1 Pojęcie, zasady konstytucyjnego systemu źródeł i ich katalog

2  każdy akt prawotwórczy (normatywny) tj., akt zawierający chociaż jedną normę generalną lub abstrakcyjną, mogącą być podstawą rozstrzygnięć indywidualnych.

3  Akt normatywny zawierający normy zaliczane do tej gałęzi prawa.  Wszystkie normy prawne dotyczące ustroju państwa - nie tylko normy konstytucyjne, ale też normy zawarte w innych aktach normatywnych, o różnej mocy prawnej, które łączy przedmiot regulacji, a więc instytucje i zasady ustroju politycznego oraz społeczno- gospodarczego państwa.

4  społeczno- polityczne wyznaczniki treści norm tego prawa

5  Akt normatywny - akt ustanawiający normy prawa obowiązującego  Akty stosowania prawa (akty indywidualno-konkretne) czyli akty wydane na podstawie aktu normatywnego, zawierające normy indywidualne i konkretne.

6  Konstytucja z 1997 roku po raz pierwszy uregulowała kwestię źródeł prawa w odrębnym Rozdziale III.

7  Rozdział IV (Sejm i Senat – tryb ustawodawczy),  Rozdział X (ustawa budżetowa i ustawy finansowe),  Rozdział XI (rozporządzenie z mocą ustawy wydawane przez Prezydenta RP)

8  Konstytucja RP przyjęła pozytywistyczną koncepcję źródeł prawa.  Źródłem prawa są tylko te akty prawotwórcze, które mają postać aktów normatywnych stanowionych jednostronną decyzją organu administracji publicznej lub w drodze konsensualnej.

9  W trakcie prac nad Konstytucją odrzucono oparcie koncepcji źródeł prawa na koncepcjach prawnonaturalnych,  propozycja brzmienia art. 8 Konstytucji: „Konstytucja jest najwyższym prawem stanowionym RP”.

10  Konstytucja nie przyjęła jednak radykalnego pozytywizmu, ale pozytywizm zorientowany aksjologicznie.  Treść prawa wyznaczają zasady naczelne Konstytucji, takie jak: zasada dobra wspólnego, godności człowieka, demokratycznego państwa prawnego, czy sprawiedliwości społecznej.

11  Zasada konstytucjonalizmu: (art. 8 Konstytucji,)  Zasada dychotomicznej budowy systemu źródeł prawa, czyli podziału na akty powszechnie obowiązujące i wewnętrznie obowiązujące,  Zasada hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa,  Zasada zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego i zasada otwartego systemu aktów wewnętrznie obowiązujących

12  W świetle Konstytucji akt normatywny może być, co do zasady, albo aktem powszechnie obowiązującym albo aktem wewnętrznie obowiązującym.  Akty powszechnie obowiązujące: hierarchię określa art. 87 Konstytucji, ale nie definiuje ich pojęcia.

13  akty adresowane potencjalnie do wszystkich adresatów prawa, a więc obywateli, instytucji, funkcjonariuszy;  tylko w drodze aktów powszechnie obowiązujących można wkraczać w sferę praw, obowiązków i wolność jednostek;  obowiązują na obszarze całego kraju, z wyjątkiem aktów prawa miejscowego, obowiązujących na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

14  obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu akt, a więc w stosunkach nadrzędności- podporządkowania,  wydawane są na podstawie ustaw,  nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów,  podlegają kontroli co do ich zgodności z aktami powszechnie obowiązującymi, sprawowanej przez TK, NSA i inne sądy.

15  Regulaminy Sejmu i Senatu - formalnie mają charakter aktów wew. obowiązujących (uchwał Sejmu i Senatu), ale zawierają także przepisy powszechnie obowiązujące, a więc takie, które ustanawiają obowiązki w stosunku do podmiotów zewnętrznych.

16  Akty wydawane przez organy NBP, czyli Prezesa NBP i RPP.  TK uznał, że są to akty wewnętrznie obowiązujące, ale oparte na podległości funkcjonalnej banków komercyjnych wobec NBP.  Wraz z wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. organy NBP utraciły prawo do wydawania aktów powszechnie obowiązujących (rozporządzeń)

17  Zamknięcie pod względem podmiotowym, czyli wyczerpujące wskazanie w Konstytucji podmiotów mających kompetencje prawotwórcze, a więc:  Sejm i Senat – ustawy

18  Rozporządzenia:  Prezydent,  Rada Ministrów,  Prezes RM,  ministrowie resortowi,  przewodniczący komitetów określonych w ustawach,  KRRiTV

19  Zamknięcie podmiotowe na szczeblu rozporządzeń:  jedynie podmioty ponoszące odpowiedzialność polityczną, stąd wykluczenie np. organów NBP

20  Akty prawa miejscowego:  organy jednostek samorządu terytorialnego  organy administracji rządowej w terenie (wojewoda i organy administracji niezespolonej)

21  Zamkniecie pod względem przedmiotowym, wyczerpujące wyliczenie w Konstytucji aktów normatywnych mających charakter powszechnie obowiązujący oraz zakaz uzupełniania tego katalogu aktami w Konstytucji nie wymienionymi,  Zamknięcie pod względem przedmiotowym dotyczy aktów prawa krajowego

22  Art. 93 wymienia jedynie przykładowo akty wewnętrzne: uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa RM i ministrów,  Konstytucja dopuszcza więc szereg innych aktów wewnętrznie obowiązujących, jeśli odpowiadają ich charakterystyce z art. 93, np. regulaminy, okólniki, pisma okólne, instrukcje.

23  Akty wewnętrznie obowiązujące może wydawać każdy organ władzy publicznej pod warunkiem, że:  Istnieją „jednostki organizacyjne mu podległe”  Kompetencja do ich wydawania wynika z ustawy  Wyjątek – uchwały samoistne RM wydawane w ramach jej konstytucyjnych kompetencji

24  Art. 87, 92, 93 188 Konstytucji  Istota hierarchiczności – każdy akt ma swoje miejsce w systemie prawa i przysługuje mu w tym systemie określona ranga prawna, przy czym akty niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu.

25  Gwarancją funkcjonowania zasady hierarchiczności jest odpowiednie ukształtowanie kontroli konstytucyjności aktów normatywnych,  kontrola sprawowana przez TK jest kontrolą hierarchiczną.

26  wymóg zgodności aktów niższego rzędu z aktami wyższego rzędu - sprzeczność skutkuje utratą mocy obowiązującej wskutek wyroku TK lub pominięciem przez sądy przy rozstrzyganiu sprawy indywidualnej

27  wymóg, by uchylenie, zmiana lub zawieszenie obowiązywania aktu prawnego następowało jedynie poprzez wydanie aktu tego samego szczebla lub wyjątkowo aktu wyższego rzędu

28  wymóg normowania pewnych materii wyłącznie przez akty danej rangi – przede wszystkim wyłączność ustawy w pewnych materiach

29  zakaz wydawania aktów wykonawczych bez uprzedniego upoważnienia udzielonego w akcie wyższego rzędu  akty samoistne i akty wykonawcze

30  Hierarchia aktów powszechnie obowiązujących wynikająca z art. 87 Konstytucji nie jest kompletna;  jej ustalenie następuje przez odwołanie się do art. 89 i 91 oraz art. 234 Konstytucji.

31  Art. 87  ust. 1 „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.  ust. 2 Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego”.

32  Art. 91.  Ust. 2 „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”.  Ust. 3 „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.

33  Art. 234.  Ust. 1 „Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu”.  Ust. 2 „Rozporządzenia, o których mowa w ust. 1, mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa”.

34  1. Konstytucja,  2. umowy międzynarodowe ratyfikowane w trybie kwalifikowanym oraz akty prawa wtórnego UE –mają pierwszeństwo przez ustawą w razie kolizji z nią,  pierwszeństwo stosowania, a nie obowiązywania - ustawa nie traci mocy obowiązującej, a jedynie nie jest stosowana

35  ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy wydawane przez Prezydenta w stanie wojennym gdy Sejm nie może się zebrać (art. 234),  umowy międzynarodowe ratyfikowane w trybie prostym, czyli samodzielnie przez prezydenta,  rozporządzenia wykonawcze do ustawy,  akty prawa miejscowego wydawane przez organy jednostek samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej w województwie (tzw. administracji niezespolonej).

36  Art. 87 nie wspomina wprost o zwyczaju międzynarodowym,  podstawą obowiązywania w RP jest art. 9 Konstytucji (rozdział I):  „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego”.

37  Układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia, o których mowa w art. 59 Konstytucji.  Takiego charakteru nie mają natomiast umowy RM z innymi niż Kościół katolicki związkami wyznaniowymi, ponieważ stanowią one element poprzedzający wydanie ustawy regulującej stosunki miedzy nimi (art. 25 ust. 5 Konstytucji).

38  Wątpliwości co do ich charakteru w doktrynie prawa pracy i prawa konstytucyjnego.  Nie można przyjąć swego rodzaju stanowiska pośredniego zakładającego, że układy zbiorowe mają postać aktów należących do „trzeciej kategorii”, nie mających charakteru źródeł prawa w znaczeniu art. 87, ale wywołujących podobny skutek.  Od wyraźnej odpowiedzi w kwestii powszechnie obowiązującego charakteru układów zbiorowych pracy uchylił się Trybunał Konstytucyjny.

39  Przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. Trybunał, oceniając swoją właściwość w kwestii orzekania o zgodności uchwały z układami zbiorowymi pracy stanął na stanowisku, że nie są one „aktami normatywnymi wydawanymi przez organy państwa w myśl ówczesnego art. 1 ustawy o TK z 1985 r., „lecz specyficznymi źródłami prawa pracy - branżowymi porozumieniami dwóch uczestników (stron), z których jeden reprezentuje podmiot zatrudniające (pracowników), drugi pracowników (związki zawodowe)”.  Postanowienie TK z 20 I 1988 r., U 1/87.

40  Z kolei w wyroku z 28 czerwca 2000 r., (K. 25/99) Trybunał odnotował jedynie, w ślad za doktryną, fakt, że „nie wszystkie przepisy konstytucji dotyczące źródeł prawa zostały ujęte w tym rozdziale. Poza rozdziałem III konstytucji, przepisy dotyczące prawa obowiązującego w Polsce znajdujemy w art. 9 (prawo międzynarodowe, w tym zwyczaje i zasady prawa międzynarodowego), art. 59 ust. 2 (układy zbiorowe pracy), art. 188 pkt 3 (przepisy prawa wydawane przez centralne organy państwowe), art. 234 (rozporządzenia z mocą ustawy Prezydenta RP wydawane w stanie wojennym)”.

41  Wskazując zatem wśród innych przepisów konstytucyjnych wyraźnie na art. 59 ust. 2, TK zdaje się przyznawać tym samym (choć nie wprost), że układy zbiorowe pracy są źródłem prawa mimo uregulowania w systematyce konstytucji poza rozdziałem III. 

42  Z kolei w wyroku z 24 lutego 2004 r. (K 54/02), oceniając konstytucyjność niektórych przepisów ustawy nowelizującej Kodeks Pracy, TK poprzestał jedynie na stwierdzeniu, że: „[U]kłady zbiorowe pracy wymienione zostały w Konstytucji nie w Rozdziale III poświęconym źródłom prawa, ale w art. 59 ust. 2, odnoszącym się do wolności rokowań zbiorowych prowadzonych przez związki zawodowe. W doktrynie prawa pracy wyrażany jest pogląd, że układy zbiorowe pracy nie posiadają charakteru powszechnie obowiązujących źródeł prawa, mają jednak moc nakładania praw i obowiązków ograniczoną do adresatów występujących w społecznych rolach pracownika i pracodawcy (….) Powszechnie uznaje się, że zarówno układy zbiorowe pracy, jak i regulaminy pracy, należą do kategorii swoistych źródeł prawa pracy podporządkowanych nie tylko ustawie, ale i aktom wykonawczym. Owo podporządkowanie wyraża się m.in. w zakazie zawierania w układzie zbiorowym pracy i regulaminie pracy postanowień mniej korzystnych dla pracownika od warunków stosunku pracy określonych w powszechnie obowiązujących przepisach prawa pracy”.

43  Jak wynika z przytoczonych tez z orzecznictwa TK uznaje układy zbiorowe za źródła prawa (prawa pracy), natomiast nie wypowiada się wprost o ich powszechnie obowiązującym charakterze.

44  Należy się opowiedzieć za podustawowym charakterem układów zbiorowych pracy, które – nie mogąc zawierać postanowień mniej korzystnych dla pracowników niż gwarantowane w ustawach, muszą być z tymi ostatnimi zgodne, a w razie zmiany regulacji ustawowej w określonym zakresie treść układy musi zostać do niej dostosowana.

45  Zwyczaj konstytucyjny  Precedensy konstytucyjne  Orzecznictwo sądowe, w tym TK  Doktryna prawa