1 Prawa człowieka i systemy ich ochronyZakres obowiązywania praw i wolności Mateusz Radajewski Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

2 Komu przysługują prawa i wolności?Zakres podmiotowy Komu przysługują prawa i wolności?

3 Zakres podmiotowy Osoby fizyczne Obywatele Cudzoziemcy

4 Zakres podmiotowy Obywatelstwo – więź prawna łącząca osobę fizyczną z państwem Przynależność państwowa – niekiedy pojęcie odmienne od „obywatelstwa” (np. USA – obywatele oraz osoby zobowiązane do wierności Stanom Zjednoczonym)

5 Modele nabycia obywatelstwa z mocy prawa:Ius sanguinis (prawo krwi) – nabycie obywatelstwa danego państwa poprzez urodzenie z rodziców będących obywatelami tego państwa Ius soli (prawo ziemi) – nabycie obywatelstwa danego państwa poprzez urodzenie się na jego terytorium

6 Nabycie obywatelstwa polskiego

7 Nabycie obywatelstwa polskiegoArt. 34 ust. 1 Konstytucji RP: „Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa.” Ustawy określające inne przypadki nabycia obywatelstwa: Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2012 r., poz. 161) Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (Dz.U. z 2014 r., poz. 1392).

8 Zasady ogólne Art. 2 ustawy o obywatelstwie polskim W dniu wejścia w życie ustawy obywatelami polskimi są osoby, które posiadają obywatelstwo polskie na podstawie dotychczasowych przepisów. Art. 3 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Obywatel polski posiadający równocześnie obywatelstwo innego państwa ma wobec Rzeczypospolitej Polskiej takie same prawa i obowiązki jak osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie. 2. Obywatel polski nie może wobec władz Rzeczypospolitej Polskiej powoływać się ze skutkiem prawnym na posiadane równocześnie obywatelstwo innego państwa i na wynikające z niego prawa i obowiązki.

9 Zasady ogólne Art. 5 ustawy o obywatelstwie polskim Zawarcie związku małżeńskiego przez obywatela polskiego z osobą niebędącą obywatelem polskim nie powoduje zmian w obywatelstwie małżonków. Art. 7 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Nadanie obywatelstwa polskiego rodzicom, uznanie ich za obywateli polskich oraz wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego obejmuje małoletniego pozostającego pod ich władzą rodzicielską. 2. Nadanie obywatelstwa polskiego jednemu z rodziców, uznanie go za obywatela polskiego oraz wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego obejmuje małoletniego pozostającego pod jego władzą rodzicielską, w przypadku gdy: 1) drugiemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska; 2) drugie z rodziców złożyło oświadczenie o wyrażeniu zgody na nabycie lub utratę przez małoletniego obywatelstwa polskiego. Art. 8 ustawy o obywatelstwie polskim Do nadania obywatelstwa polskiego małoletniemu, który ukończył 16 lat, uznania go za obywatela polskiego oraz utraty przez niego obywatelstwa polskiego wskutek wyrażenia zgody na zrzeczenie się obywatelstwa przez jego rodziców jest wymagane oświadczenie o wyrażeniu zgody złożone przez małoletniego.

10 Sposoby nabycia obywatelstwa polskiegoZ mocy prawa Przez nadanie obywatelstwa polskiego Przez uznanie za obywatela polskiego Przez przywrócenie obywatelstwa polskiego Przez repatriację (ustawa o repatriacji)

11 Uzyskanie obywatelstwa z mocy prawaIus sanguinis Małoletni nabywa obywatelstwo polskie przez urodzenie, w przypadku gdy co najmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim (art. 14 pkt 1 ustawy o obywatelstwie) Małoletni cudzoziemiec, przysposobiony przez osobę lub osoby posiadające obywatelstwo polskie, nabywa obywatelstwo polskie, jeżeli przysposobienie pełne nastąpiło przed ukończeniem przez niego 16 lat. W tym przypadku przyjmuje się, że małoletni cudzoziemiec nabył obywatelstwo polskie z dniem urodzenia. (art. 16 ustawy o obywatelstwie polskim) Ius soli Małoletni nabywa obywatelstwo polskie przez urodzenie, w przypadku gdy urodził się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani, nie posiadają żadnego obywatelstwa lub ich obywatelstwo jest nieokreślone. (art. 14 pkt 2 ustawy o obywatelstwie) Małoletni nabywa obywatelstwo polskie, gdy został znaleziony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani. (art. 17 ustawy o obywatelstwie polskim)

12 Nadanie obywatelstwa Art. 18 ustawy o obywatelstwie polskim Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może nadać cudzoziemcowi obywatelstwo polskie. Art. 19 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Nadanie obywatelstwa polskiego następuje na wniosek cudzoziemca. 2. Nadanie obywatelstwa polskiego małoletniemu cudzoziemcowi następuje na wniosek jego przedstawicieli ustawowych. 3. W przypadku braku porozumienia między przedstawicielami ustawowymi każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. Art. 21 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim Wniosek o nadanie obywatelstwa polskiego składa się za pośrednictwem wojewody lub konsula (…). Art. 25 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadaje obywatelstwo polskie lub odmawia jego nadania w formie postanowienia.

13 Uznanie za obywatela polskiegoArt. 30 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim Za obywatela polskiego uznaje się: 1) cudzoziemca przebywającego nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej od 3 lat na podstawie zezwolenia na pobyt stały, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej lub prawa stałego pobytu, który posiada w Rzeczypospolitej Polskiej stabilne i regularne źródło dochodu oraz tytuł prawny do zajmowania lokalu mieszkalnego; 2) cudzoziemca przebywającego nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej od 2 lat na podstawie zezwolenia na pobyt stały, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej lub prawa stałego pobytu, który: a)  pozostaje co najmniej od 3 lat w związku małżeńskim zawartym z obywatelem polskim lub b)  nie posiada żadnego obywatelstwa; 3) cudzoziemca przebywającego nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej od 2 lat na podstawie zezwolenia na pobyt stały, które uzyskał w związku z posiadaniem statusu uchodźcy nadanego w Rzeczypospolitej Polskiej; (…)

14 Uznanie za obywatela polskiegoArt. 30 ust. 2 ustawy o obywatelstwie polskim Cudzoziemiec ubiegający się o uznanie za obywatela polskiego (…) jest obowiązany posiadać znajomość języka polskiego potwierdzoną urzędowym poświadczeniem (…), świadectwem ukończenia szkoły w Rzeczypospolitej Polskiej lub świadectwem ukończenia szkoły za granicą z wykładowym językiem polskim.

15 Uznanie za obywatela polskiegoArt. 31 ust. 2 ustawy o obywatelstwie polskim Cudzoziemcowi odmawia się uznania za obywatela polskiego, w przypadku gdy nabycie przez niego obywatelstwa polskiego stanowi zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.

16 Uznanie za obywatela polskiegoArt. 32 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Uznanie cudzoziemca za obywatela polskiego następuje na jego wniosek, a w przypadku małoletniego cudzoziemca – na wniosek jego przedstawicieli ustawowych. 2. W przypadku braku porozumienia między przedstawicielami ustawowymi każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. Art. 34 ustawy o obywatelstwie polskim Wniosek o uznanie za obywatela polskiego składa się do wojewody.

17 Uznanie za obywatela polskiegoArt. 36 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Decyzję w sprawie uznania cudzoziemca za obywatela polskiego wydaje wojewoda właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której postępowanie dotyczy. 2. Wojewoda przed wydaniem decyzji (…) zwraca się do komendanta wojewódzkiego Policji, dyrektora delegatury Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a w razie potrzeby do innych organów, o udzielenie informacji, czy nabycie przez cudzoziemca obywatelstwa polskiego nie stanowi zagrożenia dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.

18 Przywrócenie obywatelstwa polskiegoArt. 38 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Cudzoziemcowi, który utracił obywatelstwo polskie przed dniem 1 stycznia 1999 r. (…) przywraca się obywatelstwo polskie, na jego wniosek. 2. Nie przywraca się obywatelstwa polskiego cudzoziemcowi, który: 1) dobrowolnie wstąpił w okresie od 1 września 1939 r. do 8 maja 1945 r. do służby w wojskach Państw Osi lub ich sojuszników; 2) przyjął w okresie od 1 września 1939 r. do 8 maja 1945 r. urząd publiczny w służbie Państw Osi lub ich sojuszników; 3) działał na szkodę Polski, a zwłaszcza jej niepodległości i suwerenności, lub uczestniczył w łamaniu praw człowieka. 3. Nie przywraca się obywatelstwa polskiego cudzoziemcowi, jeżeli stanowi to zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.

19 Uznanie za obywatela polskiegoArt. 39 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Obywatelstwo polskie przywraca minister właściwy do spraw wewnętrznych w drodze decyzji. 2. Nabycie obywatelstwa polskiego następuje w dniu, w którym decyzja o przywróceniu obywatelstwa polskiego stała się ostateczna. Art. 42 ustawy o obywatelstwie polskim 1. Wniosek o przywrócenie obywatelstwa polskiego składa się do ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Cudzoziemiec zamieszkujący poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej składa wniosek o przywrócenie obywatelstwa polskiego za pośrednictwem konsula właściwego ze względu na jego miejsce zamieszkania. 2. Konsul przekazuje niezwłocznie ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych wniosek o przywrócenie obywatelstwa polskiego (…).

20 Nabycie obywatelstwa poprzez repatriacjęArt. 1 ust. 2 ustawy o repatriacji Repatriantem jest osoba polskiego pochodzenia, która przybyła do Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy krajowej w celu repatriacji z zamiarem osiedlenia się na stałe. Art. 4 ustawy o repatriacji Osoba przybywająca do Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy krajowej w celu repatriacji nabywa obywatelstwo polskie z mocy prawa z dniem przekroczenia granicy Rzeczypospolitej Polskiej.

21 Nabycie obywatelstwa poprzez repatriacjęArt. 5 ustawy o repatriacji 1. Za osobę polskiego pochodzenia (…) uznaje się osobę deklarującą narodowość polską i spełniającą łącznie następujące warunki: 1) co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej; 2) wykaże ona swój związek z polskością, w szczególności przez pielęgnowanie polskiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów. 2. Za osobę polskiego pochodzenia uznaje się również osobę deklarującą narodowość polską, która posiadała w przeszłości obywatelstwo polskie lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków posiadało obywatelstwo polskie oraz spełniającą warunek określony w ust. 1 pkt Warunek określony w ust. 1 pkt 1 uważa się za spełniony, jeżeli co najmniej jedno z rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków wnioskodawcy potwierdziło swoją przynależność do Narodu Polskiego przez, w szczególności, pielęgnowanie polskich tradycji i zwyczajów. 4. Decyzje w sprawach, o których mowa w ust. 1, wydaje konsul. 4a. Od decyzji w sprawie stwierdzenia polskiego pochodzenia przysługuje odwołanie do ministra właściwego do spraw wewnętrznych.

22 Nabycie obywatelstwa poprzez repatriacjęArt. 6 ustawy o repatriacji 1. Dowodami potwierdzającymi polskie pochodzenie mogą być dokumenty, wydane przez polskie władze państwowe lub kościelne, a także przez władze byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, dotyczące wnioskodawcy lub jego rodziców, dziadków lub pradziadków, a w szczególności: 1) polskie dokumenty tożsamości; 2) akty stanu cywilnego lub ich odpisy albo metryki chrztu poświadczające związek z polskością; (…) 2. Dowodami potwierdzającymi polskie pochodzenie mogą być również inne dokumenty, a w szczególności: 1) o rehabilitacji osoby deportowanej, zawierające wpis informujący o jej narodowości polskiej; 2) potwierdzające prześladowanie osoby ze względu na jej polskie pochodzenie.

23 Nabycie obywatelstwa poprzez repatriacjęArt. 8 ustawy o repatriacji Wiza krajowa w celu repatriacji nie może być wydana osobie, która: 1) utraciła obywatelstwo polskie nabyte w drodze repatriacji na podstawie niniejszej ustawy lub 2) repatriowała się z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na podstawie umów repatriacyjnych zawartych w latach przez Rzeczpospolitą Polską albo przez Polską Rzeczpospolitą Ludową z Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką, Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, Litewską Socjalistyczną Republiką Radziecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich do jednego z państw będących stroną tych umów, lub 3) w czasie pobytu poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej działała na szkodę podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej, lub 4) uczestniczyła lub uczestniczy w łamaniu praw człowieka.

24 Nabycie obywatelstwa poprzez repatriacjęArt. 9 ust. 1 ustawy o repatriacji Wiza krajowa w celu repatriacji może być wydana osobie polskiego pochodzenia, która przed dniem wejścia w życie ustawy zamieszkiwała na stałe na terytorium obecnej Republiki Armenii, Republiki Azerbejdżańskiej, Republiki Gruzji, Republiki Kazachstanu, Republiki Kyrgyskiej, Republiki Tadżykistanu, Republiki Turkmenistanu, Republiki Uzbekistanu albo azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej.

25 Nabycie obywatelstwa poprzez repatriacjęArt. 12 ust. 1 ustawy o repatriacji Konsul wydaje wizę krajową w celu repatriacji po przedstawieniu dowodu potwierdzającego posiadanie lub zapewnienie lokalu mieszkalnego i źródeł utrzymania w Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 11 ust. 1 ustawy o repatriacji Osobie, która nie posiada zapewnionego w Rzeczypospolitej Polskiej lokalu mieszkalnego i utrzymania, a spełnia pozostałe warunki do uzyskania wizy krajowej w celu repatriacji, konsul wydaje decyzję o przyrzeczeniu wydania wizy wjazdowej w celu repatriacji.

26 Nabycie obywatelstwa poprzez repatriacjęArt. 16 ustawy o repatriacji 1. Za repatrianta może być uznana osoba, która spełnia łącznie następujące warunki: 1)   jest polskiego pochodzenia; 2)   przed dniem wejścia w życie ustawy zamieszkiwała na stałe na terytorium, o którym mowa w art. 9 [tj. azjatyckie terytorium byłego ZSRR]; 3)   nie zachodzą wobec niej okoliczności, o których mowa w art. 8; 4)   przebywała na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia (…) [na pobyt czasowy w celu kształcenia się na studiach], 5)   złoży wniosek do wojewody w terminie 12 miesięcy od ukończenia szkoły wyższej. 2. Organem właściwym do wydania decyzji o uznaniu za repatrianta osoby, o której mowa w ust. 1, jest wojewoda właściwy ze względu na zamierzone miejsce osiedlenia się tej osoby. 3. Osoba, o której mowa w ust. 1, nabywa obywatelstwo polskie z dniem, w którym decyzja o uznaniu za repatrianta stała się ostateczna.

27 Obywatelstwo jako kryterium przyznawania praw i wolnościCzęść praw wprost zadeklarowane jako wyłącznie prawa obywatelskie (np. art. 36 Konstytucji RP) Art. 37 Konstytucji RP 1. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji. 2. Wyjątki od tej zasady, odnoszące się do cudzoziemców, określa ustawa.

28 Obywatelstwo jako kryterium przyznawania praw i wolnościCzęść praw wprost zadeklarowane jako wyłącznie prawa obywatelskie (np. art. 36 Konstytucji RP) Art. 37 Konstytucji RP 1. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji. 2. Wyjątki od tej zasady, odnoszące się do cudzoziemców, określa ustawa.

29 Człowieczeństwo jako kryterium przyznawania praw i wolności„Wartość konstytucyjnie chronionego dobra prawnego, jakim jest życie ludzkie, w tym życie rozwijające się w fazie prenatalnej, nie może być różnicowana. Brak jest bowiem dostatecznie precyzyjnych i uzasadnionych kryteriów pozwalających na dokonanie takiego zróżnicowania w zależności od fazy rozwojowej ludzkiego życia. Od momentu powstania życie ludzkie staje się więc wartością chronioną konstytucyjnie. Dotyczy to także fazy prenatalnej.” (Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja 1997 r., sygn. akt K 26/96, OTK ZU z 1997 r. Nr 2, poz. 19)

30 Człowieczeństwo jako kryterium przyznawania praw i wolności„Dziecko (…) wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu.” (Preambuła Konwencji o Prawach Dziecka z dnia 20 listopada 1989 r.)

31 Człowieczeństwo jako kryterium przyznawania praw i wolnościProblem końca człowieczeństwa Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1411, z późn. zm.) Art. 9 ust. 1 Pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepienia jest dopuszczalne po stwierdzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu). Art. 9a ust. 1 Pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepienia jest dopuszczalne po stwierdzeniu zgonu wskutek nieodwracalnego zatrzymania krążenia.

32 Osoby prawne jako podmioty praw i wolnościArt. 19 ust. 3 Ustawy Zasadniczej RFN „Prawa podstawowe stosuje się także odnośnie do krajowych osób prawnych, o ile da się je do tych osób zastosować zgodnie z ich istotą.” „(…) Konstytucja statuuje pewne prawa i wolności odnoszące się do podmiotów zbiorowych (np. partii politycznych, związków wyznaniowych). Wydaje się też oczywiste, że pewne prawa, np. prawo własności, lub wolności, np. prowadzenia działalności gospodarczej, muszą – z istoty systemu gospodarczego – obejmować nie tylko osoby fizyczne, ale też podmioty gospodarcze niebędące osobami fizycznymi.” (Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 czerwca 1999 r., sygn. akt SK 12/98, OTK ZU z 1999 r. Nr 5, poz. 96)

33 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności

34 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolnościArt. 31 ust. 3 Konstytucji RP „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.”

35 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności„(…) tylko w ustawie” Kryterium formalnoprawne. Dopuszczalne jest rozwinięcie tych kwestii w aktach podustawowych.

36 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności„(…) tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie” Tzw. zasada proporcjonalności: przydatność konieczność proporcjonalność sensu stricto

37 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności„Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw” Wyjątek: Art. 21 ust. 2 Konstytucji RP „Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.”

38 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności w stanach nadzwyczajnychArt. 228 Konstytucji RP W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej. (…) Zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych, określa ustawa.

39 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności w stanach nadzwyczajnychArt. 233 ust. 1 Konstytucji RP „Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw określonych w art. 30 (godność człowieka), art. 34 i art. 36 (obywatelstwo), art. 38 (ochrona życia), art. 39, art. 40 i art. 41 ust. 4 (humanitarne traktowanie), art. 42 (ponoszenie odpowiedzialności karnej), art. 45 (dostęp do sądu), art. 47 (dobra osobiste), art. 53 (sumienie i religia), art. 63 (petycje) oraz art. 48 i art. 72 (rodzina i dziecko).”

40 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności w stanach nadzwyczajnychArt. 233 ust. 3 Konstytucji RP „Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej może ograniczać wolności i prawa określone w art. 22 (wolność działalności gospodarczej), art. 41 ust. 1, 3 i 5 (wolność osobista), art. 50 (nienaruszalność mieszkania), art. 52 ust. 1 (wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej), art. 59 ust. 3 (prawo do strajku), art. 64 (prawo własności), art. 65 ust. 1 (wolność pracy), art. 66 ust. 1 (prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy) oraz art. 66 ust. 2 (prawo do wypoczynku).”

41 Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności w stanach nadzwyczajnychArt. 233 ust. 2 Konstytucji RP „Niedopuszczalne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku.”