1 Prawa człowieka i systemy ich ochronyMiędzynarodowe systemy ochrony praw człowieka Mateusz Radajewski Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

2 System ONZ Określenie uniwersalnych standardów ochrony praw i wolności kluczowym zadaniem ONZ w pierwszych latach jego istnienia Najważniejsze akty: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) międzynarodowe pakty praw człowieka (1966 r.) Bilans – kilkadziesiąt konwencji, wiele instytucji Dwa filary: system Karty Narodów Zjednoczonych system traktatowy

3 System Karty Narodów Zjednoczonychwg KNZ celem ONZ m.in. przywrócenie wiary w prawa człowieka organ odpowiedzialny za promocję i ochronę praw człowieka – Rada Gospodarczo i Społeczna Rada powołała dwa organy dla ochrony praw: Komisję Praw Człowieka Komisję do spraw Statusu Kobiet

4 Komisja Praw CzłowiekaUtworzona w 1947 r. 53 członków (państw członkowskich) wybieranych na 3 lata przez Radę Gospodarczą i Społeczną Zbiera się raz do roku, może też zbierać się na sesjach nadzwyczajnych (tak jak np. w 1992 r.) Formy reakcji na poważne i masowe naruszenia: procedury specjalne mandaty krajowe mandaty tematyczne tzw. procedura 1503

5 Podkomisja ds. Promocji i Ochrony Praw CzłowiekaPodstawowy organ pomocniczy Komisji (1947 r.) 26 członków oraz ich zastępców powoływanych na 4 lata przez Komisję skład ekspercki (przynajmniej w założeniach) Funkcje: przygotowywanie analiz dot. praw człowieka rekomendacje dla Komisji inne funkcje zlecone przez Radę Gospodarczą i Społeczną lub Komisję Praw Człowieka

6 Procedury specjalne środki ustanawiane przez KPC lub ECOSOC w celu badania ciężkich i masowych naruszeń praw i wolności człowieka Rodzaje: mandaty krajowe – dot. badania naruszeń w danym państwie mandaty tematyczne – dot. badania określonych naruszeń Eksperci w ramach tych procedur są niezależni i przysługuje im immunitet dyplomatyczny W ramach mandatu krajowego funkcję Specjalnego Sprawozdawcy ds. byłej Jugosławii pełnił Tadeusz Mazowiecki

7 Procedura 1503 Historia: do KPC od początku napływały skargi indywidualne uznano, że KPC nie ma kompetencji do ich rozpatrywania od 1959 r. kopie skarg przesyłano państwom, których one dotyczył, z prośbą o ustosunkowanie się do nich w 1967 r. ECOSOC upoważnił Komisję i Podkomisję do badania informacji o ciężkich naruszeniach praw i wolności w 1970 r. na mocy rezolucji ECOSOC nr 1503 nastąpiło odejście od doktryny braku kompetencji

8 Procedura 1503 Etapy procedury:Grupa Robocza Podkomisji ds. Komunikacji 5-osobowa grupa bada napływające skargi przekazuje dalej te skargi, które opisują stałe, poważne i udokumentowane naruszenia praw człowieka Grupa Robocza Komisji ds. Sytuacji – 5-osobowa grupa decyduje, które sprawy przekazać Komisji Komisja Praw Człowieka – na posiedzeniu niejawnym decyduje, jakie środki zastosować

9 Rada Praw Człowieka W 2006 r. zastąpiła Komisję Praw CzłowiekaPrzejęła funkcję Komisji Składa się z 47 członków: wybieranych na 3 lata co roku odnawiana 1/3 skład Zbiera się na 3 sesje zwykłe w roku

10 Traktaty zawarte w ramach ONZMiędzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych, międzynarodowa konwencja o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet konwencja o prawach dziecka konwencja o ochronie praw pracowników migrujących i członków ich rodzin

11 Komitet Praw CzłowiekaPowołany na mocy MPPOiP (zaczął działać w 1977 r.) organ quasi-sądowniczy (rozpatruje skargi) 18 osób (bezstronni eksperci) powoływanych na 4 lata przez zebranie państw członkowskich kworum 12 osób, decyzje większością głosów Funkcje: rozpatrywanie sprawozdań państw rozpatrywanie skarg indywidualnych rozpatrywanie skarg międzypaństwowych (w praktyce martwa)

12 Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i KulturalnychPowstał na mocy decyzji ECOSOC (1986 r.) Skład analogiczny jak w Komitecie Praw Człowieka Funkcje podobne jak Komitet Praw Człowieka, choć brak póki co skarg indywidualnych i międzypaństwowych

13 Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowejchronologicznie pierwszy organ traktatowy skład i zasady funkcjonowania podobne jak w przypadku Komitetu Praw Człowieka rozpatruje: sprawozdania skargi indywidualne skargi międzypaństwowe (w praktyce brak)

14 Komitet Przeciwko Torturom10 członków (bezstronnych ekspertów) powoływanych na 4 lata rozpatrywanie sprawozdań poufne badanie sygnałów o systematycznym stosowaniu tortur (nie innych zachowań!) państwo może dopuścić składanie skarg indywidualnych oraz międzypaństwowych na siebie

15 Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet23 bezstronnych ekspertów rozpatrywanie: sprawozdań skarg na państwa

16 Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet23 bezstronnych ekspertów rozpatrywanie: sprawozdań skarg na państwa

17 Komitet Praw Dziecka 18 ekspertóworganizuje debaty ogólne, bada sprawozdania

18 Komitet Pracowników Migrujących10 ekspertów bada jedynie sprawozdania państw

19 Sprawozdania państw Jedyna wspólna forma dla wszystkich organówPodstawa prawna – art. 40 MPPOiP (i odpowiadające im klauzule w innych traktatach) Dwa rodzaje: pierwotne – po ratyfikacji danego traktatu okresowe – kolejne w regularnych odstępach Dołączany do niego jest tzw. raport bazowy (podstawowe informacje o danym państwie) Rola NGO’s: mogą przedkładać raporty alternatywne, spotykają się z członkami komitetów

20 Sprawozdania państw - efektyUwagi końcowe organu – pozytywne lub negatywne Środki najdalej idące: wysyłanie ponagleń publikacja listy państw zalegających z raportami

21 Skargi indywidualne w systemie ONZOrgany: KPCz, Kds.LDR, KPT, Kds.LDK Charakter prawny: zawiadomienie (nie skarga), efektem – opinia (nie wyrok) Wyłącznie osoby fizyczne, na piśmie (brak przymusu adwokacko-radcowskiego) Zalecane, by w jednym z języków sekretariatu ONZ (angielski, francuski lub hiszpański) Nie ma rozprawy – tylko badanie dokumentów obu stron Rozstrzygane większością głosów

22 Skargi indywidualne w systemie ONZ7. Nie ma terminu na wniesienie skargi 8. Szerokie rozumienie „ofiary” – samo istnienie ustawodawstwa może już wystarczyć 9. Trzeba wyczerpać środki krajowe - chyba że nadmiernie wydłużą postępowanie 10. Komitet może się zwrócić o czasowe zawieszenie wykonanie sankcji, np. kary śmierci (do czasu zbadania sprawy)

23 Skargi indywidualne w systemie ONZ11. Środki w razie uznania naruszenia: nakaz podjęcia niezbędnych kroków w przypadku naruszenia prawa do fair trial – nakaz powtórzenia procesu państwo na piśmie opisuje wykonanie rozstrzygnięcia

24 Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw CzłowiekaOrgan utworzony w 1993 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Wybierany przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Sekretarza Generalnego na 4-letnią kadencję W randze zastępcy Sekretarza Generalnego ONZ Zadania – m.in.: promocja i ochrona praw człowieka międzynarodowa współpraca na rzecz praw człowieka dialog z państwami członkowskimi w tym zakresie

25 Ochrona praw człowieka w systemie Rady Europy

26 Rada Europy Powstanie – 5 maja 1949 r. jako reakcja na masowe naruszenia praw i wolności w czasie II wojny światowej w Europie Członkami nie tylko państwa Unii Europejskiej, ale również np. Turcja, Ukraina i Rosja. Najważniejszym instrumentem – traktaty (konwencje) Inne akty: KMRE – zalecenia, rezolucje, decyzje i deklaracje ZPRE – zalecenia, rezolucje, opinie i wytyczne

27 Filary systemu Rady EuropyKonwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Europejska Karta Społeczna Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu Europejska konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych

28 EKPCz Powstanie: Inspirowana Powszechną Deklaracją z 1948 r.otwarta do podpisu r. weszła w życie r. Inspirowana Powszechną Deklaracją z 1948 r. Jej ratyfikacja warunkiem koniecznym członkostwa w Radzie Europy Filarem – Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, który rozpatruje skargi: międzypaństwowe (inter-states complaints) indywidualne (individual complaints)

29 ETPCz Sędziowie Polscy sędziowie:47 (tylu, ile jest państw-stron Konwencji) wybierani przez ZPRE z kandydatów zgłoszonych przez dane państwo wybierani na 9 lat (zakaz reelekcji) niezależni i bezstronni Polscy sędziowie: Jerzy Makarczyk Lech Garlicki Krzysztof Wojtyczek (od 2012 r.)

30 Formy organizacyjne działania ETPCzZgromadzenie Plenarne (tylko sprawy administracyjne, nie rozpatruje skarg) Izba Trybunału Wielka Izba Trybunału Panel Wielkiej Izby Trybunału Komitet Trybunału Sędzia zasiadający jednoosobowo

31 Izba Trybunału 7 sędziów Podstawowy skład rozpatrujący sprawy

32 Wielka Izba Trybunału 17 sędziów Rozpatruje:sprawy przekazane przez izbę na podstawie art. 30: poważne zagadnienie dotyczące interpretacji Konwencji wyrok może być sprzeczny z wcześniejszym wyrokiem „odwołania” od wyroków izby w wyjątkowych sprawach można o to wnieść w 3 miesiące od wyroku izby przyjmuje do rozpoznania 5 sędziów Wielkiej Izby (tzw. panel), gdy: poważne zagadnienie stosowania lub interpretacji Konwencji poważna kwestia o znaczeniu ogólnym

33 Komitet Trybunału 3 sędziów Może jednomyślnie:uznać skargę za niedopuszczalną lub skreślić z listy rozstrzygnąć sprawę, jeśli zagadnienie prawne jest przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa ETPC

34 Sędzia zasiadający jednoosobowoZajmuje się wstępną kontrolą skargi Może skargę: uznać za niedopuszczalną skreślić z listy

35 Role sędziów TrybunałuZwykły członek Sędzia sprawozdawca Tzw. sędzia narodowy (tylko w składzie Wielkiej Izby)

36 Skarga indywidualna do ETPCzMogą być wnoszone przez ofiary (również potencjalne) naruszeń praw wynikających z Konwencji lub protokołów dodatkowych: jednostki organizacje pozarządowe grupy jednostek Podmiot wnoszący musi znajdować się pod jurysdykcją państwa-strony Konwencji

37 Dopuszczalność skargi:Dotyczy wyłącznie naruszenie praw z Konwencji lub protokołów dodatkowych Przedmiotem tylko działania lub zaniechania władz publicznych W przypadku skarżenia Polski – tylko okoliczności, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. Uprzednie wykorzystanie wszystkich krajowych środków odwoławczych chyba że ich nieskuteczność byłaby oczywista nie trzeba starać się o wznowienie postępowania

38 Dopuszczalność skargi:W terminie 6 miesięcy od wydania ostatecznego rozstrzygnięcia w kraju Nie można wnosić w interesie osoby trzeciej Nie może być identyczna ze sprawą co do meritum zbieżną ze sprawą rozpatrywaną już przez trybunał Niedopuszczalna, jeśli sprawa została przedłożona już innemu organowi międzynarodowemu (np. Komitet Praw Człowieka ONZ)

39 Przesłanka „poważnego uszczerbku”:Wprowadzona Protokołem nr 14 Wyjątki: poszanowanie praw chronionych w Konwencji i tak wymaga rozpatrzenia sprawa nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy

40 Wniesienie skargi Język – można w dowolnym języku państwa-Konwencji, ale w dalszym postępowaniu trzeba wybrać angielski lub francuski Złożona na piśmie (można też faxem lub em) Brak przymusu adwokacko-radcowskiego Trybunał nie zasądza kosztów sporządzenia skargi, ale można się ubiegać o darmową pomoc prawną na późniejszym etapie

41 Elementy skargi: Dane personalne skarżącego i wskazanie państwa, które dopuściło się naruszeń Wskazanie przedmiotu skargi Wskazanie naruszonych praw i wolności Informacje o spełnieniu warunków dopuszczalności skargi Wskazanie, czego domaga się skarżący Lista decyzji wydanych w sprawie Wybór języka postępowania

42 Interwencje strony trzeciej:Uczestniczyć w rozprawach i przedkładać pisemne uwagi mogą: Państwo-strona Konwencji, której skarżący jest obywatelem Na zaproszenie przewodniczącego Trybunału: inne państwo-strona Konwencji inne zainteresowane osoby Komisarz Praw Człowieka Rady Europy

43 Skreślenie skargi z listyJeżeli: skarżący nie podtrzymuje skargi spór został już rozstrzygnięty dalsze rozpatrywanie skargi jest nieuzasadnione Dopuszczalne jest ponowne wpisanie skargi na listę

44 Słuszne zadośćuczynienieTrybunał orzeka „gdy zachodzi potrzeba”, jeśli: Stwierdzi naruszenie Konwencji lub protokołów Prawo wewnętrzne nie pozwala na pełne usunięcie konsekwencji tego naruszenia

45 Ostateczność wyroków Wyroki Wielkiej Izby zawsze są ostateczneWyroki Izby są ostateczne, jeżeli: strony oświadczają, że nie zamierzają się „odwoływać” „odwołania” nie wniesiono w terminie 3 miesięcy panel Wielkiej Izby odrzuci „odwołanie” Ostateczne wyroki są publikowane Nad jego wykładnią czuwa Komitet Ministrów

46 Wyroki pilotażowe Próba rozwiązania tzw. spraw powtarzających sięTrybunał rozpatruje tylko jedną skargę (lub część z nich): identyfikuje tzw. problem systemowy przekazuje rządowi wskazówki co do tego, jak rozwiązać ten problem postępowanie w sprawie pozostałych skarg zostaje zawieszone Jeżeli rząd nie rozwiąże problemu systemowego, Trybunał podejmuje zawieszone postępowania

47 Prawa człowieka w UE

48 Wartości wymienione w TUEPrawa człowieka – szersza ochrona po Traktacie z Lizbony: przystąpienie UE do EKPCz Karta Praw Podstawowych UE w randze prawa pierwotnego Wolność (rozumiana szeroko, nie tylko dla jednostek) Demokracja Równość (zakaz dyskryminacji, zwłaszcza ze względu na przynależność państwową) Państwo prawne

49 Ochrona praw człowieka w systemie UE przed Traktatem z LizbonyStauder v. Ulm (1969 r.) - prawa człowieka jako cześć ogólnych zasad prawa podlegają ochronie w prawie UE Sprawa Nold (1974 r.) – UE nie może utrzymywać środków niezgodnych z prawami podstawowymi gwarantowanymi w konstytucjach państw członkowskich

50 Ochrona praw człowieka w systemie UE przed Traktatem z LizbonyStauder v. Ulm (1969 r.) - prawa człowieka jako cześć ogólnych zasad prawa podlegają ochronie w prawie UE Sprawa Nold (1974 r.) – UE nie może utrzymywać środków niezgodnych z prawami podstawowymi gwarantowanymi w konstytucjach państw członkowskich

51 Artykuł 6 ust. 2 TUE UE przystępuje do EKPCDo dnia dzisiejszego się to nie stało (m.in. w 2014 r. TSUE negatywnie zaopiniował projekt przystąpienia)

52 Karta Praw Podstawowych UEPierwotnie wchodziła w skład tzw. konstytucji UE, która ostatecznie nie weszła w życie Moc prawną równą traktatom uzyskała na mocy traktatu z Lizbony (2007 r.) Zakres stosowania: instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE państwa w zakresie stosowania prawa UE Nie ustanawia ani nie zmienia żadnych kompetencji czy zadań Unii Europejskiej

53 Klauzula limitacyjna w Karcie (art. 52 ust. 1)Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście realizują cele interesu ogólnego uznawane przez Unię lub wynikają z potrzeby ochrony praw i wolności innych osób.

54 Karta Praw Podstawowych a EKPC (art. 52 ust. 3)W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw ustanowionych przez tę Konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii zapewniało szerszą ochronę

55 Tzw. protokół brytyjskiArtykuł 1 1. Karta nie rozszerza możliwości Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ani żadnego sądu lub trybunału Polski lub Zjednoczonego Królestwa do uznania, że przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne, praktyki lub działania administracyjne Polski lub Zjednoczonego Królestwa są niezgodne z podstawowymi prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej potwierdzone. 2. W szczególności i w celu uniknięcia wątpliwości nic, co zawarte jest w tytule IV Karty nie stwarza praw, które mogą być dochodzone na drodze sądowej, mających zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa, z wyjątkiem przypadków gdy Polska lub Zjednoczone Królestwo przewidziały takie prawa w swoim prawie krajowym. Artykuł 2 Jeśli dane postanowienie Karty odnosi się do krajowych praktyk i praw krajowych, ma ono zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa wyłącznie w zakresie, w jakim prawa i zasady zawarte w tym postanowieniu są uznawane przez prawo lub praktyki Polski lub Zjednoczonego Królestwa.

56 Europejski Rzecznik Praw ObywatelskichBada skargi na niewłaściwe administrowanie w instytucjach, organach i jednostkach organizacyjnych UE (poza TSUE w zakresie funkcji sądowych) Skargi mogą składać osoby fizyczne i prawne znajdujące się pod jurysdykcją UE Najdalej idący środek – raport specjalny do Parlamentu Europejskiego