1 Polszczyzna wieku XVIIHalina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski
2 Oceny języka wieku XVIIWiek XVII i pierwsza połowa XVIII w. niesłusznie w starszych opracowaniach językoznawczych była określana jako okres „upadku języka literackiego” znakomicie ukształtowanego już w XVI w. upadek języka (A. Brückner, T. Lehr-Spławiński) załamanie funkcji społecznych języka (T. Milewski) zubożenie treści utworów, obniżenie ich formy artystycznej (Z. Stieber) osłabienie normy języka literackiego (I. Bajerowa)
3 Sytuacja językowa w wieku XVIINowsze badania wykazały, że to epoka niesłychanie ciekawa i bogata językowo. Wiek XVII to okres postępu procesów normalizacyjnych, ujednolicania pisowni i eliminowania różnic ortograficznych między drukami i rękopisami. Na negatywnej opinii o czasach Baroku zaważyły przede wszystkim poglądy ludzi Oświecenia, którzy podjęli walkę przede wszystkim z wszechwładną łaciną, z makaronizmami. Można natomiast mówić o upadku świadomości językowej i społecznego prestiżu polszczyzny wobec roli łaciny i sarmackiej mody na makaronizowanie i latynizmy oraz XVIII-wiecznej mody na francuszczyznę w środowiskach dworskich.
4 Kontekst polityczno-kulturowy Jest to okres trudnej sytuacji politycznej, ciągłych wojen i spustoszeń nimi wywołanych, z czym wiąże się upadek druku, osłabienie działalności wydawniczej. Rzeczywiście do dziś duża część literackiej spuścizny XVII i początku XVIII w. pozostaje w rękopisach. Nie oznacza to jednak degradacji języka jako systemu. ustrój (panujący) regionalizacja życia publicznego wojny epidemie i klęski żywiołowe upadek gospodarczy migracje ludności ideologia umacnianie katolicyzmu wypędzenie arian oświata drukarstwo rozkwit literatury rękopiśmiennej (wiek rękopisów)
5 Królowie, konflikty królowie Wojny, powstania, rokoszepolsko-rosyjskie: , , polsko-szwedzkie: , , polsko-tureckie: , , , polsko-kozacko-tatarska powstania kozackie rokosze: Zebrzydowskiego, Lubomirskiego Zygmunt III Waza ( ), Władysław IV , Jan Kazimierz ,Michał Korybut Wiśniowiecki , Jan III Sobieski , August Mocny ( )
6 Drukarstwo Drukarnie stałe (typy, miasta), latająceCharakter wydawanych druków – tematyka, typ tekstu, język Udział poszczególnych dzielnic w produkcji wydawniczej Rękopisy – fenomen polskiej kultury barokowej
7 Typy druków Informacyjne: kalendarze, relacje, opisy innych krajówPodręczniki: gramatyki łacińskie, rozprawy wzory listów, słowniki Polemiczne: P. Skarga, Wtóre zawstydzenie arianów, Kraków 1608; Hieronim Moskorzowski v. Moskorzewski, Zniesienie Wtorego zawstydzenia, które X. Piotr Skarga, jezuita, na zbór Pana Jezusa Nazareńskiego wnieść usiłował, Raków 1610; H. Moskorzowski, Odpowiedź na script Przestrogą nazwany, który X. Jan Petrycy, minister zboru na Jodłowie, wydał w roku 1600, Raków 1606; 1/3 stanowiły panegiryki
8 Udział regionów w produkcji wydawniczej 1580-1700Małopolska – 60,4%, Wielkopolska – 12,8%, Mazowsze – 7,8%, Kresy płn.wsch. – 13,1%, kresy płd.wsch. – 2,3%, Pomorze i Prusy – 3,3%, Śląsk – 0,3% (W. Rzepka na podstawie Bibliografii Estreichera)
9 Gramatyki języka polskiegoJeremiasz Roter, Schlüssel zur Polnischen und Teutschen Sprache... Klucz do polskiego i niemieckiego języka, to jest gruntowna nauka, jaką się nie tylko Niemiec polskiego, ale jaką się i Polak niemieckiego..,Wrocław 1616 Franciszek Mesgnien (Meniński), Grammatica seu institvtio polonicae linguae, Gdańsk 1649 Maciej Gutthäter-Dobracki, Vorbott der Polnischen Sprachkunst. Goniec gramatyki polskiej, Oleśnica 1668 Adam Styla, Grammatica polono-italica, Kraków 1675
10 Gramatyki języka polskiegoStanisław Jan Malczowski, Polnische Grammatik, Ryga 1680 Jan Karol Woyna, Compendiosa linguae Polonicae institutio, Gdańsk 1690 Kazimierz Malicki, Tractus ad compendiosam cognitionem Linguae Polonicae (Droga do poznania w skrócie…), [b.m.w.] 1699; Klucz do języka francuskiego, to jest gramatyka polsko-francuska, Kraków 1700
11 Słowniki z językiem polskimGrzegorz Knapski, Thesaurus Polono-Latino-Graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graece Kraków 1621, 1643.[ w tłum. na polski: Skarbiec polsko-łacińsko-grecki lub podręczne kompendium języka łacińskiego i greckiego], t. 2 Latino-Polonicus, Kraków 1626; t. 3, Adagia Polonica, Kraków 1632 Dasypodius Catholicus, hoc est Dictionarium Latino-Germanico-Polonicum, Germanico-Latinum, et Polono-Latino-Germanicum, Gdańsk 1642 Konstanty Szyrwid, Dictionarium trium linguarum in usum studiosae juventutis, Wilno (wg Estreichera wyd. niepewne);1631 i nast.
12 Szkolnictwo Typy szkół; jezuickie, innowiercze (Raków, , Leszno, ), gimnazja w Gdańsku, Toruniu), szkoła Nowodworskiego, od pijarskie, szkoły wyższe Masowość kształcenia Wykształcenie a awans społeczny Edukacja zagraniczna Kształcenie kobiet
13 Kultura sarmacka Zamiłowanie do życia ziemiańskiegoGościnność, kultura towarzyska, wzory zachowań Stanowy savoir-vivre i szlachecka etykieta Kult urzędów – tytułomania XVII Poczucie godności osobistej, rycerskość, kodeks postępowania honorowego Głęboka religijność Niechętny stosunek do innych narodowości Głębokie przekonanie o uprzywilejowaniu stanu szlacheckiego Równość wszystkich przedstawicieli stanu szlacheckiego wobec prawa Niechęć, brak szacunku dla pracy rąk i umysłu Skłonność do przepychu (fascynacja Orientem)
14 1) Ustalone wzory językowych zachowań grzecznościowych Socjolekt szlachecki, odrębny wariant komunikatywny szlachty polskiej - wyznaczniki 1) Ustalone wzory językowych zachowań grzecznościowych 2) Zróżnicowanie terytorialne 3) Dyferencjacja socjalna 4) Różnice w języku kobiet i mężczyzn 5) Charakterystyczne słownictwo i frazeologia 6) Odmiany funkcjonalne 7) Obecność łaciny w przekazach 8) Świadomość językowa
15 Ustalone wzory zachowań grzecznościowycha) rozbudowana tytulatura b) formuły inicjujące kontakt c) pożegnania i formuły końcowe w listach d) zaproszenia e) przeprosiny f) kondolencje
16 Przykłady mość < mości panie; wasze(ć) < wasza miłość; mospan < mościwy pan < miłościwy pan. daj (zdarz) Bóg (Boże) dobry dzień/wieczór > dzień dobry, dobry wieczór żałuję, żal mi, boleję, oświadczam kondolencyją; ale cóż czynić – pytanie retoryczne, ciesz się – pocieszenie;
17 Zwroty grzecznościowe (Pasek)1) w stosunku do szlachcica (najczęściej w zakończeniach listów): Zostaję WMM Pana życzliwy brat i sługa powolny Kazimierz Chwalibog Żeronski [=Żeromski] 2) poufały zwrot do osoby niższego stanu: Szło za mną chłopów kupa … był jeden frant i mówię mu miły bracie będziesz miał tynfa
18 List Sobieskiego do MarysieńkiJedyne duszy kochanie, Najśliczniejszy serca mego panie! Szczęściem niesłychanym, idąc z kościoła, trafiliśmy na okazję do Warszawy, przez którą odzywam się Waszmości, moja panno, oznajmiając żeśmy wczora późno już tu dosyć przyjechali (…) Na Wasześć, moja duszo, co wspomnę, to umierać musze, jakoś wczora do Warszawy zajechała przy tak wielkiej swej słabości. Dla Boga, moja duszo, nie trapże mi się, przez miłość najwierniejszego twego Celadona! Bądź wesoła, tej zostając nadziei, że twój Orondate zdrowo do swego się powróci serca i z większą, jeśli to już można, jeszcze pasją. Z wojska żadnych nie zastaliśmy nowin. Zaraz wsiadamy na koń i dziś na noc w wojsku pod Brzeziami staniemy. (…) Więcej nie mając czasu, obłapiam milion milionów razy duszę i serce moje, a gębusieczkę, muszeczkę i pajączka całuję tyleż razy.
19 Frazeologia wojenna w Pamiętnikach Paska - przykładybyć zabawnym wojną ‘prowadzić działania wojenne’ bawić się Marsem ‘wojować’ odprawić okazyją ‘wziąć udział w bitwie’ w kompucie wojska zostawać’ być w składzie wojska stałego, pobierającego żołd być pod kimś ‘znajdować się pod czyimś dowództwem’ mieczem i ogniem ‘wojną i pożogą’ iść ryścią ‘ruszyć kłusem, truchtem’ być inter incudem et maleum ‘być między młotem a kowadłem
20 Słownictwo myśliwskieogary, charty, wyżły Psy są: odziane ‘kudłate’, ciekawe ‘szybkie’, postronne ‘polujące w pojedynkę’, kopytne ‘szukające tropu’, wietrzne ‘szukający górą, węchem lub czuciem’, skoczne, ułapne, pozadnie ‘goniące z tyłu’.
21 Klonowic, Flis Już gębę trąbą zwać u charta musi,Kto już myśliwskiej polewki zakusi (= spróbuje) Zająca kotką, ucho już nie uchem Musi zwać słuchem. Tłustego skromnym, prędkiego ciekawym Musi zwać, kto chce być myśliwym prawym.
22 Strój szlachecki kontusz (XVII w.) osm.tur. kontoş ’paradna długa suknia wierzchnia’ (z węg. ?): strój wschodni; żupan z wł. giubbone, giuppone (zazwyczaj szeroki kaftan męski z grubego materiału) z ar. dżubba (spodnia szata z bawełny); [stpol. żupan ‘urzędnik sądowy’]; delija (XVI w.) z osm.tur. telej ‘wierzchnia szata, płaszcz’ – noszony na żupanie.
23 Megalomania językowa Wywod iedynowłasnego panstwa swiata, w ktorym pokazuie X. Woyciech Debolecki ... ze nastarodawnieysze w Europie Krolestwo Polskie lvbo Scythyckie samo tylko na świecie ma prawdziwe sukcessory Iadama, Setha y Iapheta ... y ze dla tego Polaki Sarmatami zowią, a gwoli temu y to pokazuie, że język słowieński pierwotny iest na świecie ..., Warszawa
24 Krytyka: A. Wiszowaty (1608-1678)Ale ty, księże Dembołęcki, grzeczy Odkrywasz sławę tych ojczystych rzeczy […]. Czyli z widzenia, czyś był w zachwyceniu, I stąd te dziwy jeszcze masz w baczeniu. Bodajżeś ty lat Matuściołochowych, Bodaj i pociech zażył Obranowych, Bodajeś uciech użył w Paradzieży, Prze ktorą rayka [= rzeka] To gryz (Tygrys ) prędko bieży” (za: Klemensiewicz, 419)
25 Instrukcja Jakuba Sobieskiego dla swoich synów”Bo słusznie w naszej Polsce śmieją się z takich, co po łacinie mądry, a po polsku głupi… Nauka wszędzie człowieka zdobi, i na wojnie, i u dworu, i doma, i w Rzplitej” (za: Dubisz, II, s. 263).
26 Król Jan III Sobieski do Marii Kazimiery”Jakubka pocałować i obłapić, dla którego wziąć przynajmniej było albo chłopca albo białogłowę Polkę. Bo jeżeliby tak miał mówić po polsku, jako Anusia albo Estka, wolałbym, żeby nic nie umiał. Co będzie barzo szpetnie i niedobrze, kiedy mając Polaka ojca, po polsku nie będzie umiał, albo, że będzie źle pronuncjował” (za: Dubisz, II, s. 284).
27 Kobiety Edukacja domowaKlasztory żeńskie: karmelitki, klaryski, bernardynki, benedyktynki; potem wizytki (1654) i sakramentki (1687) Szkoły prywatne
28 Demokratyzacja językaposzerzenie liczby użytkowników (czytelników i twórców tekstów) - obniżenie kultury języka przez nich używanego - przenikanie do języka ogólnego tzw. zapożyczeń wewnętrznych dwuwarstwowość normy: w drukach wyższej, bardziej rygorystycznej, w rękopisach liberalniejszej
29 Polszczyzna wieku XVIIKontynuacja procesów (przykłady) Nowe procesy (przykłady) utrzymanie dawnej obocznośći we/w w przyimkach denazalizacja ę przed L (właściwość odmiany mówionej języka) obniżenie artykulacji i/y przed L, N Wtórna nosowość: przyjęmne, mądel zanik liczby podwójnej ujednolicenie odmiany zaimków ; zanik odrębnego paradygmatu twardotematowego kształtowanie nowej opozycji rodzajowej w lm. rzecz. m. kształtowanie się odmiany liczebnika neutralizacja opozycji samogłoska jasna –pochylona (błędy nie tylko w oznaczaniu a jasnego, ale i pochylonego) proces zaniku ř > ž proces zaniku ł > u wyrównanie rozkaźników ciągni, umilkni do znaj, umiej unifikacja form D lm. rzecz. żeńskich pochodzenia obcego (-i zamiast –Ø; okazyj – okazji, konstytucyj : konstytucji
30 UWAGA Polszczyzna XVII w. nie jest jednolita.W tekstach z różnych dzielnic zaświadczone są cechy językowe charakterystyczne dla tych dzielnic. Jednakże wpływ czynników regionalnych na rozwój języka ogólnego jest słabszy.
31 Zróżnicowanie regionalne polszczyzny w XVII w.południowokresowa północnokresowa małopolska – Pogórze beskidzkie, krakowska, sandomierska (rymy sandomierskie) mazowiecka wielkopolska śląska pomorska
32 Małopolska – Pogórze beskidzkiePotocki: -ss- -śś-: lassa, wiśśi środa, źródło -ćc-, -dźc- > -jc-: rajca, bojca, przywojca; regionalizmy leksykalne: pałuba ‘kukła’, chaw ‘tutaj’, mokwa ‘dżdżysta pogoda’, paciep ‘ciemność’, lić ‘ulewa
33 Polszczyzna mazowiecka – Pasek (przykłady)ojestrzębieć ‘stać się podobnym do jastrzębia’ swynia, hacki, niesporem, poćciwa (hiperpoprawne), powiedać,
34 Barok w języku Barok to epoka wielości i różnorodności stylów nazywana przez badaczy „epoką przeciwieństw” lub epoką „piękna wielorakiego”. Dlatego też pojęcie stylu barokowego bywa ujmowane rozmaicie. Odnosi się ono także do zjawisk pozaliterackich, z dziedziny sztuki i kultury. Często przywoływane są tu poglądy Heinricha Wölfflina, który dla sztuk plastycznych ustalił pięć wyróżników stylu barokowego w zestawieniu ze stylem renesansowym. Są to: dla baroku – malarskość, głębia, forma otwarta, jedność, niejasność i – odpowiednio – dla renesansu – linearność, płaskość, forma zamknięta, wielość, jasność.
35 Barok w języku 1) kontrast jako zasada kompozycji,Wyróżniki te stosowano również do opisywania języka i stylu baroku. Podstawową rolę odgrywają tu dwie sprzeczne kategorie: jedności i formy otwartej, które dają się pogodzić tylko na zasadzie paradoksu: jedność wyraża się w różnorodności, różnorodność pojawiająca się w formie otwartej jest: niespokojna”, dynamiczna. To właśnie zasada jedności w różnorodności, harmonii elementów sprzecznych, dysharmonijnych jest naczelną zasadą poetyki baroku. Dlatego też dla wielu utworów barokowego typowe są takie cechy, jak: 1) kontrast jako zasada kompozycji, 2) dążność do zadziwienia, zaskoczenia czytelnika, 3) skłonność do wyszukanej ornamentyki poetyckiej, oryginalnych metafor, peryfraz, epitetów. Obok jednak tekstów reprezentujących taki właśnie styl, w baroku częste są utwory charakteryzujące się zwięzłością, precyzyjnością, dalekie od niezwykłych epitetów, metafor czy niespodziewanych skojarzeń.
36 Bibliografia H. Karaś, Kultura języka w dawnej Polsce, [w:] Aktualne problemy polonistyki, 2008. Z. Kloch, Spory o język, Warszawa 1995 Hugo Kołłątaj, Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III ( ), opr. J. Hulewicz, Wrocław 2003. Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. II, pod red. M. R. Mayenowej, Warszawa 1958. T. Skubalanka, Historyczna stylistyka języka polskiego, Wrocław 1984. Z. Kopczyńska, Język a poezja. Studia z dziejów świadomości językowej i literackiej Oświecenia i Romantyzmu, Wrocław 1976. T. Lehr-Spławiński, Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1978. Zob. S. Urbańczyk, Sytuacja językowa w Polsce XVII wieku, [w:] Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku. Materiały konferencji naukowej, red. M. Stępień i S. Urbańczyk, Warszawa 1992, s Por. M. Cybulski, Norma języka literackiego wobec normy rękopiśmiennych tekstów urzędowych z XVII wieku, [w: ] Odmiany polszczyzny XVII wieku, red. H. Wiśniewska i Cz. Kosyl, Lublin 1992, s. 25. C. Backvis, Renesans i Barok w Polsce. Studia o kulturze, Warszawa 1993; za nim A. Wilkoń., Dzieje języka artystycznego w Polsce. Język i style literatury barokowej, Kraków 2002, s. 25. Zob. W. R. Rzepka, B. Walczak, Socjolekt szlachecki XVII wieku, [w:] Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku. op.cit., s. 186.
37 Bibliografia M. C y b u l s k i, Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Łódź 2003. W. R. R z e p k a, B. W a l c z a k, Socjolekt szlachecki XVII wieku (Próba ogólnej charakterystyki), w: Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku, pod red. M. Stępnia i S. Urbańczyka, Warszawa-Kraków 1992 U. B u r z y w o d a, D. O s t a s z e w s k a, A. R e y t e r, M. S i u c i a k, Polszczyzna XVII wieku. Stan i przeobrażenia, Katowice 2002; S. D u b i s z , Język – Historia – Kultura, t. II, Warszawa 2007; Rozprawy o historii języka polskiego, pod red. S. Borawskiego, Zielona Góra 2005 Jasia Ługowskiego podróże do szkół w cudzych krajach, opracowała i wstępem poprzedziła K. Muszyńska, Warszawa 1974. Z. S t i e b e r, O typach polszczyzny regionalnej XVII wieku, w: tegoż, Świat językowy Słowian, Warszawa 1974, s M. W o j t a k, Wybrane elementy staropolskiej etykiety językowej [w:] Język a kultura. Tom 6. Polska etykieta językowa, pod red. J. Anusiewicz i M. Marcjanik, Wrocław 1992, s O języku i stylu „pamiętników” Jana Chryzostoma Paska, red. H. Rybicka-Nowacka, Warszawa 1989 H. Wiśniewska, Kulturalna polszczyzna XVII wieku. Na przykładzie Zamościa, Lublin 1994 Odmiany polszczyzny XVII wieku, red. H. Wiśniewska, Cz. Kosyl, Lublin 1992