1 Prawo rzymskie – prawo spadkowe III; prawo rzeczowe Idr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz , sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: do sekretariatu: Telefon do sekretariatu: Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: Dalsze informacje:

2 Dziedziczenie beztestamentowe – ab intestato – solidarność rodzinnaW prawie rzymskim istniały trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego – historyczne zmiany związane ze zmianami rodziny rzymskiej: - według ius civile (rodzina agnacyjna), - według edyktu pretorskiego (rodzina agnacyjna z elementami kognacji) - według Nowel Justyniańskich (kognaci) Ius civile (Ustawa XII Tablic) trzy klasy dziedziczenia: sui heredes - osoby podlegające władzy rodzinnej spadkodawcy do jego śmierci i uzyskujące z tą chwilą pozycję osoby sui iuris (synowie, córki, żona in manu, ewentualnie wnuki po zmarłych wcześniej synach) – dziedzice konieczni ewentualny podział consortium - actio familiae erciscundae (działowe); według głów (in capita) ale w przypadku jeśli nie dożyli – wchodzili ich spadkobiercy dziedziczący według szczepów (in stirpes) 2. proximi agnati - osoby pozostające ze spadkodawcą w jednej rodzinie agnacyjnej : najbliżsi w momencie śmierci - jego bracia, siostry, stryjowie czy bratankowie, także matka, jeśli była in manu) - bliżsi stopniem wypierają dalszych, równi dziedziczą według głów 3. gentiles - członkowie tego samego rodu (- wspóllne ze spadkodawcą nazwisko rodowe (pierwotne rody rzymskie: Claudius, Cornelius, Iulius, Mucius, Porcius, Sulpicius - nomina gentilicia)

3 Wady dziedziczenia według Ius civile (Ustawa XII Tablic)Brak dewolucji - osoba powołana do dziedziczenia w klasie wyższej, która spadku nie przyjęła, blokowała możliwość zaoferowania spadku klasie niższej – możliwość pojawienia się spadku leżącego (hereditas iacens) – ewentualność zasiedzenia (usucapio pro herede) Moderowane przez instytucje dziedziców koniecznych (heredes necessarii), a zarazem należących do domu spadkodawcy (heredes domestici), którzy spadek nabywali z mocy prawa – nie mogli odrzucić spadku Odrzucenie dziedziczenia syna emacypowanego – w praktyce kwestionowanie znaczenia pokrewieństwa naturalnego Edykt pretorski (bonorum possessio) – uwzględnienie kognacji oraz więzi małżeńskich oraz zasada sukcesji klas i stopni (gdy nikt z klasy wyższej spadku nie nabył, oferowano go klasie następnej, a o kolejności w obrębie klasy decydował stopień pokrewieństwa)

4 Dziedziczenie według prawa pretorskiego - każda z grup termin na zgłoszenie się do spadkuUnde liberii - wszyscy zstępni (descendenci ) spadkodawcy – ale nie dzieci naturalne, bez względu na to czy byli pod jego władzą ojcowską czy też nie ( w chwili śmierci ) oraz żona pod manus (filae loco) - (także syn emancypowany; córka, która wyszła spod patria potestas przez wejście pod manus męża i po rozwodzie stały się sui iuris) Unde legitimi - JEDEN TERMIN ZGŁOSZENIA - wszystkie osoby uprawnione według ius civile (XII Tablic) oraz - senatusconsultum Tertullianum (za Hadriana) – kobieta z ius trium liberorum prawo dziedziczenia po dzieciach, ale dopiero po sui herdes, ojcu i stryjach, lecz na równi z siostrami po ojcu, a przed pozostałymi agnatami s.c. Orfitianum (178 r.) – dzieci prawo dziedziczenia po matce przed agnatami 3. Unde cognati - wszyscy krewni kognacyjni ( i przysposobieni ) do 6-go stopnia bez wyjątku. Do 7-go stopnia tylko prawnukowie rodzeństwa. Krewni kognacyjni bliższego stopnia wykluczali tych dalszego stopnia. kolejne terminy na wystąpienie o bonorum possessio 4. Unde vir et uxor – istotna dla żony, która nie weszła pod manus (w praktyce znikome znaczenie) Generalna słabość praw spadkowych małżonka do XIX w. – zmiana modelu rodziny

5 UWAGA: porządek edyktalny nie znosił dziedziczenia według ustawy XII Tablicdopóki nie zgłosił się do pretora po bonorum possessio żaden z uprawnionych według ustawy XII Tablic – porządek ustawowy niektórzy się zgłosili, części teoretycznie przewidziane dla pozostałych przyrastały pozostałym odpowiednio obowiązek zaliczenia majątku na schedę spadkową zgłaszających się dziedziców prawa pretorskiego – collatio bonorum (stypulacyjne zobowiązanie występującego o bonorum possessio, że podzieli się z każdym z sui heredes odpowiednio w równych częściach) Sporna kwestia – emancypowany syn i jego dzieci, które pozostały pod władzą spadkodawcy - ostatecznie: emancypowany może ubiegać się o połowę części, jaka przypadała jego zstępnym, którzy pozostali in potestate spadkodawcy - nova clausula Iuliana (D )

6 Nowela 117.5 (a. 542) - bezposażna, uboga wdowa (vidua) Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich – Nov. Iustiniani: (a. 542), 118 (a. 543), 127 (a. 548)- zwycięstwo kognacji Nowela (a. 542) - bezposażna, uboga wdowa (vidua) jedna czwarta spadku (maksymalnie 100 funtów złota) więcej niż troje ślubnych dzieci - niekoniecznie z wdową, kwarta podlegała proporcjonalnemu zmniejszeniu, a wdowa otrzymywała równą z nimi część wspólne dzieci - wdowie przysługiwało tylko użytkowanie (ususfructus) kwarty, własność zaś miały wspólne dzieci kwarta własnością wdowy w przypadku braku dzieci Nowela 118 (a. 543) z poprawkami 127 (a. 548) – porządek dziedziczenia - klasa pierwsza: zstępni (descendenci) bez różnicy płci i w kolejności stopni pokrewieństwa (zasady in capita i in stirpes) - klasie druga: wstępni (ascendenci) - po połowie w liniach po ojcu i po matce oraz rodzeństwo rodzone - ewentualnie dzieci zmarłego wcześniej brata (Nov. Iust. 127) - prawem reprezentacji, pod warunkiem pochodzenia z prawego małżeństwa klasa trzecia: rodzeństwo rodzone i jego dzieci, które reprezentują swych zmarłych wstępnychi krewni w linii bocznej – następnie rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci bez różnicy, czy wspólny ze zmarłym był ojciec (consanguinei), czy matka (uterini) – następnie pozostali krewni w linii bocznej (pierwszeństwo przed dalszymi, równi stopniem dziedziczyli w równych częściach) – następnie ewentulnie unde vir et uxor Powołanie następowało według zasad sukcesji klas i stopni pokrewieństwa. TYLKO KATOLICY – HERETYCY POPRZEDNIE ZASADY

7 Dziedziczenie przeciwtestamentowe – contra tabulas: instytucjonalny wyraz interpretacji testamentu w zgodzie z zasadą solidarności rodzinnej Merytoryczna kontrola treści testamentu – późna Republika pretorska querela inofficiosi testamenti – rodzaj actio (zmiana postrzegania patria potestas – officium pietas) - D. 5.2; C. 3.28; I. 2.18: testamentum inofficiosum DZIEDZICZENIE PRZECITESTAMENTOWE FORMALNE Niepoczytalność ojca co do pietas, której obowiązek okazania miał również ojciec - uformowała się w prawie pretorskim, zyskała skuteczność też w ius civile początkowo tylko dzieci testatora, rodzice i rodzeństwo III w. (C a. 319: tylko jeśli dziedzic testamentowy osobą niegodną szacunku) - kolejni kognaci wzajemnie się wykluczali do pięciu lat od śmierci spadkodawcy (sąd centumwiralny – extra ordinem: 7. męzów – III w.) pełnia władzy urzędnika – brak zasady nemo pra parte testatus, pro parte intestatus decedere potest pars legitima (portio debita) - mniej niż jedna czwarta tego, co dana osoba dziedziczyłaby ab intestato według stanu majątku w chwili śmierci testatora (nie zaliczano natomiast – inaczej niż często współcześnie – posagów oraz darowizn poczynionych za życia) Możliwe wydziedziczenie na podstawie różnych przesłanek z pozbawieniem praw do pars debita Na wzór querela inofficiosi testamenti powstały: q.i. donationis oraz q.i. dotis

8 Dziedziczenie przeciwtestamentowe – system rezerwy i system zachowkuSkarga o uzupełnienie zachowku – actio ad supplendam legitimam (C , a. 528) o unieważnienie testamentu w całości albo w części za pomocą querela inofficiosi testamenti można było ubiegać się tylko wówczas, gdy uprawnieni nie dostali niczego ze spadku gdy otrzymali mniej niż pars legitima, przysługiwało im jedynie prawo jej uzupełnienia z jednej z przesłanek do występowania z querella inoficiosi testamenti pars debita stała się się minimalną częścią należną dziedziczącym beztestamentowo pars legitima była wolna od obciążeń: poleceń lub warunków, które zmniejszałyby jej wartość, nie można było się jej zrzec (C , a. 531) Nov. Iust. 18 (a. 536) portio debita zwiększono do jednej trzeciej, a gdy dzieci było więcej niż czworo – do jednej drugiej należnej części System rezerwy: podział spadku na rezerwę i część rozrządzalną – model znany w prawach romańskiej rodziny prawa System zachowku (inspiracja justyniańska): roszczenie o zapłatę równowartości należnej części (BGB, ABGB, k.c. z 1964 r. - różna wysokość i krąg uprawnionych Darowizny za życia – uwzględniane w obu modelach: problem analogiczny do querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis

9 Powołanie do spadku - testamentowo lub beztestamentowoPowołanie do spadku - testamentowo lub beztestamentowo. Rzymianie dzielili wszystkich dziedziców prawa cywilnego (heredes) na koniecznych (necessarii) oraz postronnych (voluntarii) – mogli przyjąć lub odrzucić spadek Sui et necessarii (swoi i konieczni) - zstępni spadkodawcy, którzy w momencie jego śmierci przestają podlegać władzy ojcowskiej, żona in manu, synowe in manu Necessarii tantum (tylko konieczni) - niewolnicy łącznie ustanowieni i wyzwoleni w testamencie właściciela Na wzór cywilnego heres, dzięki działaniom pretora bonorum possessor staje się sukcesorem uniwersalnym a dopuszczono też w ius honorarium by fideikomisariusz uniwersalny stał się sukcesorem uniwersalnym ius civile – sukcesorem uniwersalnym może się stać też osoba, której dziedzic beztestamentowy z kręgu sui et necessarii przekaże spadek przed przyjęciem go (w drodze in iure cessio) Otwarcie spadku – śmierć spadkodawcy; spadek nieobjęty - „leżący” (hereditas iacens): ochrona pretorska lub wyznaczony kurator spadku Z chwilą nabycia długo uważano dziedzica za następcę zmarłego od momentu jego śmierci – zmiana Julian (zaakceptowana i przejęta w kompilacji justyniańskiej: D ; 34; 41.3,15pr.; I ; 3.17pr.): hereditas zajmuje miejsce zmarłego - swój własny byt i odzwierciedla niejako kontynuację zmarłego, stanowiąc uosobienie podmiotu – z prawami i obowiązkami

10 TRANSMISSIO – prawo rzymskie: niedopuszczalne (gdy powołany umiera, nie wypowiedziawszy się co do przyjęcia, a w jego miejsce wstępuje jego dziedzic, aby podjąć decyzję i nabyć spadek lub przez czynność inter vivos) za wyjątkiem in iure cessio hereditatis (dziedzic cywilny na inną osobę cedował sukcesję uniwersalną) PRAKTYKA: czasami dopuszczalne przez restitutio in integrum – kazuistyczne przypadki uogólnione przez Justyniana I: Dziedzice powołanego mogą nabyć spadek w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o powołaniu lub od jego śmierci, jeśli nie miał tej wiedzy (C – a. 529) PRZYROST - konsekwencja zasady sukcesji uniwersalnej – ius civile i ius honorarium – testamentowe i beztestamentowe: stosunkowe powiększenie udziałów pozostałych spadkobierców dochodzi w proporcji wyznaczonej ich pierwotnymi udziałami (automatyczne gdy choć jeden spadkobierca przyjmuje spadek)- nie miał wpływu na wyzwolenia bezpośrednie (jeśli wyzwalał dziedzic, który ostatecznie nie dziedziczył – wyzwolenie wygasało)

11 NABYCIE SPADKU dziedzice konieczni – z mocy prawa Problem spadków zadłużonych: pod koniec republiki pretor udziela dziedzicom koniecznym dobrodziejstwa powstrzymania się od przyjęcia spadku – beneficium abstinendi: uogólnione na wszystkie przypadki: nie rodziła skutków odrzucenia spadku w ius civile (pozycja heres; brak infamii) b. abstinendi – nie miał prawa skorzystać wyzwalany niewolnik (tylko separatio – jeśli nie podjął immixtio – ale infamia go dotykała) dziedzice postronni: cretio (zanik w okresie poklasycznym) lub pro herede gestio – w tym ostatnim ostatecznie przyjęte konieczność kierowania się animus heredis przez powołanego (Julian - D ,20pr.) ale nie czynności wynikające z pietas czy inne faktyczne czynności wobec spadku spatium deliberandi na podjęcie decyzji: rok dla rodziców i dzieci spadkodawcy, sto dni dla pozostałych - zagrożenie zajęciem spadku przez zasiedzenie – usucapio pro herede (odmiennie niż ogólne reguły zasiedzenia: res incorporalis, nie wymagano iusta causa ani bona fides - ale nie z kradzieży) – także w formie zasiedzenia poszczególnej rzeczy (od schyłku II w. p.n.e.); ius deliberandi – prawo do prośby sędziego o dziewięć miesięcy, a cesarza aż o rok na zastanowienie (upływ terminu bez oświadczenia – przyjęcie - C a, a. 531) spadki nieobjęte – od Augusta przypadały państwu (lex Iulia de maritandis ordinibus – aerarium populi Romani, pocz. II w.: fiskus): współcześnie skarb państwa dziedzicem ustawowym (np.prawo polskie) lub jako osoba trzecia

12 Ograniczenie odpowiedzialność za długi spadkowe – poza actio doli, exceptio doli, in metum restitutio lex Furia testamentaria (między 204 a 169 p.n.e.) - ograniczenie wysokości legatu windykacyjnego do 1000 asów (wyjątek: małżonkowie, zaręczeni oraz kognaci do szóstego stopnia, a wśród zstępnych rodzeństwa do stopnia siódmego): zapis przekraczający dopuszczalną wysokość pozostawał w mocy, ale legatariusz odpowiadał w wysokości poczwórną wartość nadwyżki (za pomocą legis actio per manus iniectionem) Lex Voconia (169 p.n.e.) - osoby, których dobra przekraczały wartością asów – zakaz ustanawiania spadkobierczynią kobiety. Wszyscy: zakaz zostawiania jej więcej niż połowę spadku. Możliwość nabycia legatu nie przekraczającego wartości udziału spadkobierców DESUETUDO lex Falcidia (40 r. p.n.e.) zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów w wysokości co najmniej ¼ jego wartości (tzw. kwarta Falcydyjska). Ewentualne przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów. Za Antoninusa Piusa – rozciągnięta na dziedziców beztestamentowych, później na donatio mortis causa S.C. Pegasianum 73 AD –kwarta pegazjańska - faktycznie ograniczała testatorowi swobodę dysponowania majątkiem mortis causa do trzech czwartych spadku Dobrodziejstwo inwentarza – beneficium inventarii (C a. 531) – przejęcie spadku z ograniczeniem odpowiedzialności do aktywów spadku. Bez korzystania ius deliberandi powołany mógł nabyć spadek i rozpocząć przygotowanie spisu dóbr spadkodawcy – w ciągu miesiąca od otrzymania informacji o powołaniu do spadku (udział notariusza i świadków). Prawo do skorzystania z kwarty falcydyjskiej ale Nov. Iust. 1, a. 535: przyjmujący prosto odpowiada w pełnej wysokości także za zapisy

13 Wierzyciele spadkowi - ius honorarium: beneficium separationis bonorumW ramach egzekucji majątkowej– venditio bonorum, w celu uniknięcia jej uniwersalności wniosek do pretora albo namiestnika prowincji o oddzielenie dóbr spadkowych od składników majątku dziedzica wierzyciel spadkowy, który miał obiektywne podstawy, aby podejrzewać dziedzica o niewypłacalność, i pozywając go skargą in personam, mógł żądać złożenia cautio (zabezpieczenia przez poręczycieli) pretor mógł osobno zakazać rozdysponowywania majątkiem spadkowym co chroniło m.in. przed utratą przedmiotów wchodzących w skład spadku przed zasiedzeniem PRAWO PUBLICZNE August - podatek spadkowy: lex Iulia de vicesima hereditatum (6 r. n.e.) – 5 %, podniesione do 10% w II w. (zwolniono spadki mniejsze niż sesterców oraz wszystkie dziedziczone między rodzicami i dziećmi) – cele wojskowe) ostatecznie ZNIESIONY

14 Prawnie uznane formy władania rzeczą„Centralna instytucją prawa prywatnego i rdzeń prawa majątkowego” – własność (sporne korzenie historyczne i rozumienie – ‚prawo absolutne’??? – korzenie ewolucyjne i sporne definiowanie Uniwersalność triady posiadanie-własność-prawa rzeczowe ograniczone?: cecha szczególna kontynentalnej tradycji prawnej, pochodząca z jej źródeł romanistycznych Rzymskie prawo własności – wykształcenie w okresie archaicznym z władzy zwierzchnika rodziny (pater familias) - pierwotnie jednorodne władztwo w stosunku do osób i rzeczy (manus) Pojęcie własności, przeciwstawione z jednej strony posiadaniu, a z drugiej prawom na rzeczy cudzej, pojawia się w Rzymie wraz z procesem formularnym: pozwala on na dokonanie precyzyjniejszych rozróżnień: faktu od prawa, stosunków zobowiązaniowych od stosunków prawnorzeczowych, w ramach tych ostatnich – własności od praw na rzeczy cudzej (wcześniej: własność funkcjonalnie podzielona i brak rozróżnienia - nawrót w okresie poklasycznym, poza justyniańskim) Actio in rem: res - względem swoboda wdania się w spór, brak konsumpcji skargi (znana też niektórym skargom pretorskim in personam - in factum) – SKARGOWOŚĆ IUS IN RE – od średniowiecznej ius ad rem (lenna i beneficia przyznane ale nie objęte) do Johann Appel ( ): humanizm prawniczy - rozróżnienie ius in re od ius ad rem w sensie praw zobowiązaniowych (oraz problem praw podmiotowych)

15 Res – corporales-incorporales (uwaga: własność intelektualna, anglosaska ‚property’) - res in commercio i res extra commercium (divini iuris –res sacrae, res religiosae, res sanctae; humani iuris - res omnium communes, res publicae, res universitatis res mancipi (grunty położone w Italii, niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne, jak woły, konie, osły i muły, oraz służebności italskich gruntów wiejskich, uzbrojenie) i res nec mancipi res mobiles i immobiles rzeczy pojedyncze (corpora continua), złożone (corpora ex cohaerentibus) i zbiorowe (corpora ex distantibus) res quae usu consumuntur vel minuuntur (zużywalne) quae sine interitu dividi non possunt (niepodzielne) res quae pondere numero mensura consistunt (zamienne – według wagi, liczby i miary) genus (oznaczone co do gatunku) i species (oznaczone indywidualnie)

16 Posiadanie - possessioUsus T – ale z pewnością okres późnorepublikański - ochrona posiadania za pomocą interdyktów pretorskich (pierwotnym przedmiotem - grunty niepodlegające jeszcze ochronie windykacyjnej z uwagi na ich przynależność do rodu - gens) Sporna natura posiadania: prawo rzymskie (klasyczne) – faktyczne władztwo (funkcja ochronna – ochrona posesoryjna, funkcja nabywcza – mechanizm nabycia własności przez traditio i usucapio, funkcja dowodowa – rozkład ciężaru dowodu) Possessio civilis (suo nomine – prowadzące do nabycia własności – posiadanie samoistne) a possessio naturalis (alieni nomine – detentio – posiadanie zależne) – pocz. II w. Jurysprudencja rzymska: dwa elementy, obiektywny lub zewnętrzny (corpus), polegający na czysto fizycznym władaniu rzeczą, i subiektywny lub wewnętrzny (animus), sprowadzający się do woli czy zamiaru posiadania (dla siebie – animus rem sibi habendi a animus rem alieni habendi – wyrażenia wprowadzone przez ius comune) Obiektem – corporalia – spory, gdyż possessio wywodzi się od sedere (‚siedzieć’) ale współposiadanie tej samej rzeczy możliwe Użytkownik i uprawniony do określonych służebności korzystali w prawie rzymskim okresu pryncypatu z interdyktów posesoryjnych: rozwój quasi-possessio i zwrot ‚posiadać prawo’ a ostatecznie w ius commune: possessio iuris (usus modernus: kościelne i świeckie prawa zwierzchnie, beneficja, urzędy i prawa wyboru na nie oraz obsadzania stanowisk kościelnych (ius patronatus), jak również ciężary realne i dziesięciny, prawo do wspólnoty małżeńskiej) – kwestionowane w prawach skodyfikowanych od schyłku XIX w. - germańskie (prawo polskie, za BGB tylko posiadania służebności gruntowych i osobistych)

17 Nabycie i utrata posiadaniaNabycie: regułą równoczesność corpus i animus ale przypadki traditio ficta (nazwa średniowieczna) – kazuistyczne przykłady traditio longi manu (ale symboliczne per chartam dopiero średniowiecze) kazuistyczne – początek okresu klasycznego nabycie solo animo (dematerializacja posiadania – traditio brevi manu, nazwa od glosatorów) ale stąd też nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest - kwestionowana współcześnie m.in. w prawie polskim ze względu na czysto faktyczny charakter posiadania (wzór BGB) constitutum possessorium (przeniesienie posiadania mocą samej umowy, według której dotychczasowy posiadacz zatrzymuje rzecz jako dzierżyciel) Utrata - regułą: utrata corpus lub animus - ustanie posiadania ale kazuistyczne ułatwianie zachowania go mocą samej woli posiadacza (solo animo) - wyraz dematerializacji posiadania (najstarszy Proculus D : o zachowaniu posiadania o charakterze okresowym, np. pastwisk letnich w zimie i zimowych w lecie)