1 POJĘCIE PRZYCZYNOWOŚCI W NAUCESTUDIA DOKTORANCKIE POLITECHNIKI POZNAŃSKIEJ Prof. zw. dr hab. inż. Edwin Tytyk

2 TROJAKIE ZNACZENIE SŁOWA „PRZYCZYNOWOŚĆ”:kategoria (odpowiadająca więzi przyczynowej) Warunkowanie przyczynowe (causation) – więź przyczynowa w ogóle, lub każdy poszczególny związek przyczynowy np. taki, jaki zachodzi między płomieniami w ogóle a wywołanym przez nie spalaniem w ogóle, albo między konkretnym płomieniem a konkretnym, wywołanym przezeń procesem spalania); zasada przyczynowa (przyczynowość; casuality) Prawo warunkowania przyczynowego: „te same przyczyny wywołują zawsze te same skutki” (np. w zetknięciu z ogniem skóra ludzka zawsze ulega oparzeniu); doktryna utrzymująca, ze zasada przyczynowa (determinizm przyczynowy, przyczynowość) obowiązuje powszechnie: „nic w przyrodzie nie dzieje się bez przyczyny” „nic nie może się rozpocząć, istnieć lub przestać istnieć bez jakiejś przyczyny”

3 ŁAŃCUCH PRZYCZYNOWO - SKUTKOWYS=P N S=P N S=P N S=P N+1 S=P N+2 S=P N -1; N; N+1; N+2 – kolejne zdarzenia P – przyczyna S - skutek

4 PODEJMOWANIE DECYZJI JAKO MECHANIZM PRZYCZYNOWO - SKUTKOWY

5 RODZAJE DETERMINOWANIA:Warunkowanie przyczynowe (1) (causation) często traktowane jest jako równoznaczne z determinowaniem (determination). Potocznie ang. determination wyraża: a) własność (cechę) – ściśle określoną; b) związek konieczny (w języku polskim – wyłącznie to!) – stały i jednoznaczny związek; c) proces, dzięki któremu przedmiot zyskuje cechy (a). Np. równania: x – 1 = 0 → w pełni zdeterminowane; jest tylko jedno rozwiązanie x + y – 1 = 0 → nie w pełni zdeterminowane; jest wiele (∞) rozwiązań, ale z określonego zbioru wartości; vt = g · t + v0 → v jest zdeterminowane przez t (przy danych g i v0), ale równanie to nie wyraża przyczyny i skutku! (vt nie jest wywołane przez t). Determinizm nie wyklucza przypadku (np. w rzutach monetą) → - są to zjawiska statystycznie zdeterminowane.

6 NAUKA: Każda dyscyplina, w której formułuje się zdania sprawdzalne:1) wymagające sprawdzenia empirycznego (np. w biologii, chemii, fizyce, metalurgii itd.) 2) wymagające sprawdzenia analitycznego (np. twierdzenia matematyczne). Myślenie przyczynowe jest podstawą wszelkiego poznania. Rolą nauki jest wyjaśnianie obserwowanej rzeczywistości i przewidywanie zmian naturalnych i sztucznych, wywoływanych przez człowieka).

7 DWA RODZAJE NAUK: PROBLEMY I DZIAŁANIA NAUK TEORETYCZNYCH: 1) poznawcze: - co jest? 2) porządkujące: - jakie to jest w stosunku do innych? 3) wyjaśniające: - dlaczego tak jest? PROBLEMY I DZIAŁANIA NAUK PRAKTYCZNYCH: 4) wartościujące: - jak to jest cenne? 5) projektujące: - jak powinno być? 6) realizacyjne: - jak to zrobić? Nauka praktyczna (stosowana) różni się od nauk teoretycznych tym, że tematyka badań wynika z zapotrzebowania praktycznego, a dorobek naukowy może i powinien być weryfikowany poprzez zaprojektowanie i zrealizowanie zmian w zastanej rzeczywistości.

8 PRAWA NAUKI PRAWA NAUKI i naukowej ontologii nie są jednostkowymi twierdzeniami o faktach w tym sensie, by miały dotyczyć samych faktów. Są natomiast ogólnymi hipotezami, co więcej – hipotezami w postaci zdań warunkowych. Prawo nauki nie mówi o tym co zachodzi, lecz o tym, co zaszłoby, gdyby spełnione były określone warunki.

9 CHARAKTER PRAW NAUKOWYCH I MODELOWANIEHipotetyczny charakter praw nauki przejawia się przede wszystkim w tym, że stosują się one do mniej czy bardziej wyidealizowanych modeli rzeczywistości, nawet jeśli się zakłada, że dotyczą rzeczywistości konkretnej. „Jeśli model jest dobry, to nie odnosi się do rzeczywistości; jeśli zaś odnosi się do rzeczywistości, to na pewno nie jest dobry” [Albert Einstein]

10 DIAGRAM ISHIKAWY

11 DIAGRAM ISHIKAWY

12 DIAGRAM ISHIKAWY

13 MODELOWANIE STANOWISKA PRACYWe Wy O T O C Z E N I E m1 + e1 + i1 m2 + e2 + i2 SYSTEM

14 MODELOWANIE STANOWISKA PRACY

15 MODELOWANIE STANOWISKA PRACY

16 MODELOWANIE STANOWISKA PRACY

17 MODELOWANIE STANOWISKA PRACY

18 CHARAKTERYSTYCZNE CECHY NAUKI NOWOŻYTNEJ:ograniczenie analizowania przyczyn do przyczyn naturalnych, ograniczenie wszelkich odmian warunkowania przyczynowego do przyczynowości sprawczej, tendencja do sprowadzania przyczyn sprawczych do przyczyn fizycznych (mechanicyzm), postulat sprawdzania hipotez przyczynowych za pomocą wielokrotnych obserwacji (eksperymentów laboratoryjnych), skrajna ostrożność w przypisywaniu przyczyn i minimalizowanie liczby rzekomo naturalnych przyczyn, skoncentrowanie uwagi na poszukiwaniu praw: przyczynowych i nieprzyczynowych, matematyczne ujmowanie związków przyczynowych (potrzebne są „różne matematyki”: twarde, rozmyte, chaosu).

19 NIEPRZYCZYNOWE PRAWA NAUKI:Tworzą je stwierdzenia opisowe typu: Co? Jak? Gdzie? Kiedy? Skąd? lecz nie odpowiadają na pytanie: Dlaczego? Np.: fenomenologiczne prawa optyki, geometrii, termodynamiki, kinematyki; prawa statystyczne; prawa teleologiczne (celowościowe) dotyczące żywej materii; dialektyczne prawa historii społeczeństw; taksonomiczne i morfologiczne (klasyfikacje dotyczące cech budowy itp.). np. Pierwsze prawo Keplera: „planety poruszają się po torach eliptycznych” → nie jest prawem przyczynowym, bo nie daje odpowiedzi, jakie są przyczyny ruchu eliptycznego.

20 David Bohm, Ukryty porządek. Wyd. Pusty Obłok, Warszawa, 1988„Mylić się w sprawie tego, co jest i co nie jest różne, to znaczy mylić się w sprawie wszystkiego” David Bohm, Ukryty porządek. Wyd. Pusty Obłok, Warszawa, 1988

21 NIEPRZYCZYNOWE CECHY ZDARZEŃ SPOŁECZNO - HISTORYCZNYCHSą one: Samo-zdeterminowane (wewnętrznie determinowane przez strukturę samej grupy społecznej); dialektyczne (polegają na konfliktach między grupami ludzi lub w konfliktach tych mają swe źródło); częściowo teleologiczne (dążenie, zwykle nieuświadomione, do osiągnięcia określonych celów); typowo statystyczne (stanowią zbiorczy wynik indywidualnych, w zasadzie niezależnych od siebie działań). Stosowanie metod statystycznych wymaga mierzenia własności, cech itp. wg umownej skali. Imponderabilia społeczne, aparaturowo niemierzalne własności, np. gust, moda, entuzjazm, motywacja, zadowolenie → są raczej nie mierzone, a nie – niemierzalne. „Mierz co mierzalne, a co niemierzalne - uczyń mierzalnym” [Galileusz]

22 ŚCISŁOŚĆ NAUKOWA Ścisłość naukowa nie sprowadza się do dokładności liczbowej. W wielu przypadkach wymaganie ścisłości naukowej spełnia określenie własności topologicznych – porównawczych (klasyfikowanie obiektów wg ich cech → np. Linneusz – systematyka roślin, Darwin – typologia gatunków zwierząt, Mendelejew – układ okresowy pierwiastków.

23 WARUNKI STOSOWALNOŚCI HIPOTEZ PRZYCZYNOWYCH (muszą być spełnione równocześnie)gdy główne zmiany zachodzące w rozpatrywanym układzie wywołane są przez czynniki zewnętrzne (wpływ otoczenia!) – szczególnie w technice; gdy rozpatrywane procesy mogą być traktowane jako izolowane (zewnętrzne, odrzucone powiązania można uznać za nieistotne, niwelujące się – czasem wymaga to analizy w krótkich interwałach czasowych); gdy wzajemne oddziaływania dają się w przybliżeniu ująć jako relacja między czynnikiem aktywnym i biernym, tzn. gdy działanie wyraźnie przeważa nad przeciwdziałaniem (procesy technologiczne: surowiec jest czynnikiem biernym); gdy między poprzednikami (C) a następnikami (E) zachodzi związek jednoznaczny (tzn. gdy można przyjąć, że skutek (E) jest wywoływany zawsze przez tę samą przyczynę (C) – zachodzi proste warunkowanie przyczynowe, a nie – rozgałęzione).

24 METODOLOGICZNE WSKAZÓWKI TRAKTOWANIA PROBLEMU PRZYCZYNOWOŚCI:korzystać z kategorii warunkowania przyczynowego wszędzie tam, gdzie jest to możliwe; uznawać ograniczony charakter hipotez przyczynowych; dopuszczać inne kategorie determinowania (nieprzyczynowe); zrezygnować z przypisywania miana „przyczynowe” tym kategoriom, które – jak samodeterminacja, oddziaływanie wzajemne itd. – wyraźnie wykraczają poza ramy kauzalizmu, są natomiast kategoriami ogólnego determinizmu.

25 WARTO PRZECZYTAĆ: Alan Chalmers – Czym jest to, co nazywamy nauką. Wyd. Siedmioróg, Wrocław, 1997 Evandro Agazzi – Dobro, zło i nauka. Etyczny wymiar działalności naukowej. Oficyna Akademicka OAK, Warszawa, 1997 Neil Postman – Technopol. Triumf techniki nad kulturą. PIW, Warszawa, 1995 Ian Stewart – Czy Bóg gra w kości. Nowa matematyka chaosu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2001 John Broockman (red.) – Nowy Renesans. Granice nauki. Wyd. CiS, Warszawa, 2005 Czesław Cempel – Nowoczesne zagadnienia metodologii i filozofii badań. Wyd. Inst. Technologii Eksploatacji PW, Radom, 2003 Czesław Cempel – Inżynieria kreatywności w projektowaniu innowacji. ITE Radom, 2013 Mario Bunge – O przyczynowości. Miejsce zasady przyczynowej we współczesnej nauce. PWN, Warszawa, 1968 Oppenheim A.N.: Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznan, 2004

26 FINIS CORONAT OPUS…