1 POPULARYZACJA NAJNOWSZEJ WIEDZY EKONOMICZNEJ WŚRÓD LUDZI MŁODYCH KRYTYKA KONCEPCJI INSTRUMENTALNEJ RACJONALNOŚCI I ZNACZENIE PSYCHOLOGII W EKONOMII dr Joanna Dzionek-Kozłowska dr hab. Rafał Matera Katedra Historii Myśli Ekonomicznej i Historii Gospodarczej Uniwersytet Łódzki

2 PLAN PREZENTACJI: 1.Ekonomia a psychologia. Zarys relacji 2.Koncepcja homo economicus jako podstawowy model człowieka gospodarującego w ekonomii. Założenie o racjonalności działań jednostek gospodarujących 3.Herbert SIMON i krytyka koncepcji doskonałej racjonalności 4.Argumenty przeciw idei racjonalności instrumentalnej Friedricha von HAYEKA 5.Heurystyki i błędy poznawcze w ujęciu Daniela KAHNEMANNA i Amosa TVERSKYEGO. 6.Ekonomia eksperymentalna i koncepcja racjonalności ekologicznej Vernona SMITHA

3 EKONOMIA A PSYCHOLOGIA. ZARYS RELACJI EKONOMIA A PSYCHOLOGIA. ZARYS RELACJI Zarówno EKONOMIA, jak i PSYCHOLOGIA wyodrębniły się jako samodzielne nauki z FILOZOFII. Proces swego rodzaju „parcelacji” FILOZOFII miał związek z rozwojem i popularyzacją idei oświeceniowych w XVIII wieku. Wyodrębnienie EKONOMII nastąpiło nieco wcześniej, w drugiej połowie XVIII wieku, zaś PSYCHOLOGII – w kolejnym stuleciu. Obszary badawcze obu dyscyplin nie były jednak nakreślone w sposób ostry, a przedstawiciele obu nauk podejmowali zagadnienia lub uwzględniali aspekty stanowiące również przedmiot dociekań innych nauk społecznych.

4 EKONOMIA A PSYCHOLOGIA MOTYWY DZIAŁAŃ ZDOLNOŚCI POZNAWCZE LUDZI zajmujących się działalnością gospodarczą PROCESY DECYZYJNE były przedmiotem zainteresowania myślicieli analizujących zagadnienia ekonomiczne na długo przed wyodrębnieniem się ekonomii jako nauki Były również analizowane przez klasyków ekonomii: Adama Smitha, Thomasa R. Malthusa, czy Johna S. Milla, a także przedstawicieli innych XIX-wiecznych szkół ekonomicznych. WPŁYW OTOCZENIA NA ZACHOWANIE

5 EKONOMIA A PSYCHOLOGIA Zmiana relacji – pogłębienie „rozłamu” pomiędzy ekonomią a psychologią – nastąpiło dopiero pod koniec IX wieku REWOLUCJA MARGINALISTYCZNA (lata 70. XIX wieku): ekonomia jako nauka dedukcyjna, dążąca do formułowania ogólnych praw o aktywności gospodarczej, oparta na modelu HOMO ECONOMICUS + w XX wieku FORMALIZACJA głównego nurtu badań ekonomicznych PSYCHOLOGIA NIEWIELE WNOSI DO EKONOMII, (ekonomia nie zamuje się badaniem motywów ludzkich działań)

6 EKONOMIA A PSYCHOLOGIA REWOLUCJA MARGINALISTYCZNA (lata 70. XIX wieku): ekonomia jako nauka dedukcyjna, nomotetyczna, oparta na modelu HOMO OECONOMICUS + w XX wieku FORMALIZACJA głównego nurtu badań ekonomicznych + instrumentalizm Friedmana założenia dotyczące motywów działania jednostek nie muszą być zgodne z realiami! PSYCHOLOGIA NIEWIELE WNOSI DO EKONOMII, (ekonomia nie zamuje się badaniem motywów ludzkich działań)

7 EKONOMIA A PSYCHOLOGIA EKONOMIA PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA dążenie do kwantyfikacji i bazowania na „obiektywnych” danych istotne dane subiektywne, jakościowe przyjęte a priori założenie o racjonalności działań i decyzji jednostek uogólnienia na podstawie obserwacji, działania i procesy decyzyjne przedmiotem badania eksperymenty jako metoda badawcza wykorzystywane b. rzadko posiłkowanie się eksperymentami jako metodą badawczą

8 Model HOMO ECONOMICUS Model człowieka wykorzystywany na gruncie nauk ekonomicznych egoistyczny, skoncentrowany na sobie skupiony wokół maksymalizacji własnego bogactwa, dochodu, dobrobytu racjonalny nieustannie porównujący możliwe konsekwencje podejmowanych przez siebie (i innych) działań ≈ „dwunożny kalkulator”

9 GENEZA MODELU CZŁOWIEKA GOSPODARUJĄCEGO John S. Mill, O definiowaniu ekonomii politycznej i właściwej jej metodzie badawczej (1836, 1844) Jak uzasadnić rację bytu ekonomii jako odrębnej nauki? W jaki sposób można/powinno się zdefiniować jej obszar badawczy? Nie jesteśmy w stanie uwzględnić wszystkich aspektów ludzkiej aktywności społecznej Wśród kluczowych założeń upraszczających właściwych dla ekonomii są również założenia dotyczące zachowania człowieka Racja bytu ekonomii jako odrębnej nauki polega właśnie na szczególnym sposobie postrzegania człowieka

10 (2)Niechęć do pracy (3) Pragnienie zaspokajania kosztownych zachcianek (1) Dążenie do pomnażania bogactwa + RACJONALNOŚĆ Millowski HOMO OECONOMICUS Homo oeconomicus marginalistów HOMO ECONOMICUS: EWOLUCJA KONCEPCJI (2)Niechęć do pracy (3) Pragnienie zaspokajania kosztownych zachcianek (1) Dążenie do pomnażania bogactwa + RACJONALNOŚĆ (1) Dążenie do pomnażania UŻYTECZNOŚCI/ZYSKU (2)Ujemna UŻYTECZNOŚĆ pracy (3) Pragnienie zaspokajania kosztownych zachcianek Maksymalizacja użyteczności

11 HOMO ECONOMICUS JAKO FUNDAMENT TEORII WYBORU HOMO ECONOMICUS JAKO FUNDAMENT TEORII WYBORU Rychło dostrzeżono, że model ten można wykorzystać do analizy innych sfer ludzkiego życia, nie tylko gospodarowania Ekonomiczna teoria demokracji, teoria wyboru publicznego ( A. Downs 1957, J. Buchanan & G. Tullock 1958) G. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich (1976) ≈ Ogólna teoria wyboru R. Posner, Ekonomiczna analiza prawa (1973) Ekonomia życia (1998) Ekonomiczna teoria wszystkiego (2010)

12 HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI 1916-2001 Nagroda Nobla w 1978 „za jego pionierskie badania nad procesem podejmowania decyzji w organizacjach gospodarczych” Czy ludzie podejmując decyzje dotyczące kwestii związanych z ich aktywnością gospodarczą faktycznie postępują zgodnie z ideą racjonalnej maksymalizacji użyteczności lub zysku? Czy są w ogóle w stanie postępować w ten sposób ?

13 HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI Podjęcie decyzji zgodnie z koncepcją racjonalnego maksymalizowania użyteczności/zysku wymagałoby od jednostki: - posiadania pełnej informacji o możliwych sposobach osiągnięcia danego celu - posiadania doskonałej informacji o warunkach panujących na rynku (wszystkich cenach, rozmiarach popytu i podaży, dostępnych technologiach produkcji, preferencjach i gustach konsumentów, itd.) - zdolności do dokonywania porównań wszystkich możliwych metod osiągania danego celu - zdolności przewidywania krótko- i długookresowych konsekwencji podejmowanych działań

14 HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI RACJONALNOŚĆ CZŁOWIEKA JEST OGRANICZONA poprzez: 1.brak pełnej informacji o warunkach panujących na rynku – o cenach, ofertach, preferencjach podmiotów, dostępnych rozwiązaniach technologicznych, źródłach dostaw, etc. 2. niepewność związaną z życiem gospodarczym (niemożność przewidzenia szeregu zjawisk, które mogłyby w istotny sposób zmodyfikować wybór) 3. ograniczone zdolności percepcyjne i obliczeniowe człowieka

15 HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI W praktyce podejmując decyzje ludzie nie starają się rozważyć i porównać wszelkich istniejących możliwości, tak, aby wybrać obiektywnie najlepsze rozwiązanie, (sam proces poszukiwania informacji, ich gromadzenia i przetwarzania jest kosztowny!) lecz bazując na ograniczonej wiedzy wybierają takie rozwiązanie, które w danej sytuacji jest dostatecznie dobre (zadowalające). Nie poszukują najbardziej ostrej igły w stogu siana, lecz wybierają igłę dostatecznie ostrą do szycia.

16 FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK I ARGUMENTY PRZECIW IDEI RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK I ARGUMENTY PRZECIW IDEI RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ 1899-1992 Nagroda Nobla w 1974 „za jego pionierskie prace nad teorią pieniądza i fluktuacji koniunktury gospodarczej oraz dogłębne analizy współzależności pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi, społecznymi i instytucjonalnymi ” RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA a SPONTANICZY PORZĄDEK RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA a SPONTANICZY PORZĄDEK

17 HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK I ARGUMENTY PRZECIW IDEI RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK I ARGUMENTY PRZECIW IDEI RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ Czy sukcesy gospodarcze społeczeństw są skutkiem zaplanowanych, odgórnych działań, czy raczej spontanicznej aktywności jednostek? Hayek postrzegał człowieka jako istotę, która: - nie jest w pełni racjonalna - ma dostęp do ograniczonej wiedzy („ludzki umysł może efektywnie objąć jedynie wąski krąg, w którego centrum sam się znajduje”) - nie jest w stanie w pełni przewidzieć konsekwencji swoich działań

18 HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI HERBERT SIMON I KRYTYKA KONCEPCJI DOSKONAŁEJ RACJONALNOŚCI FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK I ARGUMENTY PRZECIW IDEI RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK I ARGUMENTY PRZECIW IDEI RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA: Człowiek jest istotą racjonalną, która może planować swoje działania i osiągać zamierzone cele SPONTANICZNY PORZĄDEK: Możliwości ludzkiego rozumu są bardzo ograniczone, ale w toku interakcji społecznych możemy korzystać z wiedzy, którą posiadają inne osoby. „Cywilizacja zaczyna się, gdy człowiek w dążeniu do swoich celów może wykorzystać więcej wiedzy, niż sam zdobył i gdy przekracza granice swojej ignorancji, korzystając z wiedzy, której sam nie posiada”

19 HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO ur. 1934 Nagroda Nobla w 2002 „za zintegrowanie wkładu badań psychologicznych w nauki ekonomiczne, a zwłaszcza w zakresie ludzkich osądów i podejmowania decyzji w warunkach niepewności” 1937-1996

20 https://www.youtube.com/watch?v=z9Sen1HTu5o the checker shadow illusion ZDOLNOŚCI KOGNITYWNE LUDZKIEGO UMYSŁU SĄ OGRANICZNONE "Grey square optical illusion" by Original by Edward H. Adelson, this file by Gustavb - File created by Adrian Pingstone, based on the original created by Edward H. Adelson. Licensed under Copyrighted free use via Commons - https://commons.wikimedia.org/wiki/File:G rey_square_optical_illusion.PNG#/media/Fil e:Grey_square_optical_illusion.PNG” HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO POPEŁNIAMY SZEREG BŁĘDÓW POZNAWCZYCH

21 HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO Heurystyka: uproszczony schemat pozwalający na szybkie wydawanie sądów (podejmowanie decyzji) Heurystyka dostępności Heurystyka zakotwiczenia Heurystyka reprezentatywności błąd percepcyjny polegający na uznawaniu za bardziej prawdopodobne zdarzeń, wobec których mamy stosunek emocjonalny oparcie się na określonej (znanej lub danej) informacji przy wydawaniu sądu o innym problemie wydanie sądu na podstawie podobieństwa do znanego respondentowi przypadku typowego/reprezentatywnego

22 HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO Wnioski pod adresem polityki gospodarczej: LIBERTARIAŃSKI PATERNALIZM Wnioski pod adresem polityki gospodarczej: LIBERTARIAŃSKI PATERNALIZM Richard H. Thaler, Cass Sunstein Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące zdrowia dobrobytu i szczęścia (2009)

23 Czy podmioty gospodarcze potrafią podejmować decyzje w najlepszy dla siebie sposób? LIBERTARIANIZM: wolności jednostki i swoboda wyboru to wartości najwyższe PATERNALIZM: ograniczanie swobody wyboru jednostek motywowane chęcią ochrony ich dobra przed negatywnymi konsekwencjami dokonywanych przez nie wyborów HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO

24 Czy wskazane postawy można pogodzić??? Założenia: ograniczona racjonalność ograniczone zdolności percepcyjne jednostek ograniczony dostęp i zdolność przetwarzania informacji Rząd nie powinien zmuszać obywateli do podejmowania określonych wyborów, ale wpływać na poprawę środowiska podejmowania decyzji ≈ ułatwiać (zwiększyć prawdopodobieństwo) wybór rozwiązań korzystnych z perspektywy długookresowej HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO

25 „ARCHITEKTURA WYBORU”: sposób przedstawienia jednostce dostępnych opcji Nie ograniczając wolności wyboru PAŃSTWO może/powinno kształtować architekturę wyboru w taki sposób, by zwiększać prawdopodobieństwo dokonywania wyboru tych rozwiązań, które wydają się najkorzystniejsze z perspektywy zwiększania dobrobytu jednostek w długim okresie Całkowicie neutralna architektura wyboru nie istnieje HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO HEURYSTYKI I BŁĘDY POZNAWCZE W UJĘCIU DANIELA KAHNEMANNA I AMOSA TVERSKYEGO

26 Program badawczy polegający na prowadzeniu badań empirycznych i eksperymentalnych zachowań ludzi na płaszczyźnie gospodarczej w warunkach niepewności EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA ur. 1927 Nagroda Nobla w 2002 „za ustanowienie eksperymentów laboratoryjnych jako narzędzia empirycznych analiz ekonomicznych służącego w szczególności do badania alternatywnych struktur rynkowych”

27 EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA Życie społeczne opiera się na dwu przenikających się porządkach: Ładzie KONSTRUKTYWISTYCZNYM Ładzie EKOLOGICZNYM Efekty działania racjonalnych jednostek prowadzące do wynajdywania lub projektowania instytucji społecznych Efekty decyzji i wyborów, które wyłaniają się w kulturowych i biologicznych procesach ewolucyjnych

28 EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA RACJONALNOŚĆ EKOLOGICZNA „zachowanie jednostki, rynek, instytucja lub inny system społeczny obejmujący grupy jednostek jest ekologicznie racjonalny w takim stopniu, w jakim jest on przystosowany do struktury swojego środowiska”

29 EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA EKONOMIA EKSPERYMENTALNA I KONCEPCJA RACJONALNOŚCI EKOLOGICZNEJ VERNONA SMITHA VERNON SMITH: Racjonalność ładu gospodarczego zależy od decyzji podejmowanych przez jednostki, które działają w określonym kontekście kulturowym i instytucjonalnym, który nie jest efektem realizowania jakiegoś z góry założonego zamysłu czy planu

30 Doskonała racjonalność to jedynie założenie Działanie zgodnie z modelem HOMO ECONOMICUS jest niemożliwe Racjonalność jest ograniczona Przy szybkich decyzjach używamy HEURYSTYK Nasze zdolności kognitywne są ograniczone poprzez ograniczony dostęp do informacji poprzez ograniczone możliwości przetwarzania tych informacji poprzez to, że nie jesteśmy w stanie przewidzieć przyszłych rezultatów naszych decyzji Wybierane są rozwiązania zadowalające, wystarczająco dobre, a nie najlepsze Nasza siła woli jest ograniczona PODSUMOWANIE

31 WYKORZYSTANE W PREZENTACJI ZDJĘCIA NOBLISTÓW POCHODZĄ ZE STRON INTERNETOWYCH: http://www.riksbank.se/en/The-Riksbank/Economics- prize/ https://pl.wikipedia.org/ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Grey_square_o ptical_illusion.PNG#/media/File:Grey_square_optical_illu sion.PNG dr Joanna Dzionek-Kozlowska prof. Rafał Matera Uniwersytet Łódzki