1 Polszczyzna XVI wieku (historia – język – kultura). Świadomość językowaHalina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski

2 Lektura Polszczyzna regionalna w okresie renesansu i baroku, red. H. Wiśniewska, Cz. Kosyl, Wrocław 1984. Stanisław Rospond, Studia nad językiem polskim w XVI wieku, Wrocław 1949. S. Rospond, Język i artyzm Jana Kochanowskiego, Wrocław 1961. R. Kuźmina, Katechizmy w Rzeczypospolitej XVI i początku XVII w. R. Sinielnikoff, Z badań nad kulturą XVI w. Nazwy pojęć w „Dworzaninie” Górnickiego, „Poradnik Językowy” 1962, z. 1, s W. Kupiszewski, Z zagadnień języka pisarzy, Warszawa –Łowicz 2004. S. Urbańczyk, Prace z dziejów polskiego języka literackiego, Wrocław 1979. Odrodzenie w Polsce. Historia języka, cz. 1, Warszawa 1960. W. R. Rzepka, B. Walczak, Łukasza Górnickiego teoria kultury języka, w: Łukasz Górnicki i jego czasy, Białystok 1993, s W. Taszycki, Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku, Wrocław 1955 podręczniki

3 Wiek XVI – złoty wiek rozwoju języka polskiegoWiek XVI to okres kształtowania się świadomości i normy językowej –najważniejszy etap formowania się polskiego języka literackiego. Zyskuje on wtedy status języka ogólnego o dwóch podstawowych odmianach komunikacyjnych – mówionej i pisanej, ukształtowanych odmianach regionalnych i doskonalących się stylach funkcjonalnych. Normalizacja dotyczyła języka pisanego.

4 Czynniki sprawcze rozwoju językaspołeczno–polityczne: walka o egzekucję dóbr i praw, dyskusja o ustroju politycznym i kształcie państwa kościelno–wyznaniowe: reformacja (odnowa życia religijnego), dyskusje filozoficzno-religijne kulturalno–oświatowe i pisarskie: rozwój drukarstwa, szkolnictwa; rozwój literatury - od Biernata z Lublina do Kochanowskiego, od Żołtarza Wróbla do Psałterza Kochanowskiego.

5 społeczno–polityczneumacnianie pozycji szlachty: od konstytucji Nihil novi (1505) do sejmu piotrkowskiego ; polemika społeczno-polityczna i obyczajowa, np..: Stanisław Orzechowski Rozmowa albo dialog około egzekucyjej Polskiej Korony (1563), Augustyn Rotundus Mieleski Rozmowa Polaka z Litwinem (1564), Jan Solikowski Ziemianin albo rozmowa ojca z synem w sprawie polskiej(1565), Rozmowa kruszwicka (1573), Rozmowa komornika z burmistrzem (1574),

6 kościelno–wyznaniowereformacja: wystąpienie Lutra 1517 luteranie, kalwiniści, arianie i bracia czescy sobór trydencki zgoda (ugoda) sandomierska 1570 konfederacja warszawska 1573

7 kulturalno–oświatowe i pisarskieRenesansowe wzory kultury – humanizm; umiłowanie antyku ożywienie stosunków z Włochami; podkreślanie wzorem innych krajów znaczenia języka ojczystego Kształcenie: szkoły parafialne, dwór królewski, dwory magnackie; akademia krakowska, wyjazdy zagraniczne; szkoły innowiercze i kolegia jezuickie (od 1565, Braniewo)

8 Rola pisarzy Kolejne pokolenia pisarzy renesansowych piszących częściowo lub w całości po polsku, takich jak np. Biernat z Lublina, Baltazar Opec, Marcin Bielski, Mikołaj Rej, Stanisław Orzechowski, Sebastian Fabian Klonowic, Łukasz Górnicki, Jan Kochanowski, Piotr Skarga, wpłynęły na rozwój polskiego języka literackiego w XVI wieku, na jego prestiż i na kształtowanie się normy ogólnej.

9 Rola pisarzy Wypada podkreślić zasługi głównie Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego, z których twórczości dwa powszechnie cytowane wyznania symbolicznie ukazują rozwój polszczyzny w epoce Odrodzenia. A niechaj narodowie wżdy postronni znają, Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. [M. Rej, Zwierzyniec – Do tego, co czytał; 1562] I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy, Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy. [J. Kochanowski, Psałterz Dawidów – Dedykacja; 1579]

10 Rola pisarzy Pierwszy z nich, Mikołaj Rej, programowo wprowadza do literatury język ojczysty. Obdarzony wspaniałą wyobraźnią i znakomitą pamięcią wyrazową był wielkim talentem językowym. Można nazwać go nie bez racji „nauczycielem narodu”, a jego twórczość – fundamentem polszczyzny literackiej okresu średniopolskiego.

11 Rola pisarzy Drugi natomiast, Jan Kochanowski, humanista i intelektualista, poszerza zakres użycia literatury, tworzy poezję, „w której język służy kreacji treści, ale i sam jest przedmiotem kreacji; służy komunikowaniu treści słów, ale i sam niemało komunikuje przez dobór i układ swoich elementów”, buduje nowy język poetycki. Szereg poetyzmów wprowadzonych przez niego do literatury, upowszechnia się, tworząc kanon, który ma zasadnicze znaczenie dla ukształtowania się polskiego stylu artystycznego. Kochanowski wyznacza zatem nowy kierunek językowi literackiemu.

12 Rozwój drukarstwa – oficynyXVI w. Kraków: Jan Haller Florian Ungler Hieronim Wietor Maciej Wirzbięta Jan Januszowski Drukarnie w: Pińczowie, Rakowie, Nieświeżu, Lesznie, Brześciu, Łosku (tu w 1577 wydano tłumaczenie Cypriana Bazylika dzieła Modrzewskiego) Ważnym ośrodkiem wydawniczym był Królewiec.

13 Rola drukarzy Wielką rolę w propagowaniu polszczyzny i ustalaniu jej norm odegrali drukarze. Znany i zasłużony drukarz krakowski Florian Ungler w Zaleceniu do dzieła Stefana Falimirza O ziołach i mocy jich (1536) w sposób emocjonalny pisał: (..) ten język wasz tak sławny, tak dawny, tak święty (...) w niedbałość ludzką przyszedł. Zasię tymiraz, a z rządzenia bożego, ku pierwej swej sławie i zacności przychodzi. (...) Jedno wy, mili Polacy, jakom wyszszej namienił, obaczywszy sie, rozmiłujcie sie języka swego! Ten niech przodkuje, ten niech dziedziczy. Iżeby ta ma praca daremna nie była, to jest, żeby sie tym więtsza sława językowi temu za tym początkiem popłodziła [T 31-33]

14 Rola drukarzy Podobnie Hieronim Wietor w dedykacji do Ksiąg, które zową język (1542 r.) zwracał uwagę na brak należytych starań o rozwój języka polskiego – „przyrodzonego”: Będąc ja wmięszkanem, a nie urodzonym Polakiem, nie mogę się temu wydziwić, gdyż wszelki inny naród język swój przyrodzony miłuje, szyrzy, krasi i poleruje, czemu sam polski naród swem gardzi i brząka, który mógłby iście, jako ja słyszę, obfitością i krasomową z każdym innem porównać. [T 23]

15 Rola drukarzy To właśnie w drukarniach kształtują się i ustalają pewne normy ortograficzne i gramatyczne. Względy praktyczne zadecydowały o wzmożonym zainteresowaniu w XVI w. kwestiami ortograficznymi. W odniesieniu do tego okresu nie można jeszcze mówić o ukształtowaniu się jednolitego systemu ortograficznego, ale można już mówić o wyraźnych procesach normalizacyjnych.

16 Ortografia polska – propozycje zmianUkazało się wówczas kilka prac ortograficznych, których autorami byli: a) Stanisław Zaborowski, Ortographia seu modus recte scribendi, 1514 (1513?) – zawdzięczamy mu wprowadzenie ż, ł oraz prawdopodobnie kreskowania liter na oznaczenie spółgłosek miękkich; b) Stanisław Murzynowski, Ortografia polska, 1551 – dołączył Ortografię polską do swojego tłumaczenia Nowego Testamentu; c) Jan Januszowski, Nowy karakter polski, 1594, zawiera trzy propozycje ortograficzne: jego własną, Jana Kochanowskiego i niezwykle oryginalną Łukasza Górnickiego. d) Jan Seklucjan, Katechismus… K temu przydana krótka nauka czytania i pisania, 1549 (dołączona do wyd. NT)

17 Pisownia – problemy rozwiązaneOdróżnienie samogłosek jasnych od pochylonych Odróżnienie szeregu S – Ś – Š Odróżnienie szeregu S – Z [J] przed spółgłoską i w wygłosie jako y, w pozycji przed samogłoską i Odróżnienie l od ł Ustalenie znaków dla samogłosek nosowych (ę i ą)

18 Przykłady zmian wprowadzonych przez drukarzyBielski W druku poprawione (Redaktor/ drukarz) C. lm. ludziem na ludziom mię, cię, się na mie, cie, sie// mię, cię, się wzion, wziena na wziął, wzięła ić na iść przydzie, zydzie na przyjdzie, zejdzie

19 Rej, Postylla, I -1557, II-1566, III-1571I Środek II Śrzoda III Śrzoda Wejrzę Weźrzeć 118 x// wejrzeć 76 x Źródło Źrzódło źrzódło

20 Słowniki XVI-wieczne Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum(...) cum Germanica et Polonica interpretatione…, Kraków 1528 [Franciszek Mymer], Dictionarium trium linguarum: Latine, Teutonice et Polonice potiora vocabula continens…, Kraków 1528 Jan Mączyński, Lexicon latinopolonicum, Królewiec 1568 Mikołaj Volckmar, Dictionarium trilingue Latino-Germanica-Polonica; Polonico-Latina, Germanica-Latina (Gdańsk 1596).

21 Słowniki specjalistyczneSłownik prawniczy Jana z Tucholi w: Farrago actionem civilium iuris maydeburgensis, Kraków 1531 Rejestry nazw ziół w: Hieronim Spiczyński, O ziołach tutecznych i zamorskich i o mocy ich.., Kraków 1542. Marcin Siennik, Herbarz to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie.., Kraków 1568

22 Podręczniki do nauki języka polskiego i gramatyki języka polskiegoPolskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego i po niemiecku wyłożone, Kraków 1541 Piotr Statorius-Stojeński, Polonicae grammatices institutio, Kraków 1568 Mikołaj Volckmar, Compendium linguae Polonicae, Gdańsk 1594

23 Druki religijne Katechizmy, postylle

24 Katechizmy Liboriusz Schadilka (?), Mały Catechismus dla pospolitych plebanów i kaznodziejów [1530/31 b.m.w. (Wittenberga) , autora], Wittenberga 1533/34 [M. Luter, Der Kleine Katechismus, 1529] Mikołaj Rej: Catechismus to jest nauka bardzo pożyteczna… 1543 (Kraków, Unglerowa)[podstawa: katechizm Urbana Rhegiusa] Jan Seklucjan: Katechizmu tekst prosty dla prostego ludu , Królewiec 1544/45; Jan Seklucjan: Catechismus, to jest nauka naprzedniejsza i potrzebniejsza ku zbawieniu, o wierze krześcijańskiej , Królewiec 1547 (wyd. nast (antydat. 1548) - Krótka nauka czytania i pisania w języku polskim; 1568) Jan Malecki: Catechismus to jest nauka chrześcijańska od Apostołów dla prostych ludzi…, Królewiec 1546 Katechizm brzeski, Brześć 1553/54

25 Katechizmy Katechizm albo nauka wiary i pobożności chrześcijańskiej, według uchwał Ś. Trydentskiego consilium, tłum. Walenty Kuczborski, 1568 [rzymski 1566] [Kalisz 1603, Kraków 1789] Benedykt Herbest, Nauka prawego chrześcijanina, Kraków 1567 Marcin Białobrzeski, Katechizm albo wizerunek wiary chrześcijańskiej … przeciwko wszystkim obłędliwościom tych czasów, Kraków 1567 Marcin Kromer, Catecheses to jest napominania i nauki, Kraków 1570 Katechizm zborów Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno 1600 Krzysztof Kraiński, Katechizm z naukami i pieśniami…, Raków 1603 Katechizm rakowski, Raków 1605 Melecjusz Smotrycki, , Catechism to jest, sumariusz, albo krótkie zebranie wiary w: Trenos… z objaśnieniem Dogmat wiary. Pierwej z greckiego na słowieński, a teraz z słowieńskiego na polski przełożony, Wilno 1610

26 Postylle (ze śrdw. łac. post illa < post illa verba)Grzegorz Orszak, Postylla polska domowa, Królewiec 1556 Mikołaj Rej, Świętych słów a spraw Pańskich… kronika albo postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona, Kraków 1557 Jakub Wujek, Postylla catholica, to jest kazania na każdą niedzielę…[Większa], Kraków J. Wujek, Postylla mniejsza … dla ubogich kapłanów i gospodarzów i pospolitego człowieka, Kraków 1579. Hieronim Malecki, Postylla domowa, Królewiec 1574. Grzegorz z Żarnowca, Postylla albo wykłady ewanielij niedzielnych i świąt uroczystych przez cały rok, Kraków [Wirzbięta] [tegoż: Obrona postylle ewanjelickiej, to jest odpowiedź na Apologiją jezuicką w Krakowie niedawno wydaną, Wilno 1591).

27 Rej, Postylla (z Przedmowy)„Bo widzisz, iż zazdrościwy czart i tego nie zamieszkał, aby był i tego nie odjął w kościele Pańskim, iż własna nauka językowi każdemu wszędy była odjęta. Tak iż śpiewom kościelnym i modlitwom prostaczkowie zrozumieć nie mogli, o których Pan powiadał, iż ich jest królestwo niebieskie. Gdyż św. Paweł nas srodze z tego upomina, abyśmy cerkwi Bożej tym językiem mówili, któremuby wszyscy zrozumieli”

28 Pierwsza polemika poprawnościowaJan Seklucjan: Katechizmu tekst prosty dla prostego ludu, 1544/45 Stanisław Murzynowski, Ewangelia wg św. Mateusza, 1551 Jan Malecki: Catechismus to jest nauka chrześcijańska, 1546; Jan Malecki, Defensio verae translationis corporis catechismi in linguam polonicam, adversus calumnias Joannis Secluciani, 1547[Obrona prawidłowego przekładu na język polski całości katechizmu, przeciwko oszczerstwom Jana Seklucjana]

29 Pierwsza polemika poprawnościowaPrzejawem rosnącej świadomości językowej były szesnastowieczne spory językowe. Około połowy XVI wieku doszło do pierwszej znanej dziś polemiki językowej w związku z tekstami o charakterze religijnym. Polemistami byli z jednej strony dwaj protestanci: Jan Seklucjan, który wydał w 1545 r. katechizm w Królewcu; oraz Stanisław Murzynowski (tłumacz Nowego Testamentu, cz. 1 – 1551, cz. 2 – 1555 wydanego przez Seklucjana i autor dołączonej do tomu I przekładu NT Ortografii polskiej), z drugiej zaś – Jan Sandecki-Malecki, rodem z Małopolski, również protestant i autor katechizmu.

30 Pierwsza polemika poprawnościowaPrzedmiotem sporu były sprawy ortografii oraz języka na wszystkich poziomach (fonetyki, fleksji, składni, słownictwa) dotyczące dwóch wspomnianych wyżej edycji: katechizmu i przekładu Nowego Testamentu. Przebieg sporu można odtworzyć na podstawie egzemplarzy dzieł adwersarzy, które wzajemnie sobie poprawiali, a także tekstu łacińskiego Sandeckiego-Maleckiego, w którym wprost sformułował obronę swego stanowiska w kwestiach języka

31 Karty z Ewangelii wg św. Mateusza, 1551(z poprawkami JKarty z Ewangelii wg św. Mateusza, 1551(z poprawkami J. Sandeckiego-Maleckiego) (zbiory BUW)

32 Polemiki poprawnościowe cd.Jan Sandecki-Malecki - tradycjonalista, preferował polszczyznę archaiczną, książkową, opartą na średniowiecznej tradycji literacko-językowej, nawiązującą często do wzorców czeskich. Seklucjan i Murzynowski - zwolennicy stosowania języka żywego, mówionego w tekstach religijnych, bliskiego czytelnikom, niewolnego od dialektyzmów. Popularność druków Seklucjana świadczyła, że to właśnie on spełniał oczekiwania czytelnicze, którzy preferowali teksty językowo im bliskie, dzięki temu zrozumiałe.

33 Polemiki poprawnościoweMalecki krytycznie odniósł się do pisowni zastosowanej przez Seklucjana, który stosował pisownię fonetyczną, np. chlep wykłath. Podobne poprawki wprowadził u Murzynowskiego (skąt > skąd, powiec > powiedz, strzeszmy > strzeżmy; Adwersarze mieli różny stosunek do pisowni łącznej i rozdzielnej. Seklucjan wyrazy pozbawione własnego akcentu pisze łącznie z wyrazami, z którymi stanowią zestrój akcentowy, np. wniebie, podponskim, naprawicy. Malecki opowiada się za pisownią rozłączną; Pisownia samogłosek pochylonych – Seklucjan nie rozróżnia ich, Malecki sporadycznie, konsekwentnie rozróżnia je Murzynowski, jednak inaczej niż drukarze krakowscy (Murzynowski kreskuje a pochylone) Malecki opowiada się za używaniem wyrazów „jasnych”, „wybranych”, „odpowiednich”, zrozumiałych i używanych, był przeciwnikiem wyrazów „ciężkich, niezgrabnych, niestosownych, dwuznacznych, przestarzałych, nowych, obcych, nieużywanych”.

34 ortografia Skąt Powiec mu Strzeszmy Jeczcie Vphari ‘u fary’ PodponskimSeklucjan/Murzynowski Malecki Skąt Powiec mu Strzeszmy Jeczcie Vphari ‘u fary’ Podponskim Naprawicy Skąd Powiedz mu Strzeżmy Jedzcie v/phari Pod/ponskim Na/prawicy

35 Polemiki poprawnościoweDufanie, dufać miały być według niego lepsze niż ufanie i ufać poprawił u Murzynowskiego ufanie i ufać. Krytykował u Murzynowskiego kościół jako odpowiednik łac. ecclesia , zalecał czeski zbór lub zebranie krześcijańskie. Seklucjan szydził z niego :Witaycie, panie Czechu, podayte nam toho grochu”. Także syn Hieronim Malecki, wydawca Postylli z 1574 zwraca uwagę, że tłumacze tekstów religijnych powinni znać język czeski, wcześniej pojawiły przekłady Biblii i tekstów Lutra na ten język niż na polski, polszczyzna przejęła z czeskiego wiele wyrazów. Wiele bohemizmów spotykamy w twórczości M. Reja, M. Bielskiego. Krytycznie do mody i snobowania się na czeski odniósł się Górnicki

36 Polemiki poprawnościoweMalecki krytykował latynizmy u Seklucjana creatura, natura, bestyja, persona, miseria, zam. polskich stworzenie, przyrodzenie, nieme zwierzę, osoba, nędza. Zamiast scortarze łac. scortatores (nierządnicy) zaleca gamraci i fryjerze (germanizmy) i porobnicy, miłośnicy. Krytykuje też Seklucjana za słowa lunatyk (miesięcznik), adwersarz (przeciwnik), heretyk (kacerz) zamienia allegują na przywodzą. ma zastrzeżenia do zdania ”Tyś iest Petrus i na tyi petrze zbuduię cerkiew’ moię”. (Inaczej na kwestię latynizmów zapatruje się Górnicki – gani wydwarzanie się i posługiwanie się zbędnymi latynizmami, ale „zezwala” na internacjonalizmy i wyrazy przyswojone przez polszczyznę).

37 Polemiki poprawnościoweNiejednoznaczny jest stosunek Maleckiego do germanizmów – krytykuje u Seklucjana fresunki, rachunek, ale godzi się na gamraci i fryjerze (zapewne te wyrazy trafiły przez czeski, można je uznać za bohemizmy). Budny i Mączyński także ganili nadmiar pożyczek: Jako na oko widzimy, iż niektórzy wolą świecznik zwać lichtarzem, tło pawimentem, miłosierdzie jałmużną ... a łacina lub włoszczyzna z niemczyzną moc u nas biorą, tak iż już u sądów ziemskich na poły po łacinie, u sądów miejskich na poły po niemiecku mówią.”

38 Polemiki poprawnościoweMalecki: radził unikać wyrazów nowych, bronił zaimka względnego jiże , bronił też „książkowej” frazeologii typowej dla średniowiecznego stylu psałterzowo-biblijnego, Murzynowskiego połączenia odwołujące się do języka potocznego, jak np. posługę wyrządzać , cześć wyrządzić zmienia na uczynić. Niekiedy ma kłopoty – u Murzynowskiego jest zwrot zajdzie płodem – Malecki opisowo – oto panna będzie cięszka, a porodzi syna (potem będzie brzemienna)

39 Słownictwo/frazeologiaSeklucjan/Murzynowski Malecki Modernizmy: zawsze, który, tak; posługę wyrządzić, cześć wyrządzać Archaizmy: zawżdy, jenże, tako; (u)czynić Ufanie, kościół Bohemizmy: duffanie, zbor; Latynizmy: creatura, bestia, allegują, heretyk stworzenie, nieme zwierzę, przywodzą, kacerz (z czes.) Germanizmy: fresunki, rachunek Germanizmy: gamraczy, fryjerze (zamiast scortarze) Dziewka Dziewica, panna

40 Fonetyka Winowajcum Chrzest Christus Potem O tem Winowatczom KrzestSeklucjan/Murzynowski Malecki Winowajcum Chrzest Christus Potem O tem Winowatczom Krzest Krystus Potym O tym

41 słowotwórstwo Przenaśladować Przepuść Pospolitowanie (= obcowanie)Seklucjan/Murzynowski Malecki Przenaśladować Przepuść Pospolitowanie (= obcowanie) Przestępstwo przełożeństwo srodze Prześladować Odpuść Pospólstwo Przestąpienie Przełożenie srogo

42 święć boże moje fleksja Niechaj będzie święcono Przeciwko woley bożeySeklucjan/Murzynowski Malecki Niechaj będzie święcono Przeciwko woley bożey W mojej święć boże moje

43 Wskaźniki zespolenia/ przyimkiSeklucjan/Murzynowski Malecki Do mnie, do niego Tedy więc, dlaczego, przytem, że też, gdzie (rzadziej: przeto) Lecz, le gdy Który Ku mnie, ku niemu Przetoż Ale Jen(że)

44 Polemiki poprawnościowe cd.Spór ten dowodzi, że sprawy normy języka literackiego stawały się zagadnieniami pierwszoplanowymi, a ta czy inne podobne polemiki sprzyjały refleksji nad językiem polskim, a więc i rozwojowi postawy wobec niego zwanej kulturą języka. Zwycięstwo odniósł nurt nowatorski reprezentowany przez Seklucjana i Murzynowskiego, co wytyczyło kierunek działalności normotwórczej – promowania nowej literackiej polszczyzny. Dyskurs o polszczyźnie, o jej kształcie, zapisie itp. trwa przez cały wiek XVI, a polski język literacki staje się trzecią wartością (obok pojęcia narodu i ojczyzny) organizującą świadomość publiczną w epoce Odrodzenia

45 Teoria kultury języka polskiego Łukasza GórnickiegoŁukasz Górnicki ( )- humanista, studia w Padwie, sekretarz i bibliotekarz króla Zygmunta Augusta admirator kultury włoskiej, autor opracowań Dzieje w koronie polskiej; rozprawy filozoficznej rzecz o dobrodziejstwach

46 Kwestia języka w Dworzaninie polskim 1566Polska parafraza?, przekład?, adaptacja? Utwór pisany na kanwie słynnego polilogu Il Cortiegiano (1528) Baltazara Castigliona ( ) Miejsce polszczyzny w rodzinie języków słowiańskich Piśmiennictwo słowiańskie Zasady bogacenia zasobów leksykalnych języka Snobizm i moda językowa Prestiż języka a wzrost piśmiennictwa Rola języka czeskiego – arbiter elegantiarum Kwestie normatywne – ortografia (w innym traktacie)

47 Najważniejsze myśli Nie ma języków lepszych i gorszych, są tylko narody bardziej lub mniej zaawansowane w rozwoju kultury (s ) Stopień rozwoju piśmiennictwa i kultury ma faktyczny wpływ na rozwój języka i jego prestiż Nowoczesne (dalekie od mitologicznego) spojrzenie na kwestię pochodzenia języka. Ma świadomość istnienia wspólnoty językowej – językowego praprzodka, dyferencjacji prajęzyka w wyniku migracji i wędrówek osadniczych narodów słowiańskich. Mimo przekonania o bliskim pokrewieństwie języków słowiańskich, podkreśla odrębność istniejących już języków z tej rodziny

48 Najważniejsze myśli Zagadnienie bogacenia słownictwa – rozważa następujące możliwości a/ archaizmy b/ neologizmy c/ zapożyczenia wewnętrzne (z gwar) d/ zapożyczenia z innych języków (o ich dopuszczeniu powinny decydować rzeczywiste potrzeby, uzus, a nie snobizm i moda.

49 Archaizmy Tam, gdzie istnieje odpowiednie słowo we współczesnej polszczyźnie, nie ma potrzeby wprowadzać archaizmów. Archaizmy akceptuje w sytuacji luki leksykalnej. Nadmierne wprowadzanie do wypowiedzi elementów przestarzałych i archaicznych obniża wartość komunikacyjną tekstu

50 Neologizmy i zapożyczenia wewnętrzneNeologizmy derywowane od rodzimych podstaw są ważnym źródłem bogacenia zasobów leksykalnych. Górnicki dopuszcza regionalizmy jako źródło bogacenia słownictwa.

51 Zapożyczenia z innych językówGórnicki gruntownie analizuje problematykę pożyczek z języków obcych. Docenia wagę zapożyczeń w szczególnych wypadkach, kiedy brakuje wyrazu w języku polskim lub w sytuacji, gdy słowo obce jest bardziej adekwatne i przejrzyste. Dla Górnickiego kwestia ta ma wymiar narodowy. Język polski jest wykładnikiem polskości i najlepiej unikać w nim obcych wpływów. Wyjątki od tej zasady: - internacjonalizmy, motywowane przejrzystością przekazu i zwyczajem językowym, np. filozofia / philosophia, które nie do końca jest tożsame z polskim ekwiwalentem mądrość, Patria – ojczyzna - zapożyczenia przyswojone, traktowane przez użytkowników jak wyrazy rodzime -Wyrazy obce przejęte wraz z desygnatami (towalije ‘ręczniki’ z włos.)

52 Zapożyczenia z innych językówNiektóre języki bardziej nadają się do zapożyczeń, inne mniej. Wysoko ceni pożyczki z języków słowiańskich (blisko spokrewnionych) i łaciny (uniwersalny charakter tego języka na obszarze zachodniego chrześcijaństwa). Snobizm i moda językowa (tzw. wydwarzanie). Krytykuje nieuzasadnione zapożyczenia. Nadmiar obcych słów w tekście zakłóca funkcję komunikatywną języka – zaciemnia sens tekstu i wypowiedzi.

53 Stylistyka Górnicki ma świadomość istnienia dwóch odmian stylistycznych polszczyzny – mówionej i pisanej, każda z nich rządzi się swoistymi cechami. Zwraca uwagę na różny status między nadawcą a odbiorcą w sytuacji mówienia i obcowania z tekstem pisanym. Teoria kultury języka Górnickiego jest pierwszą przemyślaną, całościową, spójną wewnętrznie koncepcją metajęzykową. Obejmuje całą ówczesną problematykę kulturalno-językową.