1 Prawo rodzinne - charakterystyka przedmiotudr Krzysztof Gołębiowski

2 Pojęcie rodziny prawo rodzinne oczywiście reguluje stosunki prawne związane z „rodziną” brak jest definicji legalnej rodziny – zarówno na potrzeby samego k.r.o., jak i ogólnej, na potrzeby całego systemu prawnego definicję trzeba „rekonstruować” na podstawie wielu przepisów k.r.o.

3 Pojęcie rodziny znaczenie ustalenia, czym jest rodzina w k.r.o.:cele dydaktyczne, porządkowanie pojęć przede wszystkim: wykładnia przepisów przykład: art. 39 k.r.o. pozwala na uzyskanie zgody sądu na dokonanie czynności prawnej, która wymaga zgody drugiego małżonka, a małżonek ten odmawia zgody lub nie można się z nim porozumieć sąd wyda zezwolenie, jeżeli dokonania tej czynności wymaga dobro rodziny a więc istotne dla stosowania tej normy jest, czym jest rodzina

4 Pojęcie rodziny przepisy k.r.o., które odwołują się do pojęcia rodziny: 10 § 1 – „dobro założonej rodziny” – a więc przez małżeństwo zakłada się coś, co ustawodawca określa mianem „rodziny” art. 23 – „rodzina, którą przez swój związek założyli” a więc rodzina to na pewno małżeństwo art. 91 § 1 – dziecko powinno przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, jeżeli mieszka u rodziców - a więc również dzieci i rodzice tworzą rodzinę w ujęciu normatywnym – przynajmniej dopóki dzieci mieszkają z rodzicami 103 – dochód z majątku dziecka może być przeznaczony na inne uzasadnione potrzeby rodziny, a więc jego i rodziców oraz rodzeństwa

5 Pojęcie rodziny Wnioski:przez rodzinę polski ustawodawca w k.r.o. rozumie małżonków oraz ich dzieci do czasu wspólnego zamieszkiwania z rodzicami sporne jest, czy do rodziny wchodzą również dzieci tylko jednego z małżonków - obecnie przeważa stanowisko, że tak chodzi więc w k.r.o. o model tzw. małej rodziny jedynie w wypadku obowiązku alimentacyjnego występuje w tym zakresie odstępstwo – obciążeni są nim nie tylko małżonkowie i dzieci, ale także dalsi krewni

6 Konkubinat konkubinat, wolny związek itp. nie stanowi rodziny w ujęciu k.r.o. rodziną jest wyłącznie więź sformalizowana w postaci małżeństwa chodzi o małżeństwo „państwowe”, a zatem zawarte zgodnie z przepisami prawa państwowego dlatego rodziną w znaczeniu prawnym nie są osoby, które zawarły wyłącznie małżeństwo wyznaniowe (bez „podwójnego skutku” z art. 1 § 2 k.r.o.) decyduje o tym treść przepisów prawnych względy zarówno doktrynalne, moralne, jak i praktyczne np. kiedy mamy do czynienia z konkubinatem, a kiedy już go nie ma?

7 Konkubinat dlatego nie można stosować do konkubinatu przepisów o małżeństwie, nawet w drodze analogii zwłaszcza o obowiązkach niemajątkowych np. brak prawnego obowiązku wierności, wzajemnej pomocy ma to duże znaczenie praktyczne, zwłaszcza dla osób, które przez wiele lat pozostawały w takim związku i gromadziły wspólnie majątek nie stosujemy w takim wypadku przepisów o majątku wspólnym małżonków

8 Konkubinat stosuje się ogólne reguły prawa cywilnego:do rzeczy, które nabyli razem – przepisy k.c. o współwłasności - art. 198 i nast. np. o zniesieniu współwłasności ale zainteresowany „partner” musi udowodnić, że dana rzecz faktycznie została nabyta wspólnie ponadto przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu np. do nakładów jednego partnera na majątek drugiego

9 Konkubinat co mogą zrobić osoby żyjące w takim związku, żeby zbliżyć swoją sytuację do małżeństwa oczywiście zawrzeć małżeństwo – ale one tego nie chcą zawrzeć umowę spółki „cywilnej” (art. 860 k.c.) – wtedy powstaje majątek wspólny na podobnych zasadach, jak między małżonkami sporządzić testamenty, w których ustanowią siebie nawzajem spadkobiercami dokumentować wydatki, zawierać umowy – ale o to trudno bez niszczenia wzajemnego zaufania

10 Więzi prawnorodzinne ze wspomnianych już przepisów odnoszących się do pojęcia rodziny wynika, że prawo rodzinne reguluje następujące więzi: małżeństwo pokrewieństwo ponadto reguluje też: powinowactwo opiekę i kuratelę, które jednak występują co do zasady bez związku z więziami czysto rodzinnymi

11 Pokrewieństwo i powinowactwodawniej nie było legalnej definicji pokrewieństwa przyjmowano, że rozumienie tego pojęcia jest oczywiste w 2008 r. wprowadzono przepisy definicyjne art. Art. 617 § 1

12 Pojęcie pokrewieństwapokrewieństwo jest faktem biologicznym, a zatem okolicznością obiektywną krewnymi są osoby: z których jedna pochodzi od drugiej bezpośrednio lub pośrednio oraz osoby mające wspólnego przodka bezpośrednio – dziecko i rodzic pośrednio – kiedy między danymi osobami jest więcej urodzin, a więc dziadek i wnuk, prawnuk i prababcia itp.

13 osoby pochodzące od siebie – jest to pokrewieństwo w linii prostej Linie pokrewieństwa osoby pochodzące od siebie – jest to pokrewieństwo w linii prostej osoby posiadające jedynie wspólnego przodka, ale nie pochodzące od siebie – w linii bocznej

14 Pojęcie wstępnych i zstępnychdotyczy tylko pokrewieństwa w linii prostej wstępnym lub zstępnym można być tylko w odniesieniu do określonej osoby wstępnymi danej osoby są ci krewni w linii prostej, od których ta osoba pochodzi zstępnymi są osoby pochodzące od danej osoby a więc syn jest zstępnym ojca a dziadek jest wstępnym wnuka przykład przepisu, odwołującego się do tego pojęcia to art. 932 § 1 k.c.: w braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.

15 Stopnie pokrewieństwaoprócz linii, wyróżnia się też stopnie pokrewieństwa 617 § 2 generalnie: stopień określa, jak blisko porównywane osoby są spokrewnione niektóre przepisy uzależniają skutki od stopnia pokrewieństwa, stopnie oblicza się w sposób następujący: decyduje liczba urodzin niezbędnych do powstania danego pokrewieństwa jednak w wypadku linii prostej nie uwzględnia się urodzenia osoby, która w porównywanej parze jest wstępnym w wypadku linii bocznej nie uwzględnia się osoby, która jest wspólnym przodkiem

16 Stopnie pokrewieństwaprzykłady: syn i matka – pierwszy stopień w linii prostej brat i siostra – drugi stopień w linii bocznej w ogóle nie ma pierwszego stopnia

17 Znaczenie prawne pokrewieństwawiele przepisów wiąże określone skutki z pokrewieństwem między danymi osobami materialnoprawne, np. obowiązek alimentacyjny czy zakazy zawarcia małżeństwa w k.r.o., dziedziczenie ustawowe w k.c. procesowe – prawo odmowy zeznań, wyłączenie sędziego/innego organu rozpoznającego sprawę albo podmiotu uczestniczącego w postępowaniu

18 Znaczenie prawne pokrewieństwaPokrewieństwo w linii bocznej może być dalekie ale skutki prawne wywołuje tylko pokrewieństwo określonego stopnia – jakiego, o tym decyduje konkretna regulacja np. art. 48 § 1 k.p.c.: Sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy: (…)2) w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia; skutki zbieżne z pokrewieństwem powstają w razie przysposobienia (adopcji) jednak nie jest to pokrewieństwo

19 Ustalanie i udowadnianie pokrewieństwasamo pokrewieństwo jest okolicznością obiektywną jednak trzeba ją jakoś udowodnić służą temu akty stanu cywilnego - ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego ustalenie pokrewieństwa – o szczegółach m.in. art. 619 – 86 k.r.o. a więc samo obiektywne istnienie pokrewieństwa bez jego prawnego potwierdzenia nie wywołuje skutków prawnych

20 Pojęcie powinowactwa Art. 618 § 1 Z małżeństwa wynika powinowactwo między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono mimo ustania małżeństwa. a więc między małżonkiem a krewnymi jego małżonka powstaje więź, którą ustawa określa jako powinowactwo w tym przypadku również ustala się stopień i linię – odpowiada on stopniowi i linii pokrewieństwa małżonka z daną osobą a więc małżonek jest spowinowacony ze swoim teściem w linii prostej w 1. stopniu

21 Skutki powinowactwa konsekwencji prawnych powinowactwa jest oczywiście mniej niż pokrewieństwa też proceduralne, wyłączenie sędziego itp. np. 14 § 1 i 144 k.r.o. tam, gdzie wchodzą w grę potencjalnie sprzeczne interesy (np. art. 957 k.c.) też odmowa zeznań, np. 261 § 1 k.p.c.

22 Prawo rodzinne a prawo cywilnejest częścią prawa prywatnego obecnie nie ma już wątpliwości, że stanowi część prawa cywilnego prawo rodzinne ma znaleźć się w projektowanym obecnie nowym kodeksie cywilnym; nie będzie zatem już „osobnego” kodeksu rodzinnego prawo rodzinne ma jednak pewną autonomię związaną przede wszystkim z charakterem regulowanych stosunków prawnych

23 Prawo rodzinne a prawo cywilnejednak pojęcia, podstawowe terminy są cywilistyczne np. w art. 37 § 1 pkt 1 termin „nieruchomość” – jak rozumieć to pojęcie? kodeks cywilny – art. 46 Podobnie – pojęcia takie, jak: nabycie, zbycie, obciążenie, korzystanie w art. 151 k.r.o. wady oświadczenia woli o zawarciu małżeństwa – co do braku świadomości i swobody będziemy sięgać do orzecznictwa i poglądów doktryny o art. 82 k.c. też postępowanie sądowe w sprawach rodzinnych i egzekucja orzeczeń odbywa się na podstawie k.p.c.

24 Stosunki prawnorodzinne - pojęciemożna na potrzeby wykładu przyjąć, że jest to szczególny rodzaj stosunku prawnego odmiana stosunku cywilnoprawnego tu chodzi o te stosunki prawne, które wynikają z regulacji k.r.o.

25 Stosunki prawnorodzinne - pojęcieprzyjmuje się, że charakteryzuje je równorzędność podmiotów nawet w stosunkach rodziców z dziećmi, gdzie jest obowiązek posłuszeństwa Art. 95. § 1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. § 2. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra.

26 Stosunki prawnorodzinne - pojęcieprzy większości relacji prawnorodzinnych nie ma wątpliwości co do równorzędności podmiotów zwłaszcza między małżonkami prawa i obowiązki małżonków już dawno są uregulowane na zasadzie równości Dotyczy to obecnie nawet kwestii nazwisk małżonków po zawarciu małżeństwa

27 Stosunki prawnorodzinne - pojęcieArt. 25. § 1. O nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu małżeństwa, decyduje jego oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie może być złożone bezpośrednio po zawarciu małżeństwa albo przed sporządzeniem przez kierownika urzędu stanu cywilnego zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. § 2. Małżonkowie mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich. Każdy z małżonków może również zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo połączyć z nim dotychczasowe nazwisko drugiego małżonka. Nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie może składać się z więcej niż dwóch członów. § 3. W razie niezłożenia oświadczenia w sprawie nazwiska, każdy z małżonków zachowuje swoje dotychczasowe nazwisko.

28 Zdarzenia prawne w prawie rodzinnymogólnie: stosunki prawne powstają, ustają, zmieniają treść w wyniku wystąpienia zdarzeń prawnych w prawie cywilnym podstawowym zdarzeniem jest umowa w prawie rodzinnym trochę inaczej, dominują specyficzne typy zdarzeń umowa ma mniejsze znaczenie 3 grupy zdarzeń kreujących stosunki rodzinnoprawne lub prowadzących do ich wygaśnięcia : zdarzenie naturalne oświadczenie woli orzeczenie sądu

29 Zdarzenia prawne w prawie rodzinnymzdarzenia naturalne specyfiką prawa rodzinnego jest to, że doniosłe w nim więzi prawne powstają na skutek zdarzeń naturalnych przede wszystkim urodzenie i śmierć człowieka wymaga jednak formalnego potwierdzenia, deklaratywnego – sporządzenie aktu stanu cywilnego Art. 3 p.a.s.c.: Akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych; ich niezgodność z prawdą może być udowodniona jedynie w postępowaniu sądowym.

30 Zdarzenia prawne w prawie rodzinnymoczywiście śmierć człowieka ma też znaczenie w innych częściach systemu prawnego, np. w prawie spadkowym prawo rodzinne jest zresztą ściśle związane z prawem spadkowym, np.: Art. 940. § 1. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.

31 Zdarzenia prawne w prawie rodzinnymoświadczenie woli kreuje stosunki prawnorodzinne wyjątkowo można wymieć dwa przykłady: oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński umowa majątkowa małżeńska (intercyza)

32 Zdarzenia prawne w prawie rodzinnymstosunki prawnorodzinne w znacznej mierze nie mogą być regulowane umownie, np. niedopuszczalna byłaby umowa o rozwiązanie małżeństwa Oczywiście prawo rodzinne wpływa na przesłanki ważności, skutki itp. Umów, zwłaszcza zobowiązaniowych np. art. 37 k.r.o.: Art. 37. § 1. Zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania: 1)   czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości(…) § 2. Ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka.

33 Zdarzenia prawne w prawie rodzinnymPoza tym porozumienie (między małżonkami, rodzicami) ma w niektórych sytuacjach doniosłość prawną, np.: Art. 58. § 1. W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka.

34 zdarzenia prawne w prawie rodzinnymorzeczenie sądu – znacznie częściej niż oświadczenie woli jest zdarzeniem prawnym najczęściej prowadzi do ustania więzi prawnorodzinnych, ale też powstania w szczególności dotyczące małżeństwa – rozwód 56 k.r.o., separacja (art. 611 § 1 k.r.o.) przysposobienie (art. 117 k.r.o.) zezwolenie sądu na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka

35 zdarzenia prawne w prawie rodzinnymPodsumowując analizując prawo rodzinne od strony zdarzeń prawnych w nim regulowanych: strony nie mają w zasadzie swobody wpływania na powstanie a zwłaszcza ustanie stosunków prawnorodzinnych. rola umowy i w ogóle oświadczeń woli stron jest mniejsza niż w pozostałych częściach prawa cywilnego większa jest rola „zdarzeń naturalnych” i orzeczeń sądowych

36 Cechy stosunków prawnorodzinnychcechą stosunków rodzinnoprawnych jest ich trwałość z założenia stosunki prawnorodzinne mają trwać całe życie ich stron wynika to z ich natury lub funkcji społecznej w szczególności stosunek pokrewieństwa trwa przez całe życie podobnie przysposobienie (adopcja) ma trwać całe życie rozwiązanie przysposobienia dopuszczalne jest wyjątkowo małżeństwo również z założenia ma trwać całe życie stron ochrona trwałości małżeństwa jest jedną z głównych zasad prawa rodzinnego poszczególne regulacje mają ją chronić i zapewniać

37 Cechy stosunków prawnorodzinnychUstanie stosunku prawnorodzinnego: ustanie stosunku prawnego w zasadzie nigdy nie jest pozostawione woli stron odmiennie w pozostałych częściach prawa cywilnego nie można zawrzeć umowy np. o skutku zniesienia pokrewieństwa albo umowy o rozwiązanie małżeństwa

38 Cechy stosunków prawnorodzinnycho ustaniu stosunku rodzinnoprawnego w trakcie życia stron co do zasady orzeka sąd, np. o rozwodzie strony mają tylko inicjatywę wystąpienia z takim żądaniem ale muszą wystąpić obiektywne przesłanki np. trwały i zupełny rozkład pożycia, a nie tylko sama wola stron rozwiązania tego stosunku

39 Cechy stosunków prawnorodzinnychbrak swobody kształtowania treści stosunku rodzinnoprawnego w prawie zobowiązań – swoboda umów art k.c. w art. 58 k.c. generalna zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej natomiast w prawie rodzinnym strony nie mają co do zasady wpływu na treść stosunków rodzinnoprawnych lub swoboda ta jest dość ograniczona jeśli mają wpływ to tylko na ich powstanie i ewentualnie ustanie

40 Cechy stosunków prawnorodzinnychnp. swoboda przy zawarciu małżeństwa: co do samego zawarcia lub nie i co do osoby drugiego małżonka jednak już nie ma swobody co do treści praw i obowiązków małżonków pewnym wyjątkiem są umowy majątkowe małżeńskie (intercyzy) w związku z tym przepisy prawa rodzinnego mają przeważnie charakter bezwzględnie obowiązujący

41 Cechy stosunków prawnorodzinnychBrak swobody kształtowania treści/rozwiązywania stosunków prawnych i rola orzeczeń sądowych (konstytutywnych) wiążą się ze sobą Sąd bada czy poza wolą małżonków istnieją doniosłe społecznie czy moralnie okoliczności pozwalające na dokonanie określonej zmiany np.: Art. 56. § 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. § 2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. § 3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, (…)

42 Cechy stosunków prawnorodzinnychJednak w pewnym zakresie strony stosunków prawnorodzinnych mogą modyfikować skutki istnienia tych stosunków – zwłaszcza w sferze majątkowej Poza wspomnianymi intercyzami można wskazać na swobodę testowania – a więc możliwe jest „pominięcie” w testamencie członków rodziny

43 Cechy stosunków prawnorodzinnychW tym zakresie jednak małżonek, rodzice i dzieci spadkobiercy są chronieni przez instytucję zachowku: Art § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). § 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

44 Istotna rola praw i obowiązków o charakterze niemajątkowymwiele stosunków prawnych regulowanych w kodeksie ma charakter niemajątkowy natomiast generalnie w prawie cywilnym przeważają stosunki majątkowe przynamniej 3 specyficzne cechy tych obowiązków: brak sankcji zgodność z normami etycznymi i praktyczne pierwszeństwo tych norm wykonywanie obowiązków rodzinnych często jest niezależne od treści regulacji prawnej

45 Istotna rola praw i obowiązków o charakterze niemajątkowymmówi się o sankcjach pośrednich, jak np. orzeczenie rozwodu z winy danego małżonka, ale to dyskusyjne – przecież orzeczenie rozwodu nie tylko nie powoduje przymusowego wykonania obowiązku, ale też powoduje w ogóle ustanie więzi prawnej między małżonkami.

46 Przedmiot regulacji – 3 grupy stosunków prawnychmałżeństwo, pokrewieństwo i powinowactwo, opieka i kuratela; w zasadzie ściśle rodzinny charakter mają dwie pierwsze grupy, opieka i kuratela pojawiają się najczęściej poza relacjami rodzinnymi