1 Postępy wakcynologii dr hab. n. medPostępy wakcynologii dr hab. n. med. Ewa Majda-Stanisławska Katedra i Klinika Chorób Zakaźnych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

2 Wakcynologia (Vaccinology) - nauka o szczepieniach ochronnychBakteriologia/wirusologia Immunologia szczepień Medycyna Technologia produkcji, warunki transportu i przechowywania

3 Odporność przeciw chorobom zakaźnym

4 Wytworzona sztucznie odporność bierna - podawanie przeciwciałZalety: natychmiastowa ochrona, najskuteczniejsza możliwość leczenia niektórych chorób Wady: 1. trwa krótko - do 6 tygodni, 2. upośledza czynną odpowiedź na wprowadzone w tym czasie antygeny, w tym antygeny szczepionkowe 3. możliwość przeniesienia czynników zakaźnych

5 Wytworzona sztucznie odporność bierna -podawanie przeciwciałChoroby w których podanie przeciwciał jest najskuteczniejszą metodą leczenia: błonica, tężec, zatrucie jadem kiełbasianym, ukąszenie przez węża, noworodek matki chorej na ospę wietrzną Zastosowanie uodpornienia czynno - biernego (surowica + szczepionka): - wścieklizna - tężec - ekspozycja na HBV osoby podatnej

6 Rodzaje przeciwciał stosowanych do uodpornienia biernego: IMMUNOGLOBULINA LUDZKAPrzygotowywana z surowicy zdrowych, dorosłych ludzi Zawiera różnorodne przeciwciała Stosowana w ciężkich zakażeniach, szczególnie u osób z zaburzoną odpornością

7 Rodzaje przeciwciał stosowanych do uodpornienia biernego: SWOISTA IMMUNOGLOBULINAGamma globulina otrzymana od osób niedawno wyleczonych z choroby zakaźnej lub od hiperimmunizowanych (wielokrotnie szczepionych) ochotników Przykłady: immunoglobulina przeciw WZW B (HBIG) ludzka immunoglobulina przeciw wściekliźnie (HRIG) ludzka immunoglobulina przeciwko ospie wietrznej i półpaścowi (HVIG)

8 Rodzaje przeciwciał stosowanych do uodpornienia biernego: ANTYTOKSYNAANTYTOKSYNA jest rodzajem swoistej immunoglobuliny ANTYTOKSYNA to swoiste przeciwciała neutralizujące toksynę (truciznę). Uzyskuje się je podając zwierzętom (zwykle koniom) lub ludziom - ochotnikom toksynę i pobierając od nich surowicę, która jest opracowana poprzez zagęszczanie, eliminację innych białek, sterylizację

9 Przykłady zastosowania antytoksynANTYTOKSYNA przeciwko jadowi kiełbasianemu, przeciwbłonicza, przeciwtężcowa ANTYWENINA przeciw ukąszeniom węży

10 ANATOKSYNA ANATOKSYNA (Toksoid) to inaczej toksyna (trucizna) bakteryjna pozbawiona poprzez obróbkę laboratoryjną właściwości toksycznych, ale zachowujące swoje właściwości antygenowe. Anatoksyny są stosowane w niektórych szczepionkach np. anatoksyna błonicza, tężcowa

11 Szczepionka jest to produkt pochodzenia biologicznego zawierający substancje zdolne do wywołania takich procesów immunologicznych, które prowadzą do powstania trwałej odporności przeciwko określonej chorobie zakaźnej

12 Cele szczepień ochronnychZapobieganie zachorowaniu u osoby szczepionej Zmniejszenie liczby chorujących ( zapadalności) - odra Eliminacja choroby z danego obszaru - poliomyelitis Eradykacja (wykorzenienie) choroby na świecie – ospa prawdziwa

13 Eliminacja drobnoustroju chorobotwórczego ze środowiska człowieka =Eliminacja drobnoustroju chorobotwórczego ze środowiska człowieka = ERADYKACJA (wykorzenienie) Możliwa tylko w odniesieniu do mikroorganizmów, których jedynym rezerwuarem jest człowiek Szczepienie prowadzone we wszystkich krajach, w których występuje choroba, u co najmniej 90% podatnej populacji Udany program eradykacji ospy prawdziwej (1979 r) Program WHO „świat bez polio”? - w założeniu eradykacja Poliomyelitis do 2000 roku

14 Ospa prawdziwa (Variola vera)

15 Edward Jenner - zastosowanie wirusa ospy krowiej dla uzyskania odporności przeciwko wirusowi ludzkiej ospy prawdziwej

16 Obawy przed stosowaniem szczepień ochronnych są tak dawne, jak same szczepieniaJames Gillray, The Cow-Pock—or—the Wonderful Effects of the New Inoculation! (1802)

17 Ospa prawdziwa (Variola vera)Pierwsza choroba zakaźna, przeciwko której opracowano szczepionkę: Edward Jenner 1796 r Pierwsza choroba zakaźna, którą zwalczono na świecie dzięki szczepieniom ochronnym - (ostatnie naturalne zachorowanie zarejestrowano roku w Somalii) Ostatnie zakażenie laboratoryjne rok, Uniwersytet Medyczny w Birmingham Certyfikat globalnej eradykacji ospy prawdziwej

18

19 Cechy idealnej szczepionkiJednorazowa dawka antygenu Trwała odpowiedź (na całe życie) Pełna odporność u 100% szczepionych Nie wywołuje żadnych działań niepożądanych Niska cena (możliwość powszechnego stosowania)

20 A crowd of people in Niger, West Africa awaiting vaccination during the Smallpox Eradication and Measles Control Program in the late 1960s or early 1970s. Image: Dr. JD Millar/CDC.

21

22

23 Drogi podania szczepionkiNajczęstsze: injekcja domięśniowa lub podskórna Podanie doustne: szczepionka przeciwko polio OPV (Sabina), szczepionka przeciwko rotawirusom Podanie donosowe (historyczne-ospa prawdziwa); grypa – zarejestrowana w USA)

24 Program szczepień ochronnych na rok 2014PODSTAWY PRAWNE Program szczepień ochronnych na rok 2014 Ogłaszany w formie załącznika do Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego zawiera zasady przeprowadzania szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym w 2014 roku.

25

26 Szczepienia zalecane dla grup ryzyka medycznego* 07/16/96 Szczepienia zalecane dla grup ryzyka medycznego *

27

28 KALENDARZ SZCZEPIEŃ OCHRONNYCH: punkty I.A. oraz I.B. PSOI.A. Szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży według wieku I.B. Szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie II.A. Szczepienia zalecane – nie finansowane z budżetu państwa,

29

30 Rodzaje szczepionek - w zależności od budowy składników antygenowych1. Żywe drobnoustroje, rozmnażające się w organizmie człowieka a. Naturalne (wirus krowianki) b. Atenuowane (BCG, MMR, ospa wietrzna) 2. Pełne drobnoustroje, niezdolne do rozmnażania w organizmie człowieka a. Pełnokomórkowe, zabite bakterie (krztusiec) b. Inaktywowane wirusy (WZW A)

31 Podział szczepionek w zależności od ilości antygenówMonowalentne - zawierające jeden antygen drobnoustroju np. szczepionka przeciw WZW B. Poliwalentne - zawierają kilka serotypów tego samego gatunku drobnoustroju np. szczepionka przeciwko poliomyelitis (typ 1, 2 i 3); przeciwko pneumokokom, grypie.

32 Podział szczepionek w zależności od ilości zawartych gatunków drobnoustrojówPojedyncze (jeden gatunek drobnoustroju) Skojarzone (kilka gatunków w jednej strzykawce np. szczepionka błoniczo-tężcowo-krztuścowa (DTP), szczepionka przeciwko WZW A i WZW B (TWINRIX), odra+świnka+różyczka (MMR)

33 Szczepionki bakteryjne pełnokomórkowe - martwe (zabite) lub żywe (atenuowane)Szczepionki z zabitych bakterii produkuje się z hodowanych drobnoustrojów, które zostały zabite przez wysoką temperaturę lub odczynniki chemiczne (aceton, formalinę, tiomersal, fenol). Sposób zabicia musi być tak dobrany, aby zachować immunogenność preparatu czyli jego zdolność do wywołania swoistej odpowiedzi immunologicznej) Żywe, atenuowane szczepionki przygotowuje się przez częste pasażowanie na sztucznych pożywkach

34 Próby zapobiegania gruźlicy - szczepienie prątkiem bydlęcym metodą Kocha

35 Atenuacja jest to proces pozbawiania właściwości chorobotwórczych drobnoustroju (zjadliwości bakterii, wirulencji wirusów) przy zachowaniu wszystkich składników antygenowych warunkujących immunogenność

36 Ludwik Pasteur - zastosowanie sztucznych pożywek do hodowli bakterii, utrata zjadliwości (atenuacja)

37 Rodzaje szczepionek - w zależności od budowy składników antygenowych3. Fragmenty drobnoustrojów a. Wielocukry otoczki b. Antygen powierzchniowy (WZW B) 4. Toksoidy bakterii (błonica, tężec) 5. Rekombinanty DNA a. Gen klonowany w komórkach (WZW A) b. Geny wyrażane w wektorach c. DNA (goły)

38 Co to jest otoczka bateryjna?Otoczka to sztywna struktura zewnętrzna komórki bakteryjnej Otoczki są zbudowane z wielocukrów Otoczki chronią przed fagocytozą, zapobiegają aktywacji dopełniacza na drodze alternatywnej Ważną rolę w niszczeniu tych bakterii odgrywają komórki żerne śledziony (pochłanianie bez uprzedniej opsonizacji)

39 Produkty pochodzenia bakteryjnego stosowane w szczepieniach - wielocukry otoczkiWielocukry otoczki Haemphilus influenzae to bardzo małe antygeny, tzw. antygeny niekompletne: hapteny Hapteny mogą reagować z wytworzonymi przeciwciałami, ale same nie są immunogenne Immunogenność uzyskuje się przez połączenie (skonjugowanie) z nośnikiem Nośnikami w szczepionkach przeciwko HiB mogą być: toksoid błoniczy, toksoid tężcowy (Hiberix, Act Hib), białko błony zewnętrznej meningokoków (Pedvax HiB)

40 Streptocccus pneumoniae szczepionka 13-walentna skoniugowana - Prevenar13 serotypów wielocukrów otoczki, najczęściej powodujących choroby inwazyjne u małych dzieci 1, 3, 4, 5, 6A, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F, 23F

41 * 07/16/96 Wrażliwa populacja * 41

42 Odporność gromadna: szczepienie zmniejsza częstość zachorowań* Odporność gromadna: szczepienie zmniejsza częstość zachorowań 07/16/96 x x x * 42

43 Niepożądane odczyny poszczepienne NOP

44 Znaczenie szczepionek zawierających toksoidy bakteryjneUodpornienie toksoidem jest skuteczne przez rok lub dłużej. Konieczne są szczepienia przypominające. Przedłużenie działania bodźca antygenowego i wzmocnienie jego immunogenności uzyskuje się poprzez dodanie adiuwantów (łac. adiuvare -pomagać).

45 Szczepionki zawierające toksoidyAnatoksyna błonicza i tężcowa adsorbowane na wodorotlenku glinu Szczepionki DT lub Td Szczepionki skojarzone z antygenami krztuśca, polio, HiB, HBV: DTaP, DTaP-IPV-HiB, DTaP-IPV-HiB-HBV (Pentaxim, Inafanrix, Hexacima)

46 Antygeny bakterii Bordetella pertussis zawarte w szczepionkach bezkomórkowych (aP)

47 Źródła informacji Zarządzenia ogólne Ministra Zdrowia, coroczne komunikaty Głównego Inspektora Sanitarnego Dane liczbowe na temat realizacji kalendarza szczepień ochronnych w Polsce: Państwowy Zakład Higieny

48 Źródła informacji Rekomendacje AAP dotyczące szczepień Centers for Disease Control and Prevention– (MMWR Recommendations and Reports) Zalecenia dotyczące szczepień i zalecenia profilaktyczne dla wyjeżdżających za granicę World Health Organisation (international travel and public health)