1 Prawo rzymskie - przedmiot wykładudr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz , sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: do sekretariatu: Telefon do sekretariatu: Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: Dalsze informacje:

2 Protorecepcja - Mos italicus docendi (Glosatorzy i Konsyliatorzy) oraz KanonistykaDo XI w. znajomość prawa rzymskiego na Zachodzie; Leges Romanae Barbarorum (Breviarium Alaricianum 506 r. ) – prawo zwyczajowe oparte na prawie rzymskim (Codex Theodosianus plus interpretationes) Nauuczanie prawa rzymskiego – ecclesia vivit lege Romana + tradycje świeckie Pierwszym europejskim centrum nauki prawa rzymskiego został uniwersytet w Bolonii (lata 1080–1119) - FLORENTINA nauczyciel retoryki i praktyk prawa (causidicus) - Irnerius (zm. 1125) powstała i od połowy XI do połowy XIII w. działała w Bolonii szkoła glosatorów. glossa interlinearia i glossa marginalia Akursjusz (Accursius), który dokonał syntezy dorobku szkoły w dziele Magna glossa lub Glossa ordinaria. Zawierało ono –prawie 100 tys. cytatów – ważniejsze prace wszystkich starszych uczonych, które odtąd przytaczano pod zbiorowym mianem „glosy”. Fragmenty nieglosowane uznawano przez cały okres obowiązywania prawa rzymskiego w nowożytnej Europie po prostu za nierecypowane, zgodnie bowiem z przysłowiem (sformułowanym dopiero w XVII w.) – „czegokolwiek nie uznaje glosa, nie uznaje też sąd” (quidquid non adgnoscit glossa, non adgnoscit curia).

3 Komentatorzy (XIV w.-XV w.) – postglosatorzy (konsyliatorzy)Konsyliatorzy– consilium (porada) - zastąpili w Italii szkołę glosatorów (rozwój piśmiennictwa prawniczego) Koncentrowali się na tzw. prawie kolizyjnym i prawie handlowym miejskich komun Italii (północnej) - dopasowali prawo rzymskie do potrzeb społeczeństwa późnośredniowiecznego. Bartolus de Saxoferrato (Bartolo, 1313–1357) nemo iurista nisi bartolista Uczeń jego Baldus de Ubaldis (Baldo, 1327–1400). Zajmował się m.in. prawem wekslowym i spółkami handlowymi, dokonał syntezy longobardzkiego prawa feudalnego, północnoitalskich statutów miejskich, prawa kanonicznego i rzymskiego prawa justyniańskiego – początek ius commune. Zbiory regulae iuris – upowszechnienie pojęć prawa rzymskiego

4 Osiągnięcia glosatorówdopuszczenie do zawierania przez notariusza zakazanych w prawie rzymskim kontraktów na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii) - na podstawie tekstów justyniańskich, które dotyczyły stypulacji przyjmowanej przez niewolnika publicznego (D. 27,8,1,15; D. 46,6,2) konstrukcja własności podzielonej (realia średniowieczne) - ze skargi, przyznawanej dzierżawcy wieczystemu w drodze analogii (vindicatio utilis), wniosek, że podmiotowi temu przysługiwać musiało jako „matka skargi” odpowiednie prawo: dominium utile. Osobne prawo właściciela zwierzchniego - dominium directum

5 Innowacje dogmatyczne konsyliatorów.W prawie rzeczowym rozwinęli konstrukcję czysto umownego wydania rzeczy (traditio ficta), która obchodziła się bez fizycznego przeniesienia jej dzierżenia ochrony posiadania - specjalne postępowanie posesoryjne, zwane „bardzo przyspieszonym” (summariissimum), nieprzesądzające losu normalnego procesu ani posesoryjnego, ani – tym bardziej – petytoryjnego rozwinięciei w szczegółach konstrukcję własności podzielonej. W prawie zobowiązań w ślad za scholastyczną filozofią moralną, glosą i kanonistyką m.in.. Baldus de Ubaldis wywiedli z kilku tekstów Cycerona (off. 1,32; 3,94–95) i kompilacji justyniańskiej (np. D. 12,4,8 wraz z glosą oraz D. 46,3,38pr.; C. 6,42,19) twierdzenie, że umowa wiąże tylko wtedy, gdy istniejące przy jej zawarciu warunki pozostały zasadniczo niezmienione (clausula rebus sic stantibus). Bartolus de Saxoferrato i jego uczeń Baldus przyczynili się także znacząco do rozwoju dogmatyki innych nieznanych prawu rzymskiemu instytucji: - w prawie spadkowym do systematyki kategorycznie zakazanych w Rzymie umów spadkowych (pacta successoria), - w prawie papierów wartościowych do konstrukcji weksla jako instytucji niezależnej od rzymskiej stypulacji.

6 Kanonistyka W ramach tego samego XII-wiecznego ruchu europejskiego odrodzenia powstała – obok legistyki jako doktryny praw świeckich (leges) – dogmatyka reguł religijnych (canones): kanonistyka. Ecclesia vivit lege Romana – VI w. (Lex Ribuaria § 61.1) ok r. w Bolonii przez mnicha Gracjana - „Harmonia niezgodnych kanonów” (Concordia discordantium canonum) - później nazwany Decretum Gratiani prawo kanoniczne stało się obok prawa rzymskiego jedną z dwóch materii, określanych mianem „obojga praw” (utrumque ius), które stanowiły wyłączny przedmiot nauczania na średniowiecznych studiach prawniczych – doctor utriusquae iuris. Model oddziaływania kanonistyki – forma zaleceń, propozycji, podobne do prawa rzymskiego okresu pryncypatu (m.in.. porady prawne udzielane przez jurystów), został przejęty przez europejską doktrynę ius commune. mechanizmy wytwarzania panującej opinii prawniczej (communis opinio doctorum) w drodze dyskursu uczonych pozostały typowe dla prawa jurysprudencyjnego

7 Osiągnięcia kanonistykidwie zasady, związane z kanoniczną konstrukcją małżeństwa konsensualnego (consensus facit nuptias): - zasadę równości płci (szerzej równości jednostki wobec prawa – pierwotnie dotyczącej jedynie kwestii relacji z Bogiem) - zasadę dotrzymywania także tych umów, które według prawa rzymskiego były niezaskarżalne (pacta sunt servanda). Ta druga zasada, sformułowana pod wpływem teologii moralnej, według której niedotrzymywanie słowa jest kłamstwem (mendacium), a więc i grzechem (peccatum), oznaczała zrównanie zwykłych porozumień (pacta) z wiążącymi kontraktami prawa rzymskiego i uznanie w ten sposób swobody umów. STĄD - problem sprawiedliwości umownej, a zwłaszcza równowagi świadczeń, przejawiający się w takich instytucjach, jak 1. słuszna cena (iustum pretium), 2. założenie niezmienności istotnych przesłanek umowy (clausula rebus sic stantibus), a także wywodzony z Ewangelii (Łk 6,32–35) zakaz pożyczek procentowych i lichwy (usura). W związku z rozpowszechnioną praktyką zawierania małżeństw przez zastępcę kanonistyka promowała generalnie zastępstwo przy czynnościach prawnych - w myśl zasady alteri stipulari nemo potest (D. 45,1,38,17) prawo rzymskie było im jednoznacznie przeciwne Stworzyła ona również początki dogmatyki osoby prawnej jako zrzeszenia chrześcijan (universitas Christianorum) – prawo rzymskie nie wypracowało tej koncepcji (późniejsza persona mistica/ficta). Produktem kanonistyki panujący w Europie kontynentalnej od XIII w. proces rzymsko-kanoniczny: niepubliczny, mniej formalny, pisemny, uwzględniający dowód z dokumentów i ze świadków. Ten ostatni był protokołowany, z czego wyrosła zasada, że „nie istnieje to, czego nie ma w aktach” (quod non est in actis, non est in mundo). W procesie tym wprowadzono na kontynencie apelację (nieznana długo common law). W obrębie szeroko rozumianej procedury wynalazkiem kanonistyki jest także odmienna od tradycyjnego sędziego polubownego (arbiter) postać pozbawionego kompetencji judykacyjnych mediatora, zwanego arbitrator

8 Legiści i kanoniści a ius communeZasługą Kościoła - pierwsza profesjonalizacja jurysprudencji kontynentalnej (XIII w.) Harold J. Berman ( ) - „Rewolucja papieska” (Law and Revolution: The Formation of the Western Legal Tradition, Cambridge Mass. – London 1983 = Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej, Warszawa 1995) aż do XV w. włącznie uczeni prawnicy byli zatrudniani przede wszystkim w administracji kościelnej i w kościelnym wymiarze sprawiedliwości. Rola uniwersytetów – Bolonia XI w. – nawet w krajach gdzie nie doszło do recepcji instytucji prawa rzymskiego Krok w kierunku 'Rechtstaat' – wykształceni prawnicy na uniwersytetach (Francis Fukuyama, The Origins of Political Order. I, 2011 = Historia ładu politycznego. I, Poznań 2012) po formalnej recepcji prawa rzymskiego, która nastąpiła w Rzeszy Niemieckiej w 1495 r., mimo jedynie subsydiarnego obowiązywania tego prawa uczony sędzia preferował je w swej praktyce orzeczniczej właśnie jako prawo uczone. nawet wtedy, gdy stosowano prawo lokalne, wykładano je według zasad i kategorii prawa uczonego. Unaukowienie praw lokalnych umożliwiło prawnikom ze szkoły konsyliatorów scalenie ich na kontynencie europejskim z prawem uczonym w postaci ius commune. IUS COMMUNE - prawo powszechne lub pospolite, które w poszczególnych regionach Europy cechował różny koloryt lokalny, oparte było jednak pod względem pojęciowo-technicznym przede wszystkim na prawie rzymsko-kanonicznym.

9 Recepcja prawa rzymskiego – Rzesza NiemieckaW 1495 r. złożony w połowie z doktorów prawa (doctores iuris) Kameralny Sąd Rzeszy (Reichskammergericht) zadaniem - stosowanie prawa rzymskiego w sposób subsydiarny jako niemieckiego prawa pospolitego (gemeines Recht). Uznanie prawa rzymskiego za posiłkowe prawo Rzeszy dało mu przewagę nad terytorialnymi prawami zwyczajowymi, które często w ogóle nie były dostępne w postaci pisanej lub nie dawały się ująć w kategoriach rzymskich, znanych uczonemu sędziemu z uniwersytetu. przedmiotem zainaugurowanej w Niemczech w końcu XV w. recepcji praktycznej były justyniańskie księgi prawne w interpretacji nadanej im przez mos italicus docendi. Rola zmian wprowadzonych przez Reformację 1517 r. – głównie prawo karne - Harold J. Berman, Law and Revolution II: The Impact of Protestant Reformations on the Western Legal Traditions, Cambridge Mass. – London 2003

10 Humanizm prawniczy XVI w. rozwinął się we Francji (mos gallicus docendi), początkowo na założonym w 1464 r. Uniwersytecie w Bourges, tzw. humanizm prawniczy. Zgodnie z tradycją francuską pojmował on prawo rzymskie jako „spisany rozum” (ratio scripta), wiążący nie z mocy władzy cesarskiej (ratione imperii), lecz z mocy władzy rozumu (imperio rationis). humanizm znacznie pogłębił historyczną znajomość prawa rzymskiego – całość analizowana a nie tylko prawo glosowane przez glosatorów i komentatorów. Humanizm francuski podzielił się rychło na - prąd historyczny, zasłużony w badaniach tzw. interpolacji, za pomocą których zmieniono w kompilacji justyniańskiej oryginalne brzmienie starszych tekstów - prąd systematyczny - historyzacja prawa rzymskiego dopuszczała jego swobodniejszą interpretację i krytykę zastanego porządku ksiąg justyniańskich (ordo legalis). Prąd systematyczny, reprezentowany przede wszystkim przez Hugona Donellusa (Hugues Doneau, 1527– 1591), który wprowadził do dogmatyki europejskiej rozróżnienie prawa materialnego od procedury. W krajach niemieckich wczesny humanizm prawniczy wprowadził - rozróżnienie na czynnością zobowiązującą (obligacyjną) a przeprowadzaną na jej podstawie wykonawczą czynnością rozporządzającą (dyspozytywną). - rozróżnienie prawa na rzeczy (ius in re) i prawa do rzeczy (ius ad rem) co przygotowało rozróżnienie systematyczne między prawem rzeczowym a prawem zobowiązań.

11 Holenderska „jurysprudencja elegancka” i systemy mieszaneW wyniku tzw. wojen hugonockich we Francji (1562–1598), a zwłaszcza dokonanego w Noc św. Bartłomieja w 1572 r. pogromu protestantów, wielu wybitnych prawników nurtu humanistycznego, np. Dionizy Gothofredus, Franciscus Hotomannus i Hugo Donellus, znalazło schronienie w krajach sąsiednich, zwłaszcza w Szwajcarii i w Niderlandach (nurt eleganckiej jurysprudencji). Inny nurt łączy humanistyczną tradycję „elegancji” Francuzów z prawem natury i z miejscowym prawem zwyczajowym, dając początek tzw. prawu rzymsko- holenderskiemu (Roman-Dutch law). W połowie XVII stulecia prawo rzymsko-holenderskie zostało przeszczepione na Przylądek Dobrej Nadziei w południowej Afryce przez holenderskich kolonistów, Wraz z okupacją brytyjską (1815 r.) status kolonii brytyjskiej – anglosaskie common law. W ramach powstałego w ten sposób tzw. systemu mieszanego (mixed jurisdiction) materialne prawo cywilne pozostało prawem typu kontynentalnego civil law, podczas gdy prawo handlowe i procesowe przejęto z common law. Drugi do dziś istniejący system mieszany powstał w Szkocji

12 Prawo natury Kontynuacją systematycznego nurtu humanizmu (Donellus) stało się europejskie prawo Rozumu. poszukiwanie w prawie przysługującej mu z natury racjonalnej systematyki logicznej . Nazwa „prawo Rozumu” - prawo natury zeświecczone - Hugon Grocjusz (Huigh de Groot, 1583–1645) w swym głównym dziele „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis) z 1625 r.

13 Zasady prawa Rozumu (Grocjusz)moc wiążącą wszelkich umów (pacta sunt servanda), obowiązek naprawienia szkody i nienaruszalność własności, Wynikają nie z woli, lecz wiedzy, według Grocjusza musiałyby zatem obowiązywać nawet wtedy, „gdyby nie było Boga” (etiamsi daremus […] non esse Deum). Grocjusz wykorzystał prawo rzymskie jako podstawę naturalnego prawa prywatnego w sposób bardzo swobodny. W przeciwieństwie do rzymskiej zasady wydania rzeczy (tradycji) przy sprzedaży opowiedział się on za przeniesieniem własności na zasadzie konsensu już w momencie zawarcia umowy Odrzucając zasady prawa rzymskiego - w ślad za scholastyczną filozofią moralną, glosatorami oraz późniejszymi legistami i kanonistami – dopuścił by pozycja prawna stron zobowiązania zmieniała się wraz ze zmianą okoliczności tzw. clausula rebus sic stantibus.

14 Doktryna Grocjusza rozbudowana została w Niemczech przez późniejszych myślicieli prawa Rozumu.„O prawie natury i ludów” (De iure naturae et gentium, 1672) Samuel Pufendorf (1632–1694), „Podstawy prawa natury i ludów” (Fundamenta iuris naturae et gentium, 1705) Christian Thomasius (1655–1728) 8-tomowe „Prawo natury zbadane metodą naukową” (Jus naturae methodo scientifico pertractatum, 1740–1748) Christian Wolff (1679–1754). systematyka Pufendorfa, odzwierciedlająca dwoistość natury człowieka jako indywiduum i jako uczestnika wspólnot i stowarzyszeń, jak i sylogistyczna metoda Wolffa, profesora matematyki, filozofii i teologii oraz najwybitniejszego obok Gottfrieda Wilhelma Leibniza (1646–1716) przedstawiciela tzw. mos geometricus, stanowiły wzór dla zakończonej w r. kodyfikacji Allgemeines Landrecht für die Preussischen Staaten (ALR).

15 We Francji reprezentantami podobnego późnego nurtu praktycznego prawa Rozumu byli Jean Domat (1625–1696) i Robert-Joseph Pothier (1699–1772). Rzymsko-francuska synteza Pothiera, zwłaszcza w postaci tzw. traktatów (traités) o poszczególnych typach umów, legła u podstaw napoleońskiego Code civil z 1804 r.

16 Do rozwiniętych przez prawo Rozumu innowacji cywilistycznych należą przede wszystkim dwie konstrukcje o genezie kanonistycznej. tzw. teoria woli przy wykładni czynności prawnych, zwłaszcza zdziałanych pod wpływem błędu, przyjęta przez Grocjusza, lecz skrytykowana w duchu teorii oświadczenia przez Thomasiusa, - zasada ekwiwalentności przy umowach odpłatnych, szczególnie o charakterze wzajemnym. Inne istotne innowacje prawa Rozumu: - uznanie zasady odpowiedzialności za brak staranności przy pertraktacjach umownych (culpa in contrahendo), - postęp w kształtowaniu przelewu wierzytelności dzięki wykorzystaniu konstrukcji przeniesienia jej własności oraz - wprowadzenie przy sprzedaży zasady przeniesienia własności zamiast rzymskiej zasady ewikcji, która uzależniała roszczenie nabywcy z tytułu wad prawnych towaru od poniesienia przezeń porażki w procesie windykacyjnym. znana od średniowiecza clausula rebus sic stantibus pojmowana była w prawie Rozumu jako dorozumiany warunek, że okoliczności pozostaną takimi, jakimi były w chwili zawarcia umowy. dopuszczono zastępstwo bezpośrednie przy czynnościach prawnych, jednakże wykluczano jeszcze tzw. właściwe umowy na rzecz osoby trzeciej, w których osoba ta nie musiała brać udziału. Wiele reform prawa Rozumu, przejętych przez usus modernus Pandectarum i kodyfikacje prawa natury, zostało jednak w XIX w. odrzuconych przez pandektystykę, a następnie pod jej wpływem – z reguły również przez niemiecki kodeks cywilny BGB.

17 Usus modernus PandectarumOd zakończenia wojny trzydziestoletniej w 1648 r. aż do Rewolucji Francuskiej roku 1789 r. w krajach niemieckich panował kierunek doktrynalny, zwany usus modernus Pandectarum. Kierunek ten odrzucał propagowaną przez humanistów filologiczno- historyczną egzegezę Corpus Iuris Civilis, lecz uznanie tego zbioru – obok prawa lokalnego – za podstawę ówczesnej praktyki sądowej (Synteza prawa uczonego z praktyką).

18 W prawie spadkowym kraje niemieckie przejęły rzymski testament i system zachowku, lecz również dziedziczenie ustawowe według germańskiego systemu parentel, zmodyfikowanego jedynie przez rzymskie prawo reprezentacji. W prawie rzeczowym porządki lokalne przeważały przy przewłaszczeniu nieruchomości, które wymagało oświadczenia właściciela przed sądem lub radą miejską, zwanego wwiązaniem (Auflassung), i wpisu do ksiąg publicznych, który zapewne nie posiadał jeszcze mocy konstytutywnej. Natomiast przy nabyciu ruchomości doszło do syntezy romańsko-germańskiej, ponieważ nabywca od nieuprawnionego był co prawda chroniony, lecz tylko – co stanowiło koncesję na rzecz prawa rzymskiego (w razie nabycia w dobrej wierze). W przeciwieństwie do jednolitej germańskiej koncepcji saisine czy Gewere, niemiecki usus modernus odróżniał własność od posiadania, a w tym ostatnim zakresie posiadanie samoistne i dzierżenie. Innowacje usus modernus były liczne zwłaszcza w prawie zobowiązań. - Pojęcie umowy uznano za złożone z oferty i jej akceptacji, która czyniła ofertę nieodwołalną. - Wbrew generalnej zasadzie prawa rzymskiego dopuszczano zastępstwo przy czynnościach prawnych i umowy na rzecz osoby trzeciej, jednak niezbyt konsekwentnie - w myśl zasady alteri stipulari nemo potest (D. 45,1,38,17) prawo rzymskie było im jednoznacznie przeciwne. Dalsze postępy czyniła swoboda umów, ponieważ obchodzono rzymską zasadę niezaskarżalności tzw. nagich porozumień ex nudo pacto actio non oritur (D. 2,14,7,4), uznając każde porozumienie (pactum) za kontrakt stypulacji (jej formalizm popadł w niepamięć) Z uwagi na zasadę równowagi umownej więcej niż podwójne przekroczenie słusznej ceny (iustum pretium) oznaczało pokrzywdzenie nabywcy (laesio enormis). Niemieckie statuty miejskie i tzw. ordynki porządkowe (Polizeiordnungen) XVI–XVII stulecia normowały umowy o dzieło i pracę oraz ustalały odsetki maksymalne na 5%. Rzymskie pojęcie deliktu akwiliańskiego – odpowiedzialności za uszkodzenie, zniszczenie cudzej rzeczy - uległo uogólnieniu, obejmując też odszkodowanie za doznane cierpienia (Schmerzensgeld), jednak nigdy za uszczerbek czysto estetyczny, ponieważ w myśl zasady liberum corpus nullam recipit aestimationem prawo rzymskie wykluczało wycenę ciała osoby wolnej (D. 9,3,7). produktem usus modernus Pandectarum był powstały w połowie XVII w. i obowiązujący przez dwa następne stulecia niemiecki proces powszechny, rozwijający elementy wykształcone w procesie rzymsko-kanonicznym i kontynuujący tym samym zasady zmodyfikowanego rzymskiego procesu kognicyjnego,

19 Oświecenie - kodyfikacja.postulaty zupełności, niesprzeczności i systematyki pretendowała ona do ideału prawa jasnego i zrozumiałego dla wszystkich, a przede wszystkim zawierającego unormowanie każdego możliwego przypadku NIECHĘĆ WOBEC PRAWA RZYMSKIEGO Wszystkie kodeksy prawa natury przyjęły oświeceniową iluzję ustawy jasnej i zrozumiałej samej przez się, Monteskiuszowe porównanie sędziego do „ust, które wygłaszają brzmienie praw” - negatywny stosunek do wykładni prawniczej. Poprzednikiem europejskich kodyfikacji oświeceniowych był szczególnie kodeks cywilny bawarski z 1756 r. - Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis (CMBC) – podsumowanie tradycji usus modernus pandectarum Allgemeines Landrecht für die Königlich Preussischen Staaten (ALR) z 1794 r. stanowił syntezę dorobku niemieckiej szkoły prawa natury (obejmował także prawo publiczne, zajmujące olbrzymią większość spośród jego prawie 20 tys. paragrafów oraz prawo prywatne) ALR oparło się na syntezie ówczesnego prawa rzymskiego i pruskiej wersji prawa natury (zachował liczne elementy porządku stanowo-feudalnego).

20 Do nowoczesnych kodyfikacji europejskich zaliczają się dopiero francuski Code civil z 1804 r. oraz austriacki ABGB z 1811 r. c.c. oparty na wolności osobistej, swobodzie umów i wolnej własności Systematyki dostarczył francuskiemu kodeksowi cywilnemu panujący ówcześnie tzw. system instytucjonalny, oparty na układzie Instytucji Justyniana (Gaiusa – res, personae, actiones). W kodeksie francuskim trójpodział prawa materialnego, obejmującego gajańskie personae i res, na „osoby” (ks. I), „majątki i różne rodzaje własności” (ks. II) oraz „różne sposoby nabywania własności” (ks. III) symbolizuje trzy hasła ideologii mieszczańskiej: „wolność, własność, umowy”.

21 Code civil był pierwszym w Europie kodeksem nowoczesnym, wyposażonym w tzw. skutek konsumcyjny – uchyleniu całego uprzednio obowiązującego prawa zniwelował trwający od średniowiecza tradycyjny podział Francji na południowe kraje prawa pisanego - droit écrit, pod którym to pojęciem rozumiano prawa zwyczajowe wywodzące się z prawa rzymskiego, oraz północne kraje prawa zwyczajowego o genezie germańskiej - droit coutumier. Kompromis między tradycjami germańskimi i romanistycznymi. Romanistyczna koncepcja własności ale dopuszczalne nabycie własności ruchomości w dobrej wierze od niewłaściciela. - umowa o podwójnym skutku, z mocy której zobowiązujący kontrakt sprzedaży lub darowizny wywołuje automatycznie skutek rozporządzający, tzn. bezpośrednio przenosi własność, jest wynikiem wyparcia rzymskiej zasady tradycji przez Grocjuszową konstrukcję prawa natury. Code civil został bezpośrednio recypowany w wielu krajach Europy Zachodniej oraz Środkowej (Ks. Warszawskie) oraz wzór dla wielu kodyfikacji (zwłaszcza kraje romańskie) - okazał się najbardziej dotychczas wpływowym ze wszystkich europejskich kodeksów cywilnych.

22 ABGB 1811 r. ustawa kompromisowa, zachowującą takie typowe instytucje feudalne, jak własność podzielona i fideikomisy familijne, oraz instytucje patriarchalne (prawo rodzinne). systematyka instytucjonalną (nawiązanie do Institutiones Iustiniani), opartą na przeciwstawieniu „osób” – dział ten obejmował oprócz prawa osobowego również prawo rodzinne – szeroko rozumianym „rzeczom”. prawo własności miało w ABGB typowy dla szkoły prawa Rozumu szeroki zakres, oznaczając w sumie ogół praw majątkowych (a nie tylko rzeczy w znaczeniu materialnym!) Podobnie jak pruski ALR i napoleoński Code civil , również ABGB zawierał – w przeciwieństwie do późniejszego kodeksu niemieckiego BGB – generalną klauzulę odpowiedzialności deliktowej.

23 Pandektystyka – Niemcy XIX wPandektystyka – Niemcy XIX w. opór przeciw idei kodyfikacji (Friedrich Karl von Savigny) – prawotwórstwo musi polegać na dopasowywaniu materiału normatywnego zaczerpniętego z przeszłości do nowych potrzeb. Funkcjonalny surogat kodyfikacji, zapewniający Niemcom podobną zupełność, pewność i niesprzeczność prawa cywilnego, jaką krajom sąsiednim gwarantowały świeżo wydane kodeksy francuski i austriacki. podręczniki Pandektów, zawierające wykładnię Corpus Iuris Civilis – inaczej niż w okresie usus modernus – jednolitą dla wszystkich krajów niemieckich, zapewniały tym krajom jedność prawa prywatnego, a zważywszy jego centralną pozycję w XIX-wiecznym prawoznawstwie, jedność prawa w ogóle. Jedność tę mogła zresztą zagwarantować wyłącznie dogmatyka prawa, ustawodawstwo niemieckie bowiem było rozproszone terytorialnie (jednolite orzecznictwo nie istniało aż do czasu powołania w 1879 r. Sądu Rzeszy (Reichsgericht - z siedzibą w Lipsku). Aspekt zjednoczeniowy odgrywał dla pandektystyki podobnie istotną rolę, jak intencja ujednolicenia prawa francuskiego i prawa austriackiego w przypadku Code civil i ABGB.

24 Innowacje pandektystykiSztandarowym wynalazkiem pandektystyki jest tzw. część ogólna (Allgemeiner Teil) „dzisiejszego prawa rzymskiego”. Pochodzi ona z ustaleń definicyjnych autorów prawa Rozumu od Grocjusza do Wolffa, którzy wykładnię Corpus Iuris zastąpili dedukcją z abstrakcyjnych pojęć, takich jak np. „umowa” i „czyn niedozwolony”. Część ogólna prawa cywilnego regulowała przede wszystkim zdolność prawną osób fizycznych i prawnych, przedmiot praw oraz zdarzenia prawne, zwłaszcza tzw. czynności prawne (Rechtsgeschäfte), w tym umowy. Do konstrukcji pojęciowych pandektystyki należą: sformułowana przez Savigny’ego zasada abstrakcyjności czynności prawnych (Abstraktionsprinzip), - idea majątku celowego (Zweckvermögen) Brinza, - odpowiedzialność za winę przy zawarciu umowy (culpa in contrahendo) Jheringa - koncepcja „założenia” (Voraussetzung) jako nierozwiniętego warunku Windscheida.

25 Systematyka pandektowaObok części ogólnej pięcioksięgowy system pandektystów obejmował prawo zobowiązań, w ramach którego również występowała część ogólna, oraz prawo rzeczowe, rodzinne i spadkowe. Przyjęta przez niemiecki kodeks cywilny BGB część ogólna została odrzucona przez ustawodawcę szwajcarskiego w 1907 r. (ZGB) i włoskiego w 1942 r. (CCI), jednak spośród nowszych kodeksów cywilnych przejęły ją m.in. kodeksy polski z 1964 r. i portugalski z 1967 r. Kodeks cywilny holenderski (Burgerlijk Wetboek) z 1992 r. zawiera przepisy o „Prawie majątkowym w ogólności” (ks. III), gdzie znajduje się też tytuł o czynnościach prawnych (ks. III. 2), i „Część ogólną prawa zobowiązań” (ks. VI).

26 Błędy pandektystyki następcy Savigny’ego z premedytacją ignorowali cały dorobek jurysprudencji europejskiej od konsyliatorów do początku XIX w. jako historycznie nieugruntowany. Wyjątek robili tylko dla stojących „blisko źródeł” glosatorów i humanistów, którzy reprezentowali kierunki refleksji prawniczej niezwiązane bezpośrednio z praktyką. puryzm pandektystyki, uwzględniającej wyłącznie antyczne źródła, lecz pomijający europejskie prawo jurysprudencyjne, doprowadził w wielu przypadkach do zaprzepaszczenia istotnych osiągnięć dogmatycznych starszego ius commune jako sprzecznych z prawem starożytnym. Przykłady innowacji pominiętych: - cesja wierzytelności, dopuszczonej już przez Johanna Schiltera (1632–1705) jako rodzaj przeniesienia jej własności przez sprzedaż lub darowiznę. - clausula rebus sic stantibus i culpa in contrahendo Obie te instytucje wróciły do prawa niemieckiego w latach 20. i 30. XX w. na drodze orzecznictwa sądowego. - wąskie, materialne pojęcie rzeczy

27 BGB 1896 r. kodeks ten, opracowany pod przemożnym wpływem czołowego pandektysty Bernharda Windscheida, stał się najbardziej romanistycznym wśród europejskich kodeksów cywilnych. BGB określony został – w nawiązaniu do 3-tomowego podręcznika Pandektów Windscheida – jako „mały Windscheid”.

28 BGB 1896 r. (wejście w życie 1900 r.)Kodeks rozpoczyna się częścią ogólną (§ 1–240), odnoszącą się do wszystkich dalszych ksiąg, po czym stosuje tę samą metodę w prawie zobowiązań, poprzedzonym obszernym „ogólnym prawem zobowiązań” (§ 241–432). Cechą szczególną kodeksu niemieckiego jest ostre rozróżnienie czynności prawnych zobowiązujących (obligacyjnych) i rozporządzających (rzeczowych), a także szczegółowe unormowanie zignorowanych w Code civil osób prawnych (§ 21–89 BGB). Odmiennie niż w kodeksach prawa natury, Code civil i ABGB, zorganizowanych wokół szeroko pojętej własności, BGB stawia zobowiązania (ks. II § 241–853) na czele poszczególnych działów prawa cywilnego. Romanistyczna zasada autonomii prywatnej ograniczona jest w BGB tylko ze względu na interes publiczny. Wbrew rozwiniętej przez usus modernus zasadzie równowagi świadczeń umownych, BGB wyklucza jedynie „wyzysk” (Wucher), który po stronie „wyzyskiwacza” zakłada podstęp (§ 138 zd. 2 BGB). Wiele umów obligacyjnych niemieckiego kodeksu cywilnego, jak np. przyrzeczenie i uznanie długu (§ 780–781 BGB), ma charakter czynności prawnych oderwanych (abstrakcyjnych). Genezę romanistyczną zdradza wąskie pojęcie deliktu, żywcem przejęte z rzymskiej odpowiedzialności akwiliańskiej (§ 823 zd. 1 BGB), które zmusiło orzecznictwo do sięgnięcia po pozakodeksową konstrukcję culpa in contrahendo. Nowszy model odpowiedzialności deliktowej na zasadzie ryzyka (Gefährdungshaftung), znany od czasu pruskiej ustawy o przedsiębiorstwach kolejowych z 1838 r., przyjęto w kodeksie tylko w marginalnych przypadkach odszkodowania ze względów słuszności (§ 829 BGB) i odpowiedzialności za zwierzęta (§ 833 BGB), zasadniczo pozostając przy klasycznym wymogu winy (Verschuldenshaftung). Aż do nowelizacji z lat 1957–1979 prawo rodzinne BGB uprzywilejowywało męża i ojca oraz upośledzało dzieci pozamałżeńskie – tradycje patriarchalnej koncepcji rodziny (echo tradycji rzymskich i feudalnych). Brak uwzględnienia istotnego w praktyce rozwiniętej gospodarki kapitalistycznej problemu pracy zależnej (prawo pracy – osobno), podciągniętej w oryginalnym brzmieniu BGB z 1 stycznia 1900 r. – podobnie jak całe stulecie wcześniej w kodeksach prawa natury – w dwudziestu lakonicznych paragrafach pod rzymskie pojęcie locatio conductio operarum, czyli najmu usług (§ 611 BGB: Dienstmiete).

29 Inne kodeksy nawiązujące do tradycji pandektystycznychZnaczącym kodeksem cywilnym był też opracowany przez Eugena Hubera (1849–1923) kodeks szwajcarski, uchwalony w 1907 r. z mocą od 1912 r. Poprzedziło go zredagowane przez Walthera Munzingera (1830–1873) i promulgowane w 1881 r. prawo zobowiązań (OR), które ustawami z lat 1911 i 1937 zostało dopasowane do kodeksu cywilnego (ZGB). szwajcarskie prawo cywilne czerpało z doświadczeń dogmatyki różnych krajów europejskich, jednak przede wszystkim z dorobku niemieckiej pandektystyki. Kodeksy cywilne niemiecki i szwajcarski w istotny sposób wpłynęły na nowe kodyfikacje krajów, które początkowo przyjęły model napoleoński: Włoch (1942), Grecji (1946) i Portugalii (1967). Także kodeks cywilny Japonii z 1898 r. naśladuje wiernie niemiecki BGB, mimo że starsze projekty japońskie poddawały się wpływom francuskim. Do obszarów odziaływania niemieckiego prawa cywilnego w Azji należą Tajlandia (1925) i Chiny (1930–1949), a w Ameryce Południowej Brazylia (1916) i Peru (1936). Kodeksy szwajcarskie zostały natomiast recypowane w całości w 1926 r. w Turcji. Ostatnio z romańskiej rodziny prawnej wyemancypował się rozpoczęty w 1992 r. i wciąż jeszcze nieukończony kodeks holenderski, który należy do powstającej dopiero rodziny prawa, opartej na nowym europejskim ius commune. Polski kodeks cywilny 1964 r. też wpływy BGB w zakresie systematyki i części pojęć ale uwzględnienie również tradycji prawa francuskiego oraz szwajcarskiego (plus „socjalistyczny ornament”)

30 2. poł. XIX w. ekspansja niemieckiej pandektystyki. Europa Środkowo-Wschodnia - chrześcijaństwo łacińskie - przyjęcie prawa kanonicznego ale odrzucenie prawa rzymskiego jako prawa cesarzy niemieckich. Prawo rzymskie przenikało do Europy Środkowo-Wschodniej tylko pośrednio, jako element prawa kanonicznego i niemieckiego prawa miejskiego (mimo działalności uniwersytetów – Praga r., Kraków r.(prawo rzymskie obowiązujące członków społeczności akademickiej) XIX w. - epoka masowego transferu prawa zachodnioeuropejskiego na Wschód. - wprowadzeniem francuskiego Code civil do Księstwa Warszawskiego i do Prowincji Illiryjskich (Dalmacja, Istria i Chorwacja), 1864 r. – w nieco zmienionej postaci codul civil – do Rumunii. - ABGB został wprowadzony w 1811 r. do Czech, Polski południowej i Słowenii jako części monarchii habsburskiej, a w 1852 r. na Węgry (które po niecałej dekadzie wróciły do własnego prawa zwyczajowego: spisanego w 1514 r. Tripartitum) i do Chorwacji, która dobrowolnie pozostała przy ABGB aż do końca II wojny światowej. 2. poł. XIX w. ekspansja niemieckiej pandektystyki. - od połowy XIX w. dokonała się tzw. pandektyzacja zarówno cywilistyki pruskiej pod rządami ALR, jak również austriackiej pod rządami ABGB - Pandektystyka objęła swym wpływem cały kontynent łącznie z Rosją, a w pewnym zakresie nawet Wyspy Brytyjskie. Dziewiętnastowieczne procesy transferu prawa, tak prywatnego jak publicznego, z zachodu na wschód Europy trwały nadal w latach 1918–1939. Wyeliminowały one z Europy Wschodniej ostatecznie szachownicę zwyczajowych praw feudalnych, ujednolicając w ten sposób z grubsza prawo prywatne całego kontynentu w duchu tradycji romanistycznej. Tradycji romanistycznej nie zniszczyły wpływy prawa „socjalistycznego”, wychodzące po II wojnie światowej ze Związku Radzieckiego (po odrzuceniu tradycji romanistycznych bezpośrednio po 1917 r., nawrót w latach 20. XX w.). Prawo cywilne polskie – najmniejszy wpływ prawa socjalistycznego (systemowe odróżnienie prawa rodzinnego – poza kodeksem oraz drobne elementy – np.. zasady współżycia społecznego; prawda materialna w procesie cywilnym)

31 Proces rzymski - prywatnyPozasądowa ochrona pierwotny etap – pomoc własna – kontrola nadużyć samopomocy (granice ‚obrony koniecznej’ – ukształtowanie pod wpływem m.in. źródeł rzymskich (D : vim vi repeller licet…; granice obrony zaczepnej: interdykt de vi armata); ważny okres późnego średniowiecza – ostateczny kształt: XIX w. ugoda – trascactio – nie była odrębną instytucją prawną wspierane przez prawo pretorskie (kontrola ugody – kradzież, rabunek czy zniewagi infamia dotknie sprawcę nawet w razie transactio z pokrzywdzonym – G ) jako odrębna umowa okresu poklasycznego (actio praescriptis verbis) - Kompromis – compromissum - regulacje okres poklasyczny (podobieństwo do zapisu na sąd polubowny) 2. Pozaprocesowa ochrona pretorska (magistratus wyposażony w imperium: pretor albo namiestnik prowincji, prawo cesarskie – sędzia-iudex) - Edictum Praetoris In integrum restitutio (metus, dolus malus, minori XXV annis, wierzyciele osób które zmieniły przynależność agnacyjną, nieobecność, iusta causa, odwrócenie skutków pluris petito, error – zarzut peremtoryjny lub wyrok) missio in possessionem (missio in bona lub missio in rem) – różne przypadki stypulacje pretorskie interdykty (postulatio; najważniejsza typologia – exhibitoria i restitutoria [decreta], prohibitoria [właść. interdictum]) 3. Episcopalis audientia – od C. Th (a. 318) alternatywa sądownictwa państwowego; Nov. Val. 35 (a. 452) – wykonalność na żądanie stron; Nov. Iust (a. 546) – państwowa kontrola orzeczeń biskupich

32 Przyczyny pojawienia się sądowego wymiaru sprawiedliwości – uniwersalne (autorytet)2. Ogólne cechy procesu rzymskiego – DIES FASTI i DIES NEFASTI (religia rzymska) - Na podstawie iurisdictio urzędnicy wyposażeni w imperium udzielali środków ochrony prawnej – actio (efekt REPUBLIKAŃSKIEJ FORMY RZĄDÓW i społeczeństwa rzymskiego; „federacja ojców rodzin”) - Iudicia privata– urzędnik nie rozstrzygał sporu, lecz zbadawszy kwestię tylko upoważniał do tego sędziego prywatnego lub zespół sędziów (iudicia publica – badanie i rozsztrygnięcie) (lista sędziów – zgoda stron lub losowo urzędnik posiadający iurisdictio); właściwość rzeczowa i miejscowa (m.in. actor sequitur forum rei) Praetor (i inny urzędnik posiadający iurisdictio) przyznawał skargę lub jej odmawiał wbrew prawu cywilnemu, pozostawiając je formalnie bez zmiany (w praktyce zmiana prawa materialnego) - Dwufazowość postępowania – in iure i apud iudicem (legisakcyjny i formularny) - in iure: pretor prowadził proces i rozstrzygał kwestie prawne przez przyznanie skargi (niekiedy oznaczało to jej nowe sformułowanie lub stworzenie). apud iudicem: sędzia prywatny wydawał wyrok bez uzasadnienia i bez możliwości odwołania (wybrany przez strony), rozstrzygnięcie w postępowaniu dowodowym kwestii faktycznych. Wyjątkowo - składy wielosobowe Zmiany –cognitio extra ordinem – geneza (schyłek republiki – namiestnicy między peregrynami); princeps i urzędnicy cesarscy – jednoosobowo reguła,z drobnymi wyjatkami (pomoc – consilium i okres poklasyczny - zawodowi assessores) Strony – actor-reus, tutor i curator, zastępcy procesowi (ustanowiony ustnie cognitor, zgłaszający się samodzielnie proscurator) – proces formularny i kognicyjny Zdolność procesowa (personalizm) a legitamacja procesowa; pomocnicy stron (‚mówcy’ - advocates, tabelliones – ’notariat’); Edykt pretorski - zdolność do postulatio (składania wniosków w fazie in iure)

33 Trzy fazy kształtowania procesu rzymskiego:LEGISACKYJNY – Comitia populi Romani: lex (concilia plebis: plebiscita – 287 p.n.e. lex Hortensia) + actio actiones in rem – skuteczne wobec wszystkich – erga omnes actiones in personam – zmierzają do wykazania, że na podstawie zaciągniętego zobowiązania druga strona winna świadczyć (konsumpcji uprawnienia procesowego i konsumpcji roszczenia – Bis de eadem re agi non potest (ad Gai „Nie można procesować się dwukrotnie o to samo” - ne bis in idem); przymus wdania się w spór od lex Aebutia [a ? p.n.e.] równolegle z dopuszczeniem formularnego, 17 r. p.n.e. – tylko sąd centumwiralny (wysoka wartość przedmiotu sporu) oraz damnum infectum (stąd popularność pozaprocesowych cautio damni infecti i missio in bona) FORMUŁKOWY (FORMULARNY) – współwystępowanie z cognitio extra ordinem – formalnie zniesiony C (a. 342): Costantius et Constans AA. Marcellino praesidi Phoenicae. Iuris formulae aucupatione syllabarum insidiantes cunctorum actibus radicitus amputentur. D. X K. Febr. Constantino III et Constante II AA. Conss. „Formułki prawne, zagrażające wszelkim czynnościom przez czepianie się wyrazów, niech całkowicie będą usunięte” skargi cywilne i pretorskie (tak jak pretorskie środki ochrony pozaprocesowej były instrumentami rozwoju prawa) actiones stricti iuris oraz actiones bonae fidei skargi odszkodowawcze (reipersekutoryjne) karne (penalne) oraz mieszane KOGNITORYJNY (cognitio extra ordinem) – początkowo fideikomisy, namiestnicy – schyłek Republiki; osobiste sądownictwo cesarza, prowincje – iudex ordinarius, iudex extraordinarius (delegowani) – hierarchia urzędów cesarskich (apellatio); wyjątkowo sądy kolegialne

34 LEGISACKYJNY (znany dzięki Institutiones Gai – ok 160 rLEGISACKYJNY (znany dzięki Institutiones Gai – ok 160 r.) – ścisła ustana recytacja formuł prawnych zawartych w ustawach – zasądzenie mogło opiewać tylko na sumę pieniężną (condemnatio pecuniaria); niebezpieczeństwo pluris petitio Proces rozpoznawczy: legis actio sacramento - skarga ogólna (in rem oraz l.a.s – zaprzeczenie) – wysokość sacramentum w zależności od wartości przedmiotu sporu (przypadała aerarium – rodzaj sankcji religijnej?) legis actio per iudicis postulationem – domaganie się arbitra w wypadku sponsio oraz skarga działowa (nieruchomości - legis actio per arbitris postulationem ) legis actio per condictionem (III w. p.n.e.) - nie podawano podstawy prawnej, a rozpoznanie kwestii przez sędziego odraczano o 30 dni – certa res, certa pecunia Postępowanie egzekucyjne legis actio per manus iniectionem - stosowano zazwyczaj na podstawie wyroku (iudicatum) – w 30 dni po jego wydaniu lub wprost jeśli ustawa na to pozwalała (mało ustaw!) legis actio per pignoris capionem (zabieranie zastawu – pignus) - pozasądowe wzięcie zastawu na podstawie prawa sakralnego lub podatkowego?

35 FORMUŁKOWY (FORMULARNY) - formułę słowną zastąpiła formuła pisemna, zamykająca odformalizowane, ustne postępowanie in iure - zasądzenie mogło opiewać tylko na sumę pieniężną (condemnatio pecuniaria) – taxatio pretora; niebezpieczeństwo pluris petitio Specjalizacja i pomnożenie formuł (funkcję ogólnej legis actio sacramento in rem spełniają rei vindicatio, hereditatis petitio, vindicatio ususfructus i vindicatio servitutis; funkcję legis actio per iudicis arbitrive postulationem speniaja skargi działowe: actio familiae erciscundae oraz actio communi dividundo; funkcję legis actio per condictionem – wnoszone nie tylko na podstawie stypulacji condictio certae rei i conditio certae pecuniae) Budowa formuły procesowej nominatio - wyznaczała sędziego (np. Titus iudex esto) intentio - ujmowała żądania powoda demonstratio - wskazywała sprawę, o którą toczył się spór condemnatio - udzielała sędziemu władzy zasądzenia lub uwolnienia pozwanego (przed condemnatio w skardze wydobywczej i we wszystkich skargach reipersekutoryjnych upoważnienia dla sędziego, aby wezwał do zwrotu – clausula arbitraria - obejście condemnatio pecuniaria) adiudicatio - pozwalała sędziemu przysądzić rzecz któremuś z uczestników sporu lub dokonania jej podziału między strony Nadzwyczajnymi elementami mogły być : praescriptio pro actore - zastrzeżenie w interesie powoda (np. domagając się spłaty raty pożyczki powód musiał to zaznaczyć, by uniknąć utraty całego roszczenia na skutek konsumpcji skargi) – po nominatio exceptio - zastrzeżenie w interesie pozwanego - peremptoryjne i dylatoryjne replicatio - odpowiedź powoda na ekscepcję pozwanego, duplicatio - odpowiedź pozwanego na replikę powoda ew. triplicatio - odpowiedź powoda na duplikę pozwanego

36 Proces rzymski - prywatnyZasady procesowe skargowość i dyspozycyjność Kontradyktoryjność Jawność (fora, bazyliki, miejsca stron na sali sądowej – kognicyjny) Ustność (formułkowy – pisemna formułka; kognicyjny – pisemne pisma procesowe, wezwanie do sądu) Równość (inkluzywizm obywatelstwa rzymskiego; audiatur et altera pars - Seneca, Medea 199–200: „Kto wydaje wyrok bez wysłuchania drugiej strony, jest niesprawiedliwy, chociażby nawet wydał wyrok słuszny”. Dz. 25,16: „Odpowiedziałem im: Rzymianie nie mają zwyczaju wydawać człowieka na czyjąś łaskę, zanim oskarżony nie stanie twarzą w twarz wobec oskarżycieli i nie będzie miał sposobności obronić się przed zarzutami.”); Bezpośredniość (zachwianie w kognicyjnym: proces reskryptowy, apelacja, sędziowie delegowani) Bezpłatność (zmiana – okres poklasyczny: taryfy)

37 Proces rzymski - prywatnyPrzebieg postępowania: IN IURE in ius vocatio; editio actionis; postulatio actionis (ewentualnie denegatio actionis); confessio in iure -transactio albo iusiurandum; zaprzeczenie lub exceptio; litis contestatio (skutki) APUD IUDICEM postępowanie dowodowe (swobodna ocena dowodów); obecność jednej ze stron; sententia (nie podlegająca zmianie) i ewentualnie obligatio iudicata (30. dni – pod sankcją duplum) EGZEKUCJA legisakcyjny: legis actio per manus iniectionem; formularny: egzekucja uniwersalna majątkowa – osobny proces (actio iudicanti) – missio in bona pod sankcją infamii (30 lub 15 dni) i sprzedaż licytacyjna (vindicatio bonorum) – przywilej cessio bonorum (beneficium compententiae - początek pryncypatu) oraz distractio bonorum (egzekucja syngularna – senatorowie, II w. upowszechnienie) Proces kognicyjny – brak faz (litiskontestacja nie powoduje konsumpcji skargi); ‚iura novit curia’; postępowanie dowodowe – ‚legalna teoria dowodowa’ (nieufność wobec świadka; rola dokumentów; praesumptiones iuris?); możliwość zasądzenia wydania rzeczy; apelacja i zakaz reformationis in peius (z ograniczeniem C. 7,62,39,2a r.); egzekucja: syngularna i ewentualnie uniwersalna a nawet osobista (więzienia prywatne - zakazywane); interdykty – skargami - osobny rodzaj procesu – proces reskryptowy – okres późnoantyczny utrata znaczenia reskryptów prywatnych - zmiany kalendarza sądowego – dostosowanie kalendarza sądowego do kalendarza chrześcijańskiego stopniowo od Konstantyna Wielkiego (pan )