1 Polszczyzna kresowa Język Adama MickiewiczaHalina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski Polszczyzna kresowa Język Adama Mickiewicza Józef Czechowicz WILNO Noc to koło W ciszy niebieskiej wełnie. Wilno kościelne – Śpi, białe, jak gołąb. Nad zaułkiem arkada: Dom domowi dłoń tak uścisnął I zasnął z nagła. Jest i latarnia blada Nad chodnikiem drewnianym nisko, I ogród na wietrze zagrał. Wilia się łuszczy, Pluszcze O brzeg. Litwa - ziemia puszczy. Jak dobrze!

2 Literatura Kazimierz Nitsch, Z historii polskich rymów, Warszawa 1912Stanisław Dobrzycki, Notatki do dziejów języka polskiego, „Prace Filologiczne” VII, 1911, s Zofia Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w., Warszawa-Kraków 1993 O języku Adama Mickiewicza, red. Z. Klemensiewicz, Wrocław 1959 Hrab. – S. Hrabec: Różnice językowe między rękopisami a drukami Mickiewiczowskimi (s ) Praca nad PT – H. Cieślakowa, H. Misz, T. Skubalanka, Praca Mickiewicza na językiem Pana Tadeusza na podstawie autografów (s ) Klemensiewicz – Z. Klemensiewicz, Mickiewicz w dziejach języka polskiego, s + podręczniki

3 Skróty: utwory Mickiewicza (AM)Mick. N. - Nieznane pisma ( ). Z archiwum Filomatów, Kraków 1910 I – Dzieła, t. I, Lwów 1896 PT – Pan Tadeusz Konr – Konrad Wallenrod O kryt. – O krytykach i recenzentach warszawskich Graż – Grażyna D – Dziady Don Car – Don Carlos Pielgrzym – Artykuły z Pielgrzyma Polskiego Trójka – Trójka koni SJAM – Słownik języka Adama Mickiewicza

4 Polszczyzna ogólna: polszczyzna północnokresowa - przyczyny różnicCzynniki wewnątrzjęzykowe: tempo rozwoju wyrównania analogiczne, sąsiedztwo fonetyczne: wpływ sonornych na poprzedzające samogłoski hiperpoprawność Czynniki zewnętrznojęzykowe Substrat litewsko-białoruski oddziaływanie języka białoruskiego oddziaływanie języka litewskiego oddziaływanie języka rosyjskiego

5 Typy regionalizmów Regionalizmy dyferencjalne (nieznane innym regionom) (redukcje samogłosek nieakcentowanych, depalatalizacja ń + K), Regionalizmy frekwencyjne (częstotliwość wystąpień w tekstach z tego regionu jest większa lub mniejsza w stosunku do tekstów z innych regionów) (s – ś - š, wahania o – ó, akcent) Regionalizmy wspólne Kresom i innemu regionowi (ř jak ž z Wlkp; prejotacja z płn. i środk. Polską)

6 Na ile pisownia odzwierciedla wymowę? (na przykładzie ś – s)pisownia nie w pełni znormalizowana pominięcie kreski [która może być użyta zamiast kropki] – sygnał wymowy (dyspalatalizacji) czy nieustabilizowanej pisowni [w wymowie nie znajduje uzasadnienia pisownia: gora, e w kobiece – zrenice, dalej rym do poufali, s w dzis, goscia, c w liścmi, n w pieśn] inny niż obecnie zakres morfonologicznych oboczności s : ś, z : ź, c : ć, dz : dź [sprawa tylko grafii: kreskowanie b i w: jastrząb’ II, 17, głąb’ V, 766]

7 Wahania typowe dla polszczyzny literackieję//ą: skępiec, rozwięzłość, piątra, otrzęsający, (ale innowacja: urzęd, gęska), brząkła : brzękła [Hrabec – cecha prowincjonalna, s. 36] wtórnie nosowe ę: mięszał : mieszał, wezgłowie : węzgłowie usiąść : usieść; tyczy się : tycze się; wpływ sonornych na poprzedzające samogłoski: beczołka, kuntusz [Hrabec – cecha prowincjonalna, s. 36], tłomaczyć, uciszeł

8 Regionalizmy fonetyczneWymowa ścieśnionych: e ścieśnione (jako i/y: pirogi, poliwany), o ścieśnione (jako o, wahania o – ó: nożka, położ , wójsko) (XIX) Wymowa samogłosek nosowych: -ą > -o, ręko = ręką; rozłożona wymowa ę, ą przed spółgłoską; rozchwiana wymowa połączeń eN, oN + spółgłoska (zapisy: kączą, Helęka, malęki) (XVI) Wymowa nieakcentowanych e (< -e,-ę), o jako a (r.nij. > r. ż.) (wezna = wezmę, ścierwa = ścierwo); e po spółgłoskach miękkich (idzi = idzie, trzy kamienicy = kamienice) (XVI)

9 Regionalizmy fonetyczneOdmienna repartycja spółgłosek twardych i miękkich: S-Ś- Š: ubeśpiecza, przyjaźny // glosny, źmienić, kolaćja, facećja, źjeść; przyśli, czwierć – szlub, wisznia, poszlę, ci ‘czy’ ; rózny - żarzewie ; n – ń (któreń, słonce, mieszkancy, pomalenku, jutrzeńka, czyńsz; rymy: otoczeńko – ręką); -ć : -c: chcąć, ojcieć (XVI)

10 Regionalizmy fonetyczneWymowa ř jako rž (wierszch, gorżki) - hiperpoprawność: oskarzał, drzeć; r – (kędzierawy, zrucić) Miękkie l’ (Napolion, pantalion) (XVI) chy jak chi (chiba, wychilił) (XVI) Podwajanie spółgłosek (miedzianny, szklanny – podanych) (XVII) Mieszanie w – u; Kawkaz, sieuba; przedrostki czasownikowe u-/w- : wkąśić zamiast ukąsić (XVI) Akcentuacja czasowników z enklityką się: stało się, ożeń się – trzęsie (XIX)

11 é wymowa é jako i,y ; powszechniejsza (wolniej zmiany) niż w języku ogólnym (gramatyka Kopczyńskiego i Rozprawy…, 1830): zapisy: é, i/y Jan Chodźko ( ) – przewaga é nad i/y W. Syrokomla ( ) – é (ale rymy, że wymawiał i/y: wyléwa ; dotkliwa) Filomaci : przewaga i/y > é (z wyjątkiem -ém, -émi, wiém)

12 AM: e ścieśnione - rymy uśmicha – kielicha 168, bożyszcza – wytrzyszcza 178, urywki – czarnobrywki 179, liry – bohatyry 180, uśmiecha – licha 184 odbiera – zera 190, gniewy – cholewy,191, odbierze – pierze 197 nié ma – zima 35, kwita – kobiéta, życie – dziécie, dziéwek – poliwek 170 świecie – dziecię 66, Stale: jakiej – kulbaki 179(Mick.N., Nitsch, s. 22)

13 o zamiast ó w określonych pozycjach fonetyczno-morfologicznych, np..M. lp. rzecz. m. i ż. przed dźwięczną w wygłosie (sposob, miod, sol, row) wyrazy zdrobniałe na: -ek (ogrodek, nożka, kołko), D. lm. na -ów (brzegow, uczuciow, okolicznościow) 3. os. lp. cz. przeszłego (doniosł, mogł), imiesłów cz. przeszłego uprzedni (zgniotłszy, wymogłszy), przym. na –ny (ogolny, poźny, rowny) liczebniki (dwom, szosty, osmy)

14 AM: o zamiast lit. [ó] ….to była tylko proba,Bo wnet przerwał i w górę podniosł drążki oba” (XII, ) „W Imię ojca I Syna! Tfu! Mospanie Hrabia, czy Waść zbojca” VIII, „Adama ojca Wygnanego za grzechy z rozkoszy ogrojca” VIII, 76 …. Na grzędach już porosły brzozki; Przecież ten folwark zdał się być stolicą wioski” VI, „Obecni tu są naszych wojsk generałowie, Od których usłyszałem wszystko, co wam mowię” XI, „Preopinanci moi w swych głosach wymownych Dotknęli wszystkich punktów stanowczych i głownych” VII, poźny, poźno VI, 10-11, najpoźniej VI, (PT)

15 ó zamiast o w określonych pozycjach fonetyczno-morfologicznychrdzenia -wrot-: wróta, odwrótny, powrótu wyrazu wojsko: wójsko, wójsk czas. z -jrzeć: dójrzeć, spójrzę, spójrzał, dójdę przym. na -ny: osóbny, wymówny, ostróżny przym. w stopniu wyższym i najwyższym: młódszy, najmłódszy, zdrówszy rzecz. m. z suf. –ek: chłódek, klócek, miódek, paciórek M. Lp. rzecz. m.: próch, aniół, dóm W D. lm. rzecz. ż. I nij.: sierót, zwłók, niebiós W 1 os. cz. przeszłego czasowników: mógłem, plótłem W trybie rozkazującym: bróń, łówcie C. lm. –óm: ziomkóm, panóm, chłopóm, uczucióm

16 AM: [ó] zamiast lit. o spójrzeć II, 76, spójrzała I, 648, spójrzawszy V, 206, spójrzenie X, 405 dójrzeć VIII, 102, ostróżny III, 218, ostróżnie IV, 235, I, 999 dóm „Ta myśl, że dóm Sopliców pierwszy się uzbroi” X, 854 (PT)

17 Przejście nieakcentowanego o, e (-e, -ę) > arzecz. r. nij. na –o > dkl. ż.:pieczywa, kopyta, Mołodeczna (filomaci), państwa, Mołodeczna (J. Chodźko), łuczywa, do Krewy (Syrokomla) męskie im. zdrobniałe na –o > -a: Tomcia, Janko (filomaci) M. lp. rzecz. nij. i ich określenia w zw. zgody : porównania dość ciemna (filomaci) B. lp. rzecz. r. ż.: prawda mówiąc, reszta czasu poświęca (filomaci), otóż i rzeka widać, toże masz pociecha (J. Chodźko), za dusza Adama, iskierka wydmucha (Syrokomla) B. lp. zaim. r. ż.: ta miłość przyjacielska lekceważył (filomaci) hiperyzmy: połatki, pomiętne, możno...(Syrokomla) Konsekwencje: Schowałem ten list do pieca (M. Wereszczakówna),

18 AM: nieakcentowane -e (<ę, -e) > -a„Ta woda widzę dokoła” (Nad wodą wielką i czystą) (JP XXIX, z. 5, 194) Poznać wiernego sługa (w dr. sługę) Don Car 84 (Hrab. 34) Muszę pożegnać panienka PT X, 341 Tu mu podała ręka PT X, 415 (Hrab. 34) Usuwanie w drukach: -e- w końcówce 1. os. lp. r. ż., obecna w rkp.: chciałem > chciałam, miałem > miałam, tęskniłem // tęskniłam, poznałem // poznałam (Praca nad PT, 105)

19 AM: nieakcentowane ‘a > ‘eInne zdanie są lakoniczniejsze O kryt 57 Witanie = witania PT XII, 215 ( Podziwinie = podziwienia (w dr. zadziwienia) PT XII, 215 (Hrab., s. 34)

20 AM: samogłoski nosowe: rymy oń, eń przed spółgłoską z ą [on], ę [en]przyłączę – skończę Mick. N. 186 w ręku – Jasieńku I 50 (Dzieła, T. 1, Lwów 1896) znęca – młodzieńca Mick. N. 62, ręki – maleńki 68, 73, 105 plączę – skończę 81 ćmiące – słońce 129 tęczy – uwięczy 131 końce – leżące 157 wieńce – ręce 192 odwdzięczę – uwieńczę 200 wąska – końska I 140 (Nitsch, s. 29)

21 AM: denazalizacja wygłosowego –ąRymy: zasłono : zaludniono PT II, 128; rzeczą małą : przystało PT I, 369; pozwolą – Apollo Mick.N. (Nitsch, s. 41) Modo turecko PT XI, 563 Machnął ręko PT X, 178

22 Wahania S – Ś 1) Twardą wymowę „spółgłosek ś, ź, ń w wyrazach spiewać, spię, swica, sliczny, slepy, gnusny, panski, wilenski, grozny, mrozny, meczenstwo, słonce”, określił anonimowy autor dzieła Instructio compendiara de accentu Polonico (b.m.w. i r. XVII/XVIII) mianem lithuanismi plebei. 2) Dudziński: Nie mów: smiech, smiertelny etc., ale: śmiech, śmiertelny etc. Przeciwnie, źle powiesz; sprośny, zazdrośny etc., ale masz tak mówić: sprosny, zazdrosny etc. (s. 30)

23 AM: wahania s - ś „… Stoi pośród gronaPara, nad lesną całą gromadą wzniesiona Wysmukłością kibici…” III, „Siedzi Rejtan, żałośny po wolności stracie” I, 62 „Jakież oczekiwanie tęskne i radośne” XI, 9 „W tak przyjaźnej postawie” V, 285 (PT) Wiosnę – miłośne Mick. N. 85 Żałośną – wiosną 201 (Nitsch, 44) Śpiął (Praca nad PT, s. 112) Hiperpoprawne: č: czwiczyli się PT VI, 541

24 AM: wahania z – ź źwierz II, 541, IV, 16, V, 5; źwierze IV, 16; źwierzyna II, 644; IV, 44 )(wyjątkowo: z zwierzem IV, 857); źwisłe III, 160, nieźmierne II, 562; nieźmiernem XI, 181; nieźmiernie III, 259; ździwił V, 228 (PT) (Dobrz, s ) [źwierz – forma ogólna: Dobrz, 318] ojczyźny, iźbie, źwierz (Praca nad PT, 112) z + ja, s + ja o wymowie z’a, c’a świadczą zapisy: entuzazm O kryt. 393 (w dr. entuzyazm) oraz tradycy (D. lp. PT Objaśnienia, IV, 9; XII, 480) (Hrab., s. 37)

25 AM: Ś – Š – S Wiszni (rym do: pyszni) PT XI, 240 // usta kraśne jak wiśnie PT I, 36 (Dobrz, s. 317) szronu (dr. śronu) PT XII, 179 (Hrab., s. 38) Kiedy szlesz bilet bogatym (wiersz pod t. s. tytułem); szlij (Graż. 339); wyszlem PT IX 146 (Dobrz, s. 317) Poszli // pośli I, 835; poszlij // poślij X, 445; wyślem // wyszlem IX, 622 (Praca nad PT, s. 108) szkrupulatność (w dr. skrupulatność) O kryt (Hrab., s. 38)

26 AM: Zanik interwokalicznego j„Którzy mię po pjanemu chcieli w Preglu topić” PT VII, 132 „Tylko stary pjanica, gdy już spali trzewa, Brzydzi się trunkiem” V, 31-32 piawki (w dr. pijawki) IV, 715 (rytm wskazuje na pjawki) (Hrab, s. 38)

27 AM: miękka wymowa ch Mick. N. : chichi – sztychy (Nitsch, s. 38)

28 AM: wahania n : ń Frańcuski, panski // pański, konczy // kończy, (Praca nad PT, ) konczysię PT I, 362, malenki PT I, 89, tanczysz D38, 386 // tańczysz D38 ,413 (Hrab. 40) Pytan // pytań Sukień (Praca nad PT, )

29 AM: wahania -nn- : -n- Promiene – promienne XI, 175Goscinemi – gościnnemi IX, 532 Raną – ranną I, 133 Słomiane – słomianne III, 254 Dzwonnica – dzwonica XI, 211 (Praca nad PT, 108)

30 AM: wahania -c : -ć dziedzinieć, piwnić, mowiąć, młodzieniec // młodzienieć (Praca nad PT, 112, 113) krolewić Don Car 2, oyceć ( w dr. ocieć) Don Car 30, dziedzinieć PT I, 42, na konieć PT V, 281, komuż miano oddać … szczerbić Polesława Pielgrzym 102, 103 (Hrab, 39), brac D38, 260, wziąc PT III, 749 (ib. 40)

31 AM: frykatywna wymowa řoskarzono O kryt., drzą Reduta, szerzant PT IX, 9, 334, // narżeczoną D3 8, rżeką PT VIII, 799 Petersburzany (< Petersburżany, bo Petersburg) – dworzany [w druku poprawione na Petersburczany < Petersburk] (Hrab., 41)

32 Paroksytoneza zestrojowaM. Jakubowicz, Gramatyka, 1823: przestrzega przed podobało się AM: osie – stało się, kochajmy się Syrokomla: nie chce się – kiesie, domyśla się – po szabasie,

33 AM: regionalizmy fleksyjner. ż: pstryczka wahania form dłuższych // krótszych, np. C. mnie//mi: Źle mnie w złych ludzi tłumnie (Rom. 32), A żwir mnie oczki wyjada (Rybka 48), Ale czy będziesz mnie stały? (Świtezianka), panie Klucznik, przebaczysz mnie, ja skończyć muszę (PT)// Niechaj mi będzie tak dzika i twarda (Konr.), Weź mi torbę borsuczą (Czaty), Co tu mi Wasze bajasz (PT VI, 13); się// – : jąkać, rozpierzchać ale spękać się 3. os. lp. r. ż.: rękopisy: mówiłem, poznałem, chciałem – Telimena, Zosia, Gubernatorowa

34 Walicki, Błędy nasze w mowie i piśmie, ku szkodzie języka polskiego popełnione, Warszawa 1876„Mi 3-ci przypadek liczby pojedyńczej zaimka osobistego ja, bywa mnie albo mi. Otóż na Litwie przypadek ten tylko w pierwszej formie bywa używany, to jest mnie. Mi zaś nie jest wcale używane. Wyjątek stanowi rzeczownik nieodmienny widzimisię, który jest w powszechnem użyciu…. To samo się stosuje do 4-go przypadku lp. tegoż zaimka, który zawsze tam się używa mnie, nigdy zaś mię. Także nigdy tam nie mówią: ci, ani cię, lecz zawsze: tobie, ciebie. Równie też nie używają tam go, tylko zawsze jego” (s. 49)

35 AM: regionalizmy słowotwórcze (formanty deminutywne)-eńko: Jasieńko, -uleńko: Taduleńko, -eczek: całuneczek, biszkokteczek, koraleczek, bóstweczko -aszek: dobrodziejaszek -uszk-: grzebuszek, dębuszek, kamuszek, cieluszka

36 Karłowicz, Podręcznik …„Unikać zdrobnień rzeczowników na -uk, uczek oraz przymiotników na -eńki: cieluk, cieluczek, kurczuk, kurczuczek, zielonieńki, tłuścieńki” (s. 36)

37 Regionalizmy składnioweC. zamiast B.: Niesiołowskiemu borsuk kosztował wsi kilka (SJAM) [Karłowicz krytykuje: „kosztować (o cenie) mówi się jak boleć nie z 3., lecz z 4. przypadkiem…np. książka tobie dwa złote kosztuje”(s. 46)] C. posiadania - być komuś ‘mieć’: Mieszkowi był czas zmrużyć oczy (Przyjaciele), Tobie twarzyszki piękne zawsze są dokoła (Do malarza 13) (Dobrz, 347)” „Wej, ciarachy! Dyć i my nie bydło; nie targajta, bo żgniema, że będzieta chramać” (Trójka)

38 Regionalizmy leksykalne (1)Apelcyna ‘pomarańcza’: Pannie Józi donieś, że tu w Odessie za apelcynę płaci się teraz trzy nasze grosze (SJAM), Ratujcie, un zjadł kopę apelcynów (Miłosz 70) Bajram na kresach: ‘święto, czas wolny’ (< ‘święto muzułmańskie, na zakończenie Ramadanu’: W mieście wre teraz bajram, uciecha (SJAM) Botwina, boćwina ‘nać buraczana lub buraki’: Ten aksamit traw będzież to mak i botwinie? (SJAM) Burłak ‘starowierca, chłop z Wielkorusi osiadły na Białorusi i Litwie’: Dziwne tu chodzą wieści pewniejsze i gorsze o Siwołowie burłaku, który nas trwoży (SJAM).

39 Regionalizmy leksykalne (2)Chołodziec ‘rodzaj zupy z buraków i śmietany z dodatkami; chłodnik’: I chołodziec litewski milcząc żwawo jedli (SJAM) Chrust ‘faworki’: Nie o pączki, mleczka, chrusty, prosim gorczycy dwa ziarna (SJAM) Dzięcielina ‘koniczyna’: Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała (SJAM) Haczyk ‘pogrzebacz’: Nos jak haczyk, kurzą nogę i krogulcze ma paznokcie (SJAM) sini, siny ‘niebieski’: Brzegami sinej Świtezi wody idą przy świetle księżyca (SJAM) świerzop ‘ognicha, chwast’: Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała (SJAM)

40 Przykład regionalizacjiCzyscowe duszeczki! W jakiejkolwiek świata stronie: Czyli która w smole płonie, Czyli marznie na dnie rzeczki, Czyli dla dotkliwszej kary W surowem wszczepiona drewnie, Gdy ją w piecu gryzą żary, I piszczy, i płacze rzewnie – Każda spieszcie do gromady! Gromada niech się tu zbierze! Oto obchodzimy Dziady! Zstępujcie w święty przybytek! Jest jałmużna, są pacierze, I jedzenie, i napitek.

41 Uwarunkowania języka Mickiewicza1) język prowincjonalnego środowiska drobnoszlacheckiego 2) świadomy stosunek do języka narodowego (modyfikator XIX-wiecznej polszczyzny ogólnej) 3) zainteresowania parajęzykoznawcze 4) praca nad doskonaleniem środków wyrazu 5) zasady swobody twórczej, w tym do środków językowych

42 Uwarunkowania języka Mickiewicza6) nowatorski pogląd na relacje języka artystycznego wobec j. potocznego 7) realizowanie zasady prawdy, naturalności i prostoty językowej 8) zasada związku poezji z twórczością ludową i jej językiem Za: Z. Klemensiewicz, 1959

43 Z. Klemensiewicz o roli Mickiewicza w rozwoju języka polskiegoZdaniem Z. Klemensiewicza, nawet wybitna osobowość twórcza nie może mieć decydującego wpływu na rozwój języka narodowego, który jest uzależniony od przemian całego społeczeństwa nim się posługującego. Takie osobowości mogą natomiast wspierać progresywne lub regresywne tendencje w rozwoju języka ogólnego, mogą występować z nowatorskimi propozycjami, modyfikować zasób stosowanych środków językowych, upowszechniać i utrwalać swój dorobek językotwórczy, powiększać liczbę odbiorców tekstów artystycznych, a tym samym liczbę użytkowników języka ogólnego.

44 Demokratyzacja językaWprowadzenie do języka ogólnego elementów zaczerpniętych z wariantów socjalnych i terytorialnych języka, Poszerzenie liczby użytkowników tej odmiany języka w obrębie danej społeczności

45 Zasady nowej koncepcji stylistyczno-językowej1. Zasada narodowości literatury (Konrad Wallenrod, Promethidion) 2. Zasada indywidualnych cech twórcy i świadomość jego roli społecznej (Wielka Improwizacja) 3. Zasada nieadekwatności języka w stosunku do myśli (Wielka Improwizacja, Promethidion) 4. Zasada względności, uzależniającą język utworu od rozmaitych czynników pozajęzykowych (Sonety krymskie) hjp 2012

46 I. Mickiewicz, O krytykach i recenzentach warszawskich, 1829„Wyznaję, że nie tylko nie strzegę się prowincjonalizmów, ale może umyślnie ich używam… w balladach, pieśniach i w ogólności we wszelkich poezjach na gminnym podaniu opartych i szczególny charakter miejscowy noszący… wielcy poeci starożytni i nowocześni używali i używają prowincjonalizmów… Nasz Trembecki, śmielszy od nich, w rodzaju dydaktycznym opisowym, najbardziej od poezji gminnej oddalonym, użył wyrazów: chwost, socha, zapewne nie przez znajomość języka. Wszystko to zależy od szczęśliwego użycia…” hjp 2012

47 I. Metafory zbudowane ze składników stylu potocznego - przykładyMickiewicz – Pan Tadeusz Słowacki - Beniowski Ciche grusze, które z rzadka [na miedzy] siedzą zielony obrus łąk, na którym grzyby sterczą jak naczynia Jam zwolna serca mego rwał w kawały, zamieniał w piorun i w twarz jemu ciskał hjp 2012

48 I. Komentarz: Skubalanka, 1984„Trzeba stwierdzić z całym naciskiem, że styl potoczny stanowi w wielu utworach Mickiewicza i Słowackiego zasadnicze tworzywo artystyczne. Fakt ten nie osłabia poetyczności tych utworów, ponieważ zarówno obaj wymienieni poeci, jak i późniejszy od nich Norwid, posiadali umiejętność budowania metafor poetyckich z wyrazów zgoła powszednich” (s. 217) hjp 2012

49 II. Orientalizmy - Koźmian listy do Morawskiego, 1827„Nic więc, co w nich można znaleźć dobrego – wszystko bezecne, podłe, brudne, ciemne; wszystko może krymskie, tureckie, tatarskie, ale nie polskie. To jest sto razy gorsze niż wszystkie Marcinkowskiego płody. Marcinkowski jest płaski i wierszokleta prawdziwy; Mickiewicz jest półgłówek, wypuszczony ze szpitala szalonych, który na przekór dobremu smakowi, rozsądkowi gmatwaniną słów, niepojętego języka niepojęte dzikie pomysły baje… Pójdziemy do Stambułu dla nauczenia się języka Mickiewicza … teraz trudno chwalić, czego się nie rozumie” hjp 2012

50 II. Mickiewicz, O krytykach…„Przytoczone wyrazy arabskie lub perskie tyle razy w dziełach Getego, Byrona, Mura użyte i objaśnione były, że o nich czytelnikowi europejskiemu wstyd nie wiedzieć, tym bardziej wydawcy [Franciszek Salezy Dmochowski] pisma periodycznego… W opisie poetyckim miast naszych któż nie wspomniał o kościołach i wieżach; w opisie miasta wschodniego jako pominąć minarety? jak je wytłumaczyć… na język Sarbiewskich, Kochanowskich, Śniadeckich, Twardowskich?” hjp 2012

51 II. Mickiewicz w liście do Lelewela,1827„… przewidziałem wszystko: damy sentymentalne potępiły za uczucia zbyt ziemskie, a salony za wyrazy w stylu garderobianych, uczeni klasycy za tatarszczyznę, gramatycy za omyłki. Każdy prawie grzech gramatyczny popełniony z namysłem i nieprędko chyba skruchę uczuję” hjp 2012

52 Skrzydlate słowa Z utworów Mickiewicza wywodzi się 349 takich skrzydlatych słów (dla porównania: ze Słowackiego – 115, z Norwida – 60, z Krasińskiego – 42, z Kochanowskiego – 56). Są to np. Pan każe, sługa musi; Miej serce i patrzaj w serce; Matka Polka; Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, / Co to będzie, co to będzie; Kobieto! Puchu marny! Ty wietrzna istoto!; Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie; Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie; Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą; Hej! Użyjmy żywota; Polały się łzy me, czyste, rzęsiste. Mickiewicz – wielki kreator języka artystycznego. hjp 2012