1 Prawo rzymskie – prawo obligacyjne I-IIdr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz , sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: do sekretariatu: Telefon do sekretariatu: Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: Dalsze informacje:

2 „Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa” – obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstingimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura (I. 3.13pr.) świadczyć (solvere) w następstwie związania węzłem prawnym (vinculus iuris) – podkreślenie szczególnego charakteru - jurysprudencja klasyczna: wcześniejsze rozróżnienie actio in rem i actio in personam Strony: uprawniony-wierzyciel (creditor) i wierzytelność (creditum) – zobowiązany-dłużnik (debitor) i dług (debitum). Spełnienie świadczenia (solitum) – Solvere: dare, facere, praestare (dać, czynić świadczyć): G. 4.2: rozwijane i analizowane w późniejszej dogmatyce - XIX w. pandektystyka: wynikające ze zobowiązania prawo podmiotowe wierzyciela i odpowiadająca mu odpowiedzialność dłużnika, obejmujące uprawnienia do żądania od konkretnej osoby określonego zachowania i oparte na gwarantowanym przez porządek prawny przymusie Pojęcie zobowiązania powszechne w kontynentalnym prawie prywatnym – brak dogmatyki Common Law Trzy sposoby ujęcia: definicja zobowiązania (§ 241 ust. 1 BGB, art. 353 k.c. z 1964 r.); źródła powstania zobowiazań (m.in. 859 ABG); przepisy dotyczącej zgodnej woli stron jako pierwszoplanowego źródła zobowiązania (np. art. 1 ZGB). Niepowodzenie inicjatywy Draft Common Frame of Reference (ks. III art. 1:101) Wierzyciel miał uprawienie do otrzymania świadczenia - według rzymskich koncepcji: przysługiwała mu właściwa dla danego zobowiązania actio – problem terminu przedawnienia (praescriptio): rok-skargi oparte na prawie pretorskim (G ); C (a. 424): ogólny 30-letni termin przedawnienia skarg Ius commune: 30 lat -podstawowy termin przedawnienia (analogicznie art c.c., BGB z 1896 r.) Współcześnie tendencja do skracania - przyczyny: 20 lat polski k.z., 10 lat art. 118 k.c.;§ 185 BGB (2002 r.)

3 Źródła powstawania zobowiązań oraz nominalizm deliktowy i kontraktowyAltruizm odwzajemniony (DO UT DES). Pierwotna krzywda i zemsta lub odpłata (odpowiedzialność zbiorowa – ograniczenie ze względu na patria potestas) – kształtowanie się pojęcia delictum (przestępstwo prywatne) oraz stopniowe wyodrębnienie crimina publica (przestępstwa publiczne). Pierwotne umowy – okres archaiczny (potrzeby gospodarki rolnej), rozwój III w. p.n.e. (zmiany ekonomiczne i społeczne). Typologia – potrzeby szkolne: G. 3.88: ex contractu - ex maleficio/delicto plus ex variis causarum figuris (D pr Gaius Res cottidiane) - I : ex contractu - ex maleficio, ex delicto oraz quasi ex contractu i quasi ex maleficio, quasi ex delicto Trwałość podziału – do XIX w.: stopniowo tylko w postaci dychotomii: umowy-delikty (art. 1370–1386 c.c. zachowane quasi ex contractu i quasi ex delicto; osobny status condictio) – wpływ na anglosaski podział contracts i law of torts Prawo rzymskie: nominalizm deliktowy (rozszerzanie katalogu w prawie pretorskim i twórcza interpretacja jurystów: zwłaszcza lex Aquilia) – generalna klauzula deliktowa (korzenie: chrześcijańska koncepcja peccatum i postulaty prawnonaturalne – art c.c., 415 k.c.); kwestionowany (R. Ihering – niepewność): § 823 BGB – nominalizm (kwestionowany w orzecznictwie); nominalizm: law of torts Prawo rzymskie: nominalizm kontraktowy: pacta vestita – pacta nuda - poszerzany katalog umów (contracti nominati, contracti innominati-synallagma-wzajemność; rola stipulatio) – swoboda umów (korzenie: chrześcijaństwo i kanoniczne pacta quantumcunque nuda servanda sunt: Decretalia Gregorii IX i zasada, że źródłem zobowiązania są umowy zawarte przez strony w poważnym zamiarze i z rozwagą (usprawiedliwiona causa); potrzeby handlu; koncepcje prawnonaturalne – pacta sunt servanda Grocjusza De iure belli 15 a Wielka Rewolucja Francuska: Wolność osoby, własności i obrotu prawnego (art c.c.) – ale cause licite, klauzule generalne, natura umowy (bona fides, boni mores, ratio naturalis)

4 Obligatio naturalis – zobowiązanie naturalne: umowy zawierane przez alieni iuris i servi (D Julian: „nie można żądać od wierzyciela zwrotu świadczenia, które otrzymał w wykonaniu zobowiązania naturalnego”) rozszerzane w prawie klasycznym: nieformalne umowy o zapłatę odsetek; zobowiązania zaciągnięte przez pupila bez zgody opiekuna; długi synów, kórzy uzyskali samodzielność majątkową, wynikające z pożyczek zaciągniętych bez zgody ojca, gdy byli pod jego władzą (pożyczki zakazane w SC Macedonianum) - mogło być zabezpieczone; mogło prowadzić do uwolnienia dłużnika w następstwie odnowienia zobowiązania lub potrącenia wierzytelności pojęcie długu wynikającego „z natury”: obowiązek, który ma wymiar uniwersalny i powinien być spełniony przez każdego człowieka godnego zaufania (D ) – „CULTURE OF HONOR” - punktem wyjścia do późniejszych rozważań nad naturą obligatio naturalis i różnorodność regulacji (art. 411, 413 k.c.) Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym: XII Tablic: wierzytelności dzielą się z mocy prawa (nomina ipso iure divisa - C ): zamiast jednego zobowiązania, którego stroną był spadkodawca, powstawało tyle zobowiązań, ilu było spadkobierców (rozszerzane na inne przypadki) – brak jednolitości prawa skodyfikowane (wyłącza w stosunku do wierzytelności spadkowych art § 1 k.c.) oraz koncepcja zobowiązania podzielnego tj., które może być spełnione częściowo bez zasadniczej zmiany istoty i wartości – na tyle części ile dłużników lub wierzycieli (np. art k.c.) więcej wierzycieli lub dłużników (poręczyciele) – prawo klasyczne: wytoczenie skargi powoduje konsumpcję pozostałych skarg, mających ten sam cel - C pr. (a. 531): spełnienie świadczenia umarza obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia współwierzycieli; rozliczenia między współwierzycielami lub współdłużnikami – zasada regresu (uogólnienie w III w. n.e.) Brak rozważań o solidarności dłużników/ wierzycieli (wielość wierzycieli lub dłużników – wielość zobowiązań) oraz zobowiązanie korealne (jedno zobowiązanie, w którego ramach każdy z wierzycieli lub dłużników może działać samodzielnie, powodując skutki po stronie pozostałych: dyskusje od XIX w. – kwestionowane)

5 Zmiana wierzyciela i dłużnika – kłopotliwe w prawie rzymskim (pierwotnie ściśle osobisty charakter zobowiązań – ‚Culture of honor’), wyrażone przez średniowieczne powiedzenie „wierzytelności przywierają do kości” (nomina ossibus inhaerent) nowacja (novatio): dłużnik na polecenie wierzyciela przyrzekał spełnienie świadczenia innej osobie (formalnie nowe zobowiązanie powstałe na polecenie dotychczasowego wierzyciela - G. 2.38) – słabości: wymagało współdziałania dłużnika oraz pozbawiało nowego wierzyciela zabezpieczeń, które przysługiwały poprzedniemu przekazanie wierzytelności cognitor albo procurator (zastępcy procesowemu: G. 2.39; D ): zawarcie kontraktu zlecenia, obejmującego umocowanie jako zastępcy procesowego, a zleceniu towarzyszyło porozumienie o wyłączeniu obowiązku zwrotu tego, co zastępca uzyska w wyniku procesu (ewentualne zabezpieczone dodatkowym poręczeniem) – słabości: brak samodzielnego uprawnienia do świadczenia Constitutio Antoninus Pius z II w. (D pr.): przeniesienia praw wierzyciela, wynikających ze sprzedaży spadku, - nabywca majątku spadkowego otrzymał actio utilis, wzorowaną na skardze przysługującej formalnemu wierzycielowi dłużnik exceptio doli wobec skargi formalnego wierzyciela - III w. - od chwili powiadomienia dłużnika o zbyciu wierzytelności może on zwolnić się z długu tylko poprzez świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności Cesja?: rozszerzenie na inne przypadki nabycia wierzytelności (przeniesienie skargi - cessio actionis), uniwersalne według C (a. 528) Średniowiecze – popularyzacja res incorporalis i potrzeby praktyki: zbywanie wierzytelności (skarg) na podobieństwo przenoszenia własności na rzeczach materialnych (skarga wierzyciela: actio directa; skarga nabywcy: actio utilis) Kodeksy cywilne: c.c. model a. directa i a. utilis; Pandektystyka - § 398 BGB (art. 509 § 1 k.c.): z chwilą zawarcia umowy o przelewie wierzytelności jej zbywca (cedent) przestaje być wierzycielem, a nabywca (cesjonariusz) staje się wierzycielem w ramach tego samego zobowiązania CESJA Common law: novatio i zastępstwo procesowe (power of attorney), przyrzeczenie dłużnika o świadczeniu na rzecz osoby trzeciej (acknowledgement). Dopuszczenie ‚cesji’ – r.

6 Umorzenie zobowiązania IPrawidłowe spełnienie świadczenia (solutio) – ”(…) zobowiązanie umarza się przede wszystkim przez świadczenie tego, co jest należne.” (G ): akceptowane powszechnie kontrowersje wokół częściowego spełnienia świadczenia (pierwotna istota zobowiązania): mógł wymusić pretor – kontrowersje w doktrynie do XIX w. - odrzucone w prawie recypowanym (art c.c., § 266 BGB) łagodzona: wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chyba że narusza to jego uzasadniony interes (art szwajcarski Obligationenrecht z 1912 r.; art. 450 k.c.) Analogie Common law: rygoryzm common law łagodzony przez kanclerski system equity law Czas spełnienia świadczenia – przy umowach: wcześniejsze możliwe; nieokreślony: wezwanie wierzyciela (niekonieczne przy deliktach – fur semper est in mora). Uogólnienia kazuistyki w prawie recypowanym: termin spełnienia świadczenia jest ustanawiany in favorem debitoris – analogie w kodeksach cywilnych (odmiennie w common law: w braku odrębnych ustaleń zobowiązanie musi być wykonane bez wzywania dłużnika) Miejsce spełnienia świadczenia – brak ustalenia miejsce spełnienia świadczenia: okoliczności danego przypadku (bez zbędnego obciążania dłużnika) oraz reguły (D ): rzecz indywidualnie oznaczona - jej położenie w chwili powstania zobowiązania a rzeczy oznaczone gatunkowo - w miejscu właściwego sądu (actor sequitur forum rei) Tradycja romanistyczna: niepieniężne – reguła braku zbędnej uciążliwości a pieniężne – miejsce zamieszkania wierzyciela (od J. Pothiera: art. 454 § 1 k.c.)

7 Umorzenie zobowiązania IISpełnienie przez osobę trzecią – sporne wśród jurystów (D Ulpian: w przypadku świadczeń niepieniężnych wierzyciel ma prawo oczekiwać osobistego działania dłużnika) – analogicznie w tradycji romanistycznej (i niezależnie w common law), poza § 267 ust. 2 BGB: dopuszczono możliwość odmowy przyjęcia świadczenia niepowiązanego ze szczególnymi cechami dłużnika, jeśli ten sprzeciwia się wykonaniu zobowiązania przez osobę trzecią. W tym: delegatio solvendi (assignatio solvendi): dłużnik polecał osobie, która była z kolei jego dłużnikiem, aby spełniła świadczenie na rzecz wskazanego wierzyciela (w następstwie spełnienia jednego świadczenia dochodziło do umorzenia dwóch zobowiązań – np. w postaci polecenia w ramach zlecenia) – podstawa dla współczesnego przekazu (art i 1275 c.c. jako rodzaj umorzenia zobowiązania; BGB i art. 613 kodeksu zobowiązań z 1933 r./9211 k.c. – osobna instytucja: przekazującym i odbiorcą przekazu oraz przekazujący i przekazany) spełnienie świadczenia do rąk osoby innej niż wierzyciel (pierwotnie procurator) Na podstawie bona fides dopuszczono ograniczony wyjątek: dłużnik zwalniał się ze zobowiązania, świadcząc do rąk osoby nieuprawnionej, jeśli osoba ta miała wcześniej umocowanie wierzyciela do odbioru świadczenia i dłużnik nie wiedział, że umocowanie to utraciła (D ) lub wierzyciel mógł też zwolnić dłużnika ze zobowiązania, potwierdzając jego wykonanie, mimo że świadczenie trafiło do rąk nieuprawnionego (D ) zaaprobowane w ius commune i przejęte do kodeksów cywilnych (np. art. 452 k.c.)

8 Umorzenie III świadczenia określone indywidualnie – nie do zastąpienia świadczenia określone gatunkowo: wybór dłużnika – jurysprudencja klasyczna: spełnienie świadczenia także przez rzeczy gorszej jakości, gdy tylko miały one stosowne dla danego gatunku rzeczy właściwości, a nic innego nie wynikało z okoliczności – odrzucone: w braku odrębnego postanowienia dłużnik ma świadczyć rzeczy „średniej” jakości (C –2 – a. 530)- zaakceptowane za pośrednictem ius commune (np. art. 357 k.c.). Zobowiązanie trwało, dopóki można było wybrać i świadczyć inne obiekty tego samego rodzaju: genus perire non censetur (glosa ad C. 8.37[38].8) i teoretyczne rozróżnienie między zobowiązaniami gatunkowymi (genus) a dotyczącymi świadczeń rzeczy oznaczonej indywidualnie (species): zasadą, iż niezawiniona utrata oznaczonego indywidualnie przedmiotu świadczenia powoduje umorzenie zobowiązania (np. art. 475 § 1 k.c.) Zobowiązania dopuszczające wybór między różnymi postaciami świadczenia Koncepcja genus: dopuszczenie możliwości umorzenia zobowiązania poprzez wybór jednego spośród kilku istotnie różniących się obiektów – gdy brak postanowień, wybór dłużnika lub tylko świadczenie możliwe – obligatio alternativa (zobowiązanie przemienne) uogólnienie: ius commune (np. art. 365 k.c.; analogicznie niezależnie common law) dopuszczenie wyboru przedmiotu świadczenia wyłącznie przez dłużnika – facultas alternativa upoważnienie przemienne) uogólnienie według ius commune oraz niezawiniona niemożliwość spełnienia podstawowego świadczenia prowadzi do umorzenia zobowiązania (przepisy szczególne w kodeksach, np. obdarowany może wykonać obowiązek alimentacji względem darczyńcy w niedostatku przez świadczenie pieniężne lub zwrot darowizny (np. art. 897 k.c.)

9 Umorzenie IV datio in solutum (umorzenie przez inne świadczenie - nazwa: C [a. 531]– uogólnienie: ius commune) dłużnik za zgodą wierzyciela świadczy coś innego, niż to, co powinien zgodnie z treścią zobowiązania; zgoda wyklucza możliwość późniejszego dochodzenia przewidzianego treścią zobowiązania świadczenia (jednomyślność jurysprudencji: G ): ale zaakceptowany i przyjęty przez wierzyciela nowy przedmiot został później odebrany przez osobę trzecią, która miała do niego prawo rzeczowe (np. rzecz zastawiona): rodzaj sprzedaży uzasadniającej odpowiedzialność dłużnika za wady towaru (D pr.) – c.c. interpretacja a contrario art. 1243; wprost - art. 453 k.c. za BGB: wzorowany na kontrakcie sprzedaży mechanizm ochrony wierzyciela Zwolnienie z długu do III w. p.n.e. konieczność formalnego przyjęcia długu (stosowane do zwalniania nawet gdy nie spełnił świadczenia – w prawie klasycznym) stipulatio – acceptilatio oraz nieformalne contrarius actus; najważniejsza: consensus – contrarius consensus uogólnienie: umowa o zwolnienie z długu w prawie skodyfikowanym – np. art. 508 k.c. common law: jako darowizna Odnowienie (novatio) w drodze wymiany pytania i odpowiedzi wierzyciel uwalniał dłużnika od dotychczasowego zobowiązania, a zamiast niego powstawało nowe, odróżniające się czymś (też osobą wierzyciela lub dłużnika). Szczególny rodzaj: stipulatio Aquiliana: wierzyciel i dłużnik zmieniali wszelkie długi w jedno zobowiązanie, aby następnie je umorzyć przez zwolnienie z długu. Czasy po recepcji: spadek znaczenia z uwagi na rozwój dopuszczalności cesji wierzytelności Kodyfikacje: różne rozwiązania – art i in. c.c. (model rzymski novatio); art. 506 k.c.; BGB brak regulacji

10 Potrącenie (compensatio)Definicja III w.: „wzajemne potrącenie długów i wierzytelności”: compensatio est debiti et credit inter se cotributio (D Modestinus) – uproszczenie obrotu kwestia przymusowości potrącenia: zawsze zobowiązania bonae fidei: uwzględnienie wzajemnego potrącenia należało do obowiązków sędziego (jurysprudencja klasyczna) – inne stopniowo akceptowane do II w. etapy: ochrona wierzytelności przysługujących bankierowi i nabywcy majątku z licytacji; możliwość wnioskowania do pretora o odmowę przyznania skargi nieuwzględniającej potrącenia; dopuszczenie exceptio doli przeciwko takiej skardze Potrącenie z mocy prawa (ipso iure - ujednolicone i uporządkowane za Justyniana I): potrącenie obejmuje z mocy prawa wszystkie skargi, z wyjątkiem przysługującej oddającemu w depozyt (I ) - wierzytelności wymagalne, jednorodzajowe i nie budzące istotnych wątpliwości (C – a. 531) Kontrowersje w okresie po XI w.: czy strona musi w procesie powołać się na potrącenie, aby z niego skorzystać? potrącenie następuje niezależnie od działań stron, jeśli wystąpią dwie podlegające mu zgodnie z prawem wierzytelności (glosator Martinus – art c.c.) oświadczenie strony o dokonaniu potrącenia jest konieczne (Azo Porcius XIII w. – § 388 BGB i za nim aktualne brzmienie art. 499 k.c.)

11 Mora debitoris (zwłoka dłużnika) - nie spełnił świadczenia we właściwym czasie – kazuistyka jurysprudencji rzymskiej: świadomość dłużnika uchybienia terminowi i wezwanie wierzyciela uogólnione tradycji romanistycznej jako zawinione opóźnienie w spełnieniu świadczenia domniemanie winy w przypadkach, gdy prawo – stosownie do antycznego prawa rzymskiego – nie wymagało wyraźnie wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia Odmienności prawa skodyfikowanego: art c.c. i § 286 BGB - wezwanie dłużnika do świadczenia jest konieczną przesłanką popadnięcia przez niego w zwłokę; art. 476 k.c. - wezwanie dłużnika za konieczną przesłankę zwłoki tylko wtedy, gdy termin świadczenia nie jest oznaczony Skutek zwłoki: odpowiedzialności także wtedy, gdy po popadnięciu przez niego w zwłokę świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn przez niego niezawinionych (D ); zobowiązanie pieniężne bonae fidei - obowiązek zapłacenia przez dłużnika odsetek za czas zwłoki (G ) ius commune uprawnienie do odsetek: wszystkie zobowiązania pieniężne; prawo do odszkodowania i poszerzenie odpowiedzialności dłużnika (sporne w sytuacji, gdy terminowe wykonanie zobowiązania nie zapobiegłoby utracie przedmiotu świadczenia). Prawo skodyfikowane: analogicznie, z wyłączeniem odpowiedzialności dłużnika za siłę wyższą (vis maior), np. art k.c.

12 Mora creditoris (zwłoka wierzyciela) - bezczynność wierzyciela, skutkujące zmniejszenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika. Mógł domagać się zwrotu wydatków i naprawienia szkody wywołanej tym, że musiał dłużej zachować przedmiot świadczenia. W przypadku świadczenia pieniężnego dłużnik mógł złożyć całą należną wierzycielowi sumę do depozytu – podstawa do zwolnienia dłużnika ze zobowiązania (C – a. 286) ius commune pojęcie mora creditoris ujęto systematycznie jako logiczne przeciwieństwo mora debitoris; związano zwłokę z winą wierzyciela (jak w przypadku zwłoki dłużnika) Prawo skodyfikowane: rozbieżności co do tego, czy zwłoka wierzyciela może prowadzić do umorzenia zobowiązania poprzez złożenie świadczenia pieniężnego do depozytu, oraz czy zakłada ona winę wierzyciela Art c.c. – brak regulacji: w przypadku odmowy przyjęcia płatności przez wierzyciela dłużnik staje się wolny od zobowiązania, o ile złożył świadczenie pieniężne do depozytu § 293 BGB – regulacja popadnięcia w zwłokę przez wierzyciela, które jest niezależne od jego winy art. 486 § 2 k.c. – regulacja sytuacji, gdy wierzyciel odmówił przyjęcia świadczenia bez uzasadnionego powodu

13 Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę: od reakcji, odpowiedzialności obiektywnej zbiorowej (współrodowcy – jednanie/autorytet i ekspiacja lub w przypadków skrajnych zachowań – ostracyzm/wygnanie-śmierć) – przez indywidualizację – rola organizacji społecznej opartej na rodzinie pod władzą pater familias - według zasady talionu, za pośrednictwem autorytetu publicznego - do ogólnych zasad szczególna rola interpretacji lex Aquilia w zakresie deliktów oraz w przypadku kontraktów – odpowiedzialność za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, chronionego w zakresie skarg bonae fidei Lex Aquilia (286 lub 287 p.n.e.) – prawdopodobnie jako pierwsze plebiscitum o mocy lex Rekonstrukcja: szkoda (damnum – materialna lub nieuzasadnione umorzenie wierzytelności) w cudzym majątku i łącznie dwie przesłanki: powstanie szkody oraz istnienie bezpośredniego związku między tą szkodą a działaniem sprawcy (w szczególności zabicie, spalenie lub łamanie - D ) Problem związku przyczynowego związanego z zaniechaniem oraz subiektywnego nastawienia sprawcy do czynu Dorobek jurysprudencji późnorepublikańskiej: uzupełnienie przesłanek o konieczność ustalenia związku przyczynowego między szkodą i bezprawnym działaniem sprawcy, także w formie zaniechania oraz jego winą (dolus i culpa) – kazuistyka, rozwijana w tradycji romanistycznej (rola chrześcijańskiej koncepcji peccatum-crimen, przejmująca rzymską stopniowalność stopnia zawinienia) pojęcie klauzuli generalnej – Baldus de Ubaldis; rozwój Grocjusz; rola rzymskiej tradycji w prawie karnym materialnym: nauka o crimen publicum – rozwój zwłaszcza w XIX w.: doktryna niemiecka) Model łącznego wystąpienia trzech przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej za czyn niedozwolony: szkoda, związek przyczynowy i wina (różnorodne interpretacja elementów - generalna klauzula deliktowa w prawie skodyfikowanym: np. art. 415 k.c.)

14 Odpowiedzialność za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy (kontrakty bonae fidei) Jurysprudencja klasyczna: kazuistycznie kwestia związku przyczynowego oraz winy (rola interpretacji lex Aquilia), odpowiedzialność sprawcy szkody, który postępował sprzecznie z dobrą wiarą (bona fides) – moralność i jej korzenie Stopniowanie winy: dolus i wymóg staranności - culpa (culpa lata, culpa levis, culpa in concreto) zakres oczekiwanej staranności różny w różnych typach umów: kryterium korzyści (utilitas) - „im więcej korzyści z umowy, tym więcej staranności i odpowiedzialności” (D ) i stąd dopuszczenie nawet odpowiedzialności obiektywnej za przypadek (casus) wzorce staranności: abstrakcyjne - staranny ojciec rodziny (diligens pater familias) konkretny: staranności w sprawach innej osoby, jak w swoich własnych (diligentia quam in suis) Ius commune – utrzymanie (plus inspiracja chrześcijańska: pojęcie pecatum) i różnorodność rozwiązań w prawie skodyfikowanym: tradycja R.J. Pothier – art i 1184 c.c., art. 471 k.c. - uwolnienie od odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania wzajemnego: brak winy i vis maior pandektystyka - rozważania o niemożliwości świadczenia i zwłoce dłużnika oraz pojęcie obejmujące sytuacje, w których dłużnik, wykonując zobowiązanie, nie dołożył oczekiwanej staranności (tzw. positive Vertragsverletzung); uogólnienie w 2002 r. Praktyka: analogie do rzymskiej koncepcji konkretyzowanych w danych okolicznościach wzorców staranności

15 Vis maior, vis divina, casus fortuitusMoralność (i jej początki) – kwestionowanie odpowiedzialności jednostki za okoliczności zewnętrzne, wpływające na działania człowieka Kazuistyka klasycznej jurysprudencji oparta o aktualny stanie wyobrażeń o rzeczywistości - „(…) nadzwyczajne zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić (…)” (…maiore casu, cui humana infirmitas resistere non potest… - D Gaius) Prawo justyniańskie(?) - siłą wyższą jest zdarzenie, któremu nie można było zapobiec mimo dołożenia najwyższej staranności (exactissima diligentia) Uogólnienie: ius commune (plus peccatum) - „w żadnej umowie nie odpowiada się za przypadek” – Casus fortuitus in nullo contractu praestatur (glosa ad D ) prawo skodyfikowane: uzależnienie odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika od naganności jego zachowania (np. art. 415 i 471 k.c.) Rozwój koncepcji siły wyższej – doktryna XIX w. teoria subiektywna (nawiązanie do justyniańskiej koncepcji): siła wyższa to takie zdarzenie, któremu nie można było zapobiec nawet przy dołożeniu najwyższej ostrożności teoria obiektywna - dominująca (nawiązanie do klasycznej jurysprudencji): zdarzenie zewnętrze, nadzwyczajne, to jest występujące z taką intensywnością, że przy użyciu normalnych środków nie można mu się przeciwstawić Anglosaska koncepcja Act of God – brak bezpośredniej inspiracji rzymskiej

16 sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia Rzymskie prawo zobowiązań – ewolucja: kryterium winy jako przesłanki odpowiedzialności za szkodę - wyjątkowość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka w prawie późnorepublikańskim sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia - odpowiedzialność właściciela za spowodowaną przez zwierzę szkodę znana jako actio de pauperie - mógł zostać zasądzony na jego wydanie (Lex duodecim tabularum - I. 4.9pr.: actio noxalis) – „bezrozumność” (proces komodyfikacji zwierząt - wyjątkowość sytuacji psa) ograniczona do feriae domesticae, które działając z „własnego popędu” (D ), zachowało się „niezgodnie ze swoją naturą” (I. 4.9pr.) - feriae naturae według winy właściciela za na naruszeniu edyktu edylów kurulnych, zakazującego trzymania określonych zwierząt w miejscach, którymi „zwykło się przechodzić” (I ) – zwierzę jako narzędzie osobno Akceptowane w ius commune oraz common law – art c.c. (łagodzona w orzecznictwie). Domniemana wina w nadzorze - § 833 BGB (ar. 431 k.c.) potrzeba ochrony prawnej – innowacje ius honorarium (edictum de receptis – I w. p.n.e.) i prawa cesarskiego (justyniańskie quasi-delictum): wyrzucenie lub wylanie czegoś z tego pomieszczenia na zewnątrz (deiectum vel effusum - D pr.), skarga przeciwko osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów (postium aut suspensum - D ); odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących gospody za szkody wyrządzone przez ich podwładnych oraz za popełnioną przez nich kradzież (D pr.; D ,pr.); odpowiedzialność sędziego za nierzetelność (imprudentia) w prowadzeniu sprawy (I. 4.5pr.). kwestionowane od XI w. (‚resztki’ art. 1385, 1386 c.c. a § 701 BGB, art. 846 § 1, 433 k.c.; współcześnie nawrót koncepcji poza prawem cywilnym z uwagi na szkody przemysłowe – wpływ anglosaskiej strict liability .

17 Rzymskie prawo zobowiązań – brak pojęcia szkody i jej uzasadnienia Etyka starożytna – dyskusyjne oddziaływanie greckiej filozofii na twórczość jurysprudencji – dominujący nurt epoki: stoicyzm Juryści – kwestia szkody: niekiedy intuicyjne uzewnętrznienie podstawowych instynktów moralnych (w tym ekonomicznej słuszności) Skargi w procesie formularnym: sacramentum Skargi-od procesu formularnego: stricti iuris–certum; inne-swoboda sędziego (klazuzule bona fides, quod interest etc.) Wspólne tradycji jurysprudencjalnej rozróżnienie między wartością uszkodzonej lub zniszczonej rzeczy a naruszonymi wskutek tego zdarzenia „interesami” poszkodowanego - odszkodowanie nie musi ograniczać się do rzeczywistej szkody wywołanej przez dłużnika ale również obejmować utracone korzyści wierzyciela Dominujący pogląd: przy ustalaniu wartości naruszonego dobra nie należy brać pod uwagę jego subiektywnej wartości dla poszkodowanego a ostatecznie wysokości odszkodowania ograniczona do dwukrotnej wartości utraconej rzeczy (C – a. 531) oraz zasada compensatio lucri cum damno (średniowieczna) Ius commune – szczegółowe rozważania (inspiracje chrześcijańskie?), prowadzące do ogólnej zasady: odszkodowanie za pozostające w związku przyczynowym z działaniem dłużnika ma odpowiadać naruszonemu „interesowi” (id quod interest) i powinno obejmować równowartość rzeczywistego uszczerbku majątkowego (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans) - granica do określenia sumy odszkodowania Prawo skodyfikowane – podąża tą drogą: art c.c.; § 249 BGB; art. 362 § 2 k.c.

18 Od zakończenia etapu zemsty prywatnej - czyn niedozwolony (delictum privatum): poszkodowanemu przysługiwała skarga, która łączyła funkcję dochodzenia odszkodowania i kary pieniężnej (actio mixta), lub niezależna od odszkodowania skarga skierowana wyłącznie na uzyskanie kary pieniężnej (actio poenalis) Represyjna funkcja kary pieniężnej – wysokość ustalona prawem (wielokrotność, np. quadruplum-furtum) albo uznanie sędziego–iniuria) Publicyzacja odpowiedzialności – furtum jako crimen w okresie klasycznym (D ) i rozszerzane w prawie poklasycznym z surowymi karami cielesnymi i kwalifikowaną karą śmierci Prawo recypowane – publicyzacja prawa karnego na wzór późnorzymski, obejmującej też część deliktów i likwidacja kar pieniężnych w prawie cywilnym (za wyjątkiem tzw. kar umownych) Odmienności anglosaskie: punitive damages w prawie USA, nakładane przez ławę przysięgłych na rzecz poszkodowanego, niezależnie od odszkodowania (funkcja karna i prewencja indywidualna)

19 Kary umowne (stipulatio poenae)przyrzeczenie zapłaty umówionej kary pieniężnej (poena) w przypadku niewykonania w sposób prawidłowy innego, istniejącego zobowiązania (głównie funkcja odszkodowania z tytułu niewykonania zobowiązania) – uboczny cel kary umownej: przymuszenie dłużnika do wykonania zobowiązania (funkcja stymulacyjna kary umownej; wyraźnie w: C. 2.55[56].1 - Caracalla) Poszkodowany nie musiał udowadniać szkody - brak konieczności oceny wartości naruszonego „interesu”. Jeśli karę umowną zastrzeżono na wypadek niewykonania zobowiązania, to żądanie jej zapłaty wykluczało możliwość dochodzenia wykonania zobowiązania lub odszkodowania: D niewykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności niezawinionych przez dłużnika - wykluczono wymagalność umownej kary pieniężnej, jeśli niewykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn leżących po stronie wierzyciela (i kazuistyka) - wymuszenie zachowania, które samo w sobie nie wynikało ze zobowiązania ius commune – kontynuacja wątków podjętych w źródłach rzymskich; J.R. Pothier (uwzględniając Ch. Domoulin)–podstawową funkcją kary umownej jest zapewnienie odszkodowania w ustalonej z góry wysokości (art. 1152, c.c.); Pandektystyka –za ius commune rozróżnienia na funkcję odszkodowawczą oraz stymulacyjną: § 339–345 BGB; k.c. z1964 r. – surogat odszkodowania (za c.c.)

20 INFAMIA (niesława – utrata dobrego imienia) – niezwykle ważnym sposobem piętnowania naganności różnych zachowań (społeczeństwo ‚CULTURE OF HONOR’) prawne skutki - dożywotnie lub czasowe pozbawienie zdolności do piastowania urzędów publicznych, niezdolność występowania w charakterze świadka lub powoda, niemożność działania w procesie jako procurator lub cognitor. Poza crimina publica także: zasądzeni na zapłatę odszkodowania nierzetelni przechowawcy, wspólnicy, zleceniobiorcy, zasądzeni na kary pieniężne z tytułu deliktów kradzieży, rabunku i zniewagi ostracyzm społeczny Rola infamii w feudalizmie (wzorzec rzymski – także w stosunku do wyjęcia spod prawa: infamis/bezecny) – zanik XIX w.: ewentualnie tylko ostracyzm społeczny (rola zróżnicowana w zależności od kręgu kulturowego – koncepcje Petera Singera) Indywidualny charakter zobowiązań w prawie rzymskim: reguła, wykluczająca skuteczne prawnie przyrzeczenie świadczenia na rzecz osoby innej niż wierzyciel (alteri stipulari nemo potest) (D ) Wierzyciel nie ma korzyści majątkowej z tego powodu, że inna osoba ma coś dostać i stąd brak podstaw, by w takiej sytuacji przyznać wierzycielowi skargę o wykonanie zobowiązania (analogicznie common law) przełamywanie zasady alteri stipulari nemo potest: przyznawanie osobie trzeciej skargi wzorowanej na skardze wierzyciela (actio utilis) – rozszerzany katalog Analogicznie prawo recypowane do XVI w.: wyjątki np. w odniesieniu do zobowiązań „osób publicznych” Odejście nurt prawnonaturalny: umowa służąca urzeczywistnieniu tej korzyści może kreować prawo określonej osoby trzeciej (Grotius, De iure belli II 11.11) – J.R. Pothier i art c.c. Pandektystyka: krytyka ale ostatecznie aprobata dopuszczalności - § 328 ust. 1 BGB, i stąd art. 393 § 1 k.c.

21 Zadatek (arra/arrha) – grecka tradycja sprzedażyAntyczne prawo rzymskie – brak ogólnego prawo umów: XVIII i XIX w. (chrześcijaństwo i prądy filozoficzne) – dogmatyka współczesna Typologia antyczna - kontrakt werbalny (verbis); realny (res); literalny (literis); konsensualne (consensus) – konstatacja: Każde zobowiązanie ex contractu wymaga zgody stron (conventio): D Konsensus jako podstawa umów: wola stron umowy jest podstawą skuteczności praw i obowiązków umownych (tradycje francuskie) – czynność prawna: umowa to rodzaj czynności prawnej, która dochodzi do skutku z chwilą złożenia przez jej strony zgodnych oświadczeń woli (tradycje niemieckiej dogmatyki XIX w.) rola oferty: pandektystyka (umowa nie dochodzi do skutku, jeśli w chwili jej zawarcia przyjmujący ofertę już nie żył; przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jako nową; ale składający ofertę jest nią związany do czasu upływu odpowiedniego terminu; przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jak nową ofertę – vide art. 62 i 68 k.c.) Zadatek (arra/arrha) – grecka tradycja sprzedaży wartościowy przedmiot lub kwota pieniędzy - arrha confiramtoria: dowód zawarcia kontraktu (G ): po wykonaniu umowy przedmiot zadatku zwracano, kwota pieniężna, zazwyczaj zaliczana na poczet należnej ceny I. 3.23pr.: pod wpływem greckim – arrha poenitentialis: instrument dający szansę jednostronnego odstąpienia od kontraktu (kupujący tracił wręczony zadatek; sprzedawca musiał zwrócić otrzymany zadatek w podwójnej wysokości) Ius commune i później: inne umowy oraz spór między koncepcjami arrha confirmatoria (umożliwienie od odstąpienia od umowy: § 336 BGB/common law) a arrha poenitentialis (art c.c.) – rozwiązanie pośrednie: dowód zawarcia umowy ale w przypadku niewykonania umowy strona, która nie ponosi za to odpowiedzialności, może odstąpić od umowy, zachowując otrzymany zadatek. Gdy zaś sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (§ 908 ABGB i kodeks zobowiązań z 1933 r. - art. 394 ust.1 k.c.)

22 Causa (cel/przyczyna)tzw. kontrakty nienazwane - fakt wykonania umowy przez jedną ze stron, uzasadniający żądanie świadczenia wzajemnego (D.: ; ); w związku ze stipulatio odnosiło się do przyczyny przyrzeczenia kreującego zobowiązanie (D ) Pojęcie przyczyny sprawczej – logika tomistyczna (pojęcie peccatum): ius commune uogólnienie prawniczego sensu causa – odrzucenie podziału na contracta i pactum nudum jeśli causa licita – Grocjusz i „godziwa przyczyna” (consideration common law: nieformalne przyrzeczenie ważne jeśli zostało złożone w zamian za korzyść uzyskaną przez przyrzekającego) J. Domat i R.J. Pothier - rzeczywisty, rozsądny i godziwy cel umowy (art. 1131–1133 c.c.) Pandektystyka: ważność umowy-jeśli przyczyna tworzącego zobowiązanie przyrzeczenia nie jest zawarta w jego treści, to wykonanie umowy można uzależnić od udowodnienia istnienia jej przyczyny przez wierzyciela – brak causa w ogólnej teorii umów: § 145 BGB, art. 66 k.c. - powstanie zobowiązania umownego polega na dokonaniu ważnej czynności prawnej, obejmującej zgodne oświadczenia woli stron Czynność abstrakcyjna (zobowiązanie oderwana od causa) – brak głębszej refleksji rzymskiej (odejście od abstrakcyjności stipulatio na rzecz kauzalności w okresie poklasycznym): zobowiązania z weksla i czeku (i dalszy rozwój – w tym przekaz) Rola klauzul (generalnych) Bona fides i boni mores – kazuistyka rzymska kontraktów bonae fidei, trwałość (z uwzględnieniem chrześcijańskich inspiracji), regres (pewność prawa i ograniczenie samowoli sędziów) i współczesny renesans: kryterium dobrej wiary dla oceny postanowień ustalanych przez jedną stronę ogólnych warunków umownych art k.c. z 2000 r. ; art. 72 § 2 k.c. – dobre obyczaje przy ocenie negocjacji problem ogólnego zobiektywizowanego art. 5 k.c. (1950 r.)

23 Dolus (podstęp)-rzymska interpretacja klauzuli dobrej wiary (ex fide bona) – inne umowy (stricti iuris): subsydiarna actio de dolo i exceptio doli (Gallus - I w.): dolus polega na przebiegłym, kłamliwym, stanowiącym zasadzkę postępowaniu w celu podejścia innej osoby i oszukania jej (Labeo D ) Glosatorzy: dolus causam dans (kontrakt nieważny) a dolus incidens (umowa ważna ale można podważać jej skuteczność) Zawarcie umowy w następstwie działania podstępnego stanowi naruszenie „naturalnej wolności” i dlatego zobowiązanie nie dochodzi do skutku (Grotius, De iure belli II 17.17) Porzucenie podziału stricti iuri i bonae fidei – XVII w.: dolus causa dans - podstęp jako wada kontraktu (art c.c.), dolus incidens - czyn niedozwolony (c.c.) Pandektystyka: jednolite pojęcie dolus - wadą oświadczenia woli (§ 123 BGB; art. 86 § 1 k.c.) Common law XIX w.: nieprawdziwe zapewnienie (fraudulent misrepresentation) Metus (przymus) - actio quo metus causa i exceptio metus causa – II w. p.n.e (vis i metus): obawa powstająca u człowieka niewzruszonych zasad (D ) i kazuistyka (także średniowieczna) XVII w. – uogólnienie eleganckiej jurysprudencji z odwołaniem do D : „nie ma nic tak przeciwnego porozumieniu, na którym opierają się skargi dobrej wiary, jak przemoc, bojaźń, co należy uznać za zdziałane sprzecznie z dobrymi obyczajami.” podstawa do uchylenia się od umowy (art c.c.) Pandektystyka – wspólnie z dolus (jako wada oświadczenia woli: § 123 BGB, 87 k.c.) Wąskie pojęcie metus w common law, rozszerzane w XX w.: pojęcia bezprawnego nacisku Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy - D ; I : ten, kto nieświadomie kupił rzecz wyłączoną z obrotu prawnego (res extra commercium), traktując ją jako zdatną do nabycia, może żądać od sprzedawcy odszkodowania za pomocą skargi kontraktowej: XIX w. - inspiracją do wprowadzenia odpowiedzialności tego, kto wywołał szkodę, prowadząc działania zmierzające do zawarcia umowy, choć nie miał zamiaru jej zawarzeć (wina w kontraktowaniu - culpa in contrahendo: R. Ihering „milcząca umowa”): orzecznictwo, francuska doktryna i orzecznictwo XX w – naruszenie bona fides (abus de droit); zmiany w BGB (2002 r.) i polski k.c (art. 72 § 2 – 2003 r.). Anglosaska swoboda: Wyjątek-oszukańcze wprowadzenie w błąd (misrepresentation) oraz naruszenie ustalonych zasad negocjacji

24 Usuwanie niejasności treści umowy – pierwotnie interpretacja testamentu: praktyka stipulatio oraz konkretyzacja pojęcia bona fides Późna Republika; Refleksja o klauzulach dodanych do emptio venditio, locatio conductio - niejasności tłumaczy się w sposób niekorzystny dla sprzedawcy, wynajmującego czy wydzierżawiającego (w chwili zawarcia umowy strona mogła wypowiadać się wyraźniej) (In) ambiguitas contra stipulatorem – II w.: wykładnia przychylna dla niemającego wpływu na literalne brzmienie kontraktu dłużnika (D pr.) Uogólnienie prawa recypowanego: in dubio contra proferentem - rozstrzygając wątpliwości dotyczące treści umowy, należy wybrać rozwiązanie mniej korzystne dla tej strony, która ową umowę układała (art. 1165, 1602 c.c.; brak BGB – niechęć do klauzul interpretacyjnych – wprowadzone w węższym wymiarze w 2002 r.: § 305c ust. 2 BGB; ochrona konsumentów: art. 385 § 2 k.c. z 2000 r.) Voluntas a Verba (vide causa Curiana) – kontrakty bona fidei: I. w.; II/III w.: „tak w stypulacji, jak w innych kontraktach podąża się za tym, czego strony chciały” (uogólnione D ) i ostatecznie ogólna zasada: in conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit („w umowach należy raczej kierować się wolą stron niż ich dosłownym brzmieniem” Papinian – D ) Subiektywizm wzmocnione w prawie recypowanym (ale elementy obiektywizujące - osoby kontrahentów, użyte słowa oraz materia, której kontrakt dotyczy Baldus de Ubaldis) Subiektywizm - art c.c.; pandektystyka: wykładnia subiektywna naturalną konsekwencją fundamentalnej w prawie prywatnym autonomii woli (§ 133 BGB; art. 65 § 2 k.c.) Odwrót w kierunku elementów obiektywnych – praktyka (pewność obrotu – typowe znaczenie słów) – analogie anglosaskie

25 Jurysprudencja rzymska: przejęcie greckiego słowo synallagma na oznaczenie zobowiązań umownych, w których na każdej ze stron zobowiązania spoczywały określone świadczenia – problem sprawiedliwości wzajemnej (wrodzona fairness czy egalitaryzm? ekonomiczna analiza prawa, synalgma Etyki arystotetelowskiej) Reguła rzymska: naturalnie dozwolone „podchodzić się wzajemnie się i to, co jest warte więcej, kupować taniej, a to, co jest warte mniej, sprzedawać drożej” (Quemadmodum in emendo et vendendo naturaliter concessum est quod pluris sit minoris emere, quod minoris sit pluris vendere… D ): granicą – brak akceptacji dla umyślnego wprowadzenia w błąd kontrahenta (dolus) lub wykorzystania jego przymusowego położenia (metus) Wyjątkowość dioklecjańskiego Edictum de pretiis i ochrony przez „laesio enormis/nadmiernym uszczerbkiem” przy sprzedaży nieruchomości: gdy ustalona cena była co najmniej o połowę niższa od verum premium, sprzedający mógł odstąpić od umowy, jeśli kupujący nie wyrównał zaniżonej ceny (C – akceptacja justyniańska) – realia społeczne przełomu II/III w. i ‚echo’ poklasyczne Średniowieczna „kariera” iustum pretium – chrześcijańska akceptacja nad dopuszczalności zysku inspiracją glosatorów (rozszerzenie na wszystkie przedmioty sprzedaży) i dalsza dyskusja nad kryteriami laesio enormis (cena rynkowa czy koszt wytworzenia) Prawo natury: fundamentalna dla zawarcia umowy wola stron kieruje się zwykle ku wymianie świadczeń o tej samej wartości contra liberalizm (tak też common law) laesio enormis w znaczeniu ius commune: § 934 ABGB; art c.c.: sprzedaży nieruchomości i cena musi być niższa niż 5/12 wartości gruntu (wzorzec justyniański) Krytyka: pandektystyka - znaczenia autonomii woli i kwestionowanie paternalistycznej wizji sprawiedliwości umownej (tylko kryteria subiektywne); kryteria wyzysku art. 388 k.c.

26 Niemożność świadczeniaW II w. – w powiązaniu z oceną umowy sprzedaży – zasada, że impossibilium nulla obligatio est (D ) - nie było regułą prawną, a raczej ogólną deklaracją racjonalności, iż prawo nie powinno wymagać rzeczy niemożliwych. Kontynuowane w nauce recypowanego prawa rzymskiego od średniowiecza do połowy XIX w. Pandektystyka: impossibilium nulla obligatio est ogólną normę prawną, uzasadniającą nieważność zobowiązania umownego o świadczenie niemożliwe w chwili powstawania zobowiązania (tzw. niemożliwość uprzednia): § 306 BGB i inne, np. art. 387 § 1 k.c. (uwaga: powrót BGB do rozumienia rzymskiego r.: § 275 BGB) niemożliwość następcza: świadczenie stało się niemożliwe po powstaniu zobowiązania - dłużnik stanie się wolny od zobowiązania tylko wtedy, gdy umówione świadczenie stało się niewykonalne bez jego winy (aprobowane powszechnie) Rzymskie odosobnione kazusy uwzględnienia istotnej zmiany okoliczności jako przesłanki zwolnienia dłużnika od konieczności świadczenia – średniowieczna klauzula rebus sic stantibus (XVI w. nazwa) - rozciągnięta na całe prawo zobowiązań pod wpływem chrześcijaństwa Krytyka klauzuli w doktrynie prawnonaturalnej (podważenie pewności prawa) – nawrót w XX w.: problem zmiany nabywczej pieniądza w okresie międzywojennym (kodeks zobowiązań z 1933 r. i powrót w 1990 r.: art k.c.; BGB 2002 r.: § 275 ust. 2 BGB)