształty, dyspozycje — i wzajemnie połączone różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co może być jest „byt”: zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty lub momenty: to czym […] on jest — a więc jego istotę, jego „co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję — oraz moment, który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję. Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna — mamy do czynienia z pewnym stanem rzeczy […]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki”. (J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13)

3 Arystoteles wyróżnił 10 kategorii (sposobów orzekania o bycie): substancja (rzecz) i 9 sposobów orzekania o niej: jakość ilość relacja czas miejsce położenie działanie posiadanie doznawanie

4 Przedmiot przedmiot (łac. objectum) – coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma przynajmniej jedną cechę: „x jest przedmiotem” = „x jest jakieś” termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania per genus proximum et differentiam specificam przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane, intencjonalne, fikcyjne np. pegaz) realne / idealne (np. punkt, liczba) konkretne / abstrakcyjne faktycznie istniejące / możliwe materialne / niematerialne (duchowe lub idealne).

5 Egzystencja i nieegzystencjalna interpretacja przedmiotu interpretacja egzystencjalna: jeżeli coś jest jakieś, to (w pewien sposób) istnieje – jakościowe uposażenie przedmiotu jest związane z jakimś sposobem jego istnienia interpretacja nieegzystencjalna: stąd, że coś jest jakieś nie wynika, że istnieje: „treść przedmiotu pomyślanego nie musi być związana z istnieniem, a treść przedmiotu ujętego poznawczo (np. w spostrzeżeniu zmysłowym) może być zawsze od istnienia odseparowana” (Hempoliński, Filozofia współczesna 63)

6 Byt gr. to on (od einai – być) – to, co jest, łac. ens (od esse – być, istnieć) ujęcie dystrybutywne – jakikolwiek przedmiot, byty rzeczywiste (istniejące lub możliwe) / pomyślane ujęcie kolektywne – ogół przedmiotów, rzeczywistość, wszystko ujęcie egzystencjalne – jest, istnieje metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne, kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt realny/myślny (logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny), substancjalny/przypadłościowy (akcydens), aktualny/potencjalny, konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny, 4) intencjonalny

7 Rzecz podstawowa kategoria przedmiotów (bytów), które charakteryzuje:autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech) jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów) konkretność (nie abstrakcyjność) zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak np. w dziele sztuki)

8 Arystoteles: substancja pierwsza (byt jednostkowy) rzecz odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, procesów dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co jest podłożem własności (hypokeimenon)?, czy rzeczy są w pełni autonomiczne Kartezjusz: res extensa (rzecz rozciągła = ciało), res cogitans (rzecz myśląca = dusza, umysł) Kant: Dinge an sich (rzecz sama w sobie) – niepoznawalna, transcendentna wobec umysłu podmiotu poznającego rzeczywistość Kotarbiński: reizm – wszelki przedmiot jest rzeczą (jedynym składnikiem rzeczywistości są rzeczy, nie istnieją cechy, stosunki, relacje, abstrakty…)

9 Substancja (gr. ousia, łac. substantia) przedmiot bytowo autonomiczny:„[…] to, co istnieje przed wszystkim innym i co nie jest własnością niczego, lecz po prostu istnieje”. (Arystoteles, Metafizyka 1028a) Znaczenia terminu „substancja” substancja pierwsza (indywiduum, np. konkretny człowiek) wszelki przedmiot zdolny do autonomicznego istnienia substrat (gr. hypokeimenon) – podłoże cech (akcydensów) substancja druga (istota rzeczy — natura gatunkowa), istota rzeczy

10 Arystoteles o substancji Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak ziemia, ogień, woda i wszystko tego rodzaju, w ogóle ciała oraz rzeczy z nich złożone, zarówno zwierzęta, jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te rzeczy nazywają się substancją, ponieważ nie są orzekane o przedmiocie, lecz wszystko inne jest orzekane o nich. Substancją w najściślejszym, najbardziej pierwotnym i najwyższym stopniu jest tym, co ani nie może być orzekane o podmiocie, ani nie może znajdować się w podmiocie, ma przykład poszczególny człowiek czy poszczególny koń” . (Arystoteles, Kategorie 2a-b)

11 Cecha cechy — niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do substancji istnienie barw, kształtów polega na tym, że przysługują substancjom wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne) atrybuty (istotnie i konieczne) i akcydensy (przypadkowe) obiektywne i subiektywne pierwotne i wtórne ilościowe i jakościowe spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm powszechnikowy (skrajny – Platon i umiarkowany – Arystoteles) a konceptualizm i nominalizm

12 Jest Główne znaczenia słowa „jest”:przynależność indywiduum do zbioru (np. Sokrates jest człowiekiem) stosunek inkluzji (np. Człowiek jest ssakiem) stosunek identyczności (np. Gwiazda poranna jest Gwiazdą wieczorną) istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu filozofów w Polsce) „jest” pełni funkcję łącznika w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym, ale również wyraża istnienie czegoś („jest” egzystencjalne)

13 Istnienie istnienie - „jest” egzystencjalne„Jaka jest różnica między pojęciem przedmiotu A i pojęciem istniejącego przedmiotu A? W jakiej relacji pozostają więc do siebie wyrażenia” ‘A jest przedmiotem’ i ‘A istnieje’”? (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 71)

14 Istnienie i istota Czy istnienie jest cechą przedmiotu?istnienie jako szczególna własność przedmiotu: przedmiot X istnieje, jeśli oprócz własności w1, w2, … ma własność E (istnienia) Co musi się dołączyć do natury przedmiotu X, aby X istniał? Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia, „istnieje” nie jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych i sto możliwych nie różnią się niczym, tj. żadną cechą) istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu

15 Konteksty istnienia istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu – jego istnienie może być określone w pewnym kontekście ontycznym konteksty istnienia – jeden czy wiele sposobów istnienia? myślenie potoczne, materializm, nauki przyrodnicze: kontekst istnienia – czas i przestrzeń, prawidłowości i oddziaływania kauzalne subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można mówić jedynie w związku z świadomością podstawowy i niepodstawowe sposoby istnienia

16 Kryteria istnienia Czy różne przedmioty mogą istnieć w różny sposób? W jaki sposób stwierdzić istnienie przedmiotu X? Obserwacja zewnętrzna (przedmioty czasowe i przestrzenne). Introspekcja (stany i treści świadomości). Wnioskowanie redukcyjne o obiektach nieobrewowalnych na podstawie obiektów obserwowalnych (o przyczynach ze skutków). Konstruowanie obiektów w naukach empirycznych (np. obiekty teoretyczne fizyki). Konstruowanie obiektów w naukach formalnych. Dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych. Konstruowanie obiektów fikcyjnych.

17 X istnieje, to znaczy istnieje…W przestrzeni [np. Tatry] W czasie [muzyka] W czasie i przestrzeni [obiekt fizyczny] W świadomości indywidualnej [akt psychiczny i jego treść] W świadomości społecznej [naród] W językach teorii naukowych [elektron, kwadrat] W językach utworów literackich [Hamlet] …

18 Sposoby istnienia Istnienie realne (rzeczywiste, obiektywne) – nierealne (pozorne, subiektywne) Istnienie aktualne – możliwe Istnienie konieczne – przypadkowe Istnienie materialne – duchowe Istnienie idealne…

19 natura rzeczywistościZagadnienie substancji świata natura rzeczywistości monizm (materia lub duch) materializm spirytualizm dualizm (materia i duch) pluralizm (materia, duch, idee)

20 natura rzeczywistościZagadnienie substancji świata natura rzeczywistości materializm skrajny umiarkowany idealizm

21 Zagadnienie substancji świataSpór o istnienie Boga teizm ateizm

22 Zagadnienie istnienia powszechnikówzagadnienie istnienia uniwersaliów (przedmiotów pojęć ogólnych) nominalizm skrajny umiarkowany (konceptualizm) realizm (powszechnikowy / pojęciowy) umiarkowany

23 Zagadnienie istnienia świata transcendentnegotranscendentnego wobec świadomości metafizyczny idealizm subiektywny immanentny transcendentalny metafizyczny realizm naiwny krytyczny

24 Zjawisko i istota rzeczyfenomenalizm obiektywny subiektywny esencjalizm naukowy spekulatywny

25 Kategoria ontologiczna podstawowych przedmiotówkategorie obiektów podstawowych reizm dualizm pansomatryzm ewentyzm (procesualizm) atybutywizm obiektywny subiektywny relacjonim

26 Zagadnienie zmian w świeciezagadnienie realności zmian wariabilizm (transjentyzm) permanentyzm (eternalizm) zagadnienie przyczynowości determinizm indeterminizm zagadnienie celowości kauzalizm teleologia

27 stosunek układów wyższych do niższychStosunek wyższych systemów do niższych stosunek układów wyższych do niższych redukcjonizm prymitywny wyrafinowany antyredukcjonizm

28 stosunek czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) do materiiCzasoprzestrzeń a materia stosunek czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) do materii absolutyzm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie od materii – Newton) relacjonizm (czas i przestrzeń są systemami relacji między rzeczami – Leibniz)

29 Status ontyczny czasu i przestrzeniobiektywizm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie od świadomości) subiektywizm (czas i przestrzeń są apriorycznymi formami zmysłów)

30 Zagadnienie źródeł poznaniawersja psychologiczna (genetyczna): Czy istnieje wiedza wrodzona czy wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia? Aprioryzm (natywizm) istnieje wiedza wrodzona [np. Platon, Descartes, Leibniz] Empiryzm genetyczny umysł jest tabula rasa: nihil est in intellectu, qod non prius fuerit in sensu [np. Arystoteles, Locke, Berkely, Hume]

31 wersja metodologiczna (epistemologiczna)Zagadnienie źródeł poznania wersja metodologiczna (epistemologiczna) aprioryzm metodologiczny skrajny umiarkowany: istnieją sądy syntetyczne a priori empiryzm tylko twierdzenia analityczne są a priori

32 racjonalizm (antyirracjonalizm)Zagadnienie źródeł poznania

33 Zagadnienie granic poznaniaCzy umysł może poznać przedmioty transcendentne? Tak: epistemologiczny realizm Nie: epistemologiczny idealizm epistemologiczny idealizm mmmanentny: Umysł może poznać Jedynie własne przeżycia George Berkeley idaealizm transcendentalny: jedynie własne konstrukcje Immanuel Kant

34 Zagadnienie prawdy Co to jest prawda?Definicja klasyczna (prawda jako zgodność myśli z rzeczywistością) Definicje nieklasyczne (prawda jako zgodność z kryteriami) koherencyjna ewidencyjna pragmatyczna powszechnej zgody

35 Pytania kontrolne Zdefiniuj następujące pojęcia: przedmiot, rzecz, substancja, byt, cecha. Co to są konteksty istnienia? Wymień podstawowe kryteria istnienia. Omów różne sposoby istnienia. Wyjaśnij pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm, materializm, idealizm. Na czym polega spór o uniwersalia? Na czym polega spór idealizmu metafizycznego z metafizycznym realizmem? Jakie są podstawowe zagadnienia teorii poznania?

36 Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu J. Wojtysiak, Filozofia T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii M. Hempoliński, Filozofia współczesna J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej