1 Prawo rzymskie - przedmiot wykładudr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz , sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: do sekretariatu: Telefon do sekretariatu: Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: Dalsze informacje:
2 Znaczenie prawa rzymskiego – prawo prywatne – najważniejsze osiągnięciaNależą do nich w zakresie prawa spadkowego - dwupodział podstaw powołania do spadku: albo z ustawy, albo z testamentu – wolność testowania (XIX w.) – Długo centralna rola prawa spadkowego W zakresie form władania rzeczą -trójpodział „posiadanie – własność – prawa na rzeczy cudzej” – wolność własności (XIX w.) W zakresie źródeł zobowiązań trójpodział - „kontrakty – delikty – inne źródła” – swoboda umów Prawo małżeńskie – consensus sed non concubinatus facit nuptias Prawo osobowe – podmiotowość prawna jednostki (pater familias)
3 Szczególna rola perspektywy procesowejDopiero XIX-wieczna pandektystyka niemiecka wyraźnie rozdzieliła podmiotowe roszczenie materialno-prawne (ius) od prawa do skargi jako środka jego realizacji (actio) – wówczas ostatecznie podział na prawo materialne i formalne (początki – okres wczesnonowożytny). Prawo rzymskie nie znało pojęcia prawa podmiotowego - najczęściej rozumiane dzisiaj jako sfera możności działania ograniczona przez dyspozycję normy prawnej.
4 Periodyzacja prawa rzymskiegoW starożytności prawo rzymskie rozwijało się: w okresie monarchii (753–510 przed Chr.), w okresie republiki (510–27 przed Chr.) przede wszystkim jako prawo zwyczajowe, w okresie pryncypatu (27 przed Chr.–284 po Chr.) przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne, a w okresie dominatu-późnego cesarstwa rzymskiego (284–565), zamykającym się tradycyjnie w naukach prawnych ze śmiercią Justyniana, przede wszystkim jako prawo stanowione, w formie konstytucji cesarskich. (aczkolwiek w naukach historycznych przyjmowana jest powszechniej cezura początku VII w. jako koniec późnego cesarstwa rzymskiego).
5 1. Dominował początkowo zwyczaj (mos maiorum) Źródła dawnego prawa rzymskiego (ius civile) – okres królewski i wczesna republika – okres archaiczny 1. Dominował początkowo zwyczaj (mos maiorum) jedność sfery sakralnej i obyczajowo- prawnej (ius i fas) monopol wiedzy prawniczej i wymiaru sprawiedliwości należał początkowo do jurysprudencji pontyfikalnej (kapłani) Już wówczas jurysprudencja rzymska nie ograniczała się jedynie do wykładni tekstów prawnych, jak późniejsza europejska dogmatyka prawa lecz tworzyła prawo drogą wykładni 2. Ustawa (lex) – nieliczne - pierwszą ustawą ogólną była ustawa XII Tablic (lex duodecim tabularum ok. 451 r. p.n.e.)
6 Nowy czynnik prawotwórczy - prawo urzędnicze (ius honorarium) – późna republika/ okres przedklasyczny Ważną ale słabszą niż wcześniej rolę dla ius civile utrzymało prawo zwyczajowe, zwane mos, instituta i exempla maiorum, a od czasów Cycerona – consuetudo, mogło nawet uchylać ustawy. Niewielki wpływ na prawo miały nieliczne rzymskie ustawy, wydawane przez zgromadzenia i zrównane z nimi od 287 r. p.n.e. uchwały zgromadzeń plebejskich – LEGES/PLEBISCITA. Stąd rola jurysprudencji i działalność magistratur jurysdykcyjnych – pretorów (367 r. p.n.e.) i edylów
7 Edictum – ius edicendi Rola procesu formułkowego (formularnego):D. 2,14,7,7 Ulpianus libro quarto ad edictum: Ait praetor: "pacta conventa, quae neque dolo malo, neque adversus leges plebis scita senatus consulta decreta edicta principum, neque quo fraus cui eorum fiat facta erunt, servabo. " Ulpian, księga czwarta do edyktu „Mówi pretor: Nieformalne umowy, zawarte nie w złym zamiarze, ani z obrazy ustaw, uchwał plebejskich, uchwał senatu, dekretów i edyktów cesarskich, ani w celu obejścia któregokolwiek z wymienionych praw, będę respektował.” Rola procesu formułkowego (formularnego): Intentio – część formułki zawierająca treść żądania powoda. Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie. Condemnatio – była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. Adiudicatio – występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności. Nadzwyczajne - Exceptio – jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego. - Praescripto – umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części.
8 Ius civile a ius gentium; jurysprudencjaIus civile w jego pierwotnym sensie prawa obowiązującego tylko obywateli zostało uzupełnione przez pochodzące z praktyki handlu międzynarodowego „prawo ludów” (ius gentium), uznane na gruncie rzymskim w edykcie pretora peregrynów (pretor peregrinus) – urzędu ustanowionego w 242 r. p.n.e. konsekwencja zasady osobowości prawa (‚terytorialność’ po 212 r. n.e.) Edykty, a zwłaszcza edykt pretorski stały się obiektem komentarzy jurystów – razem modyfikacja ius civile. ius gentium zbliżało się pojęciowo do racjonalnego ius naturale Jurysprudencja późnorepublikańska – laicyzacja po 304 r. p.n.e. Główny kierunek jej pracy pozostał praktyczny i tego wymiaru nie miała nigdy się pozbawić. Kazuistyka Nie była istotna poprawność pod względem teoretycznym ale praktyczna możność zastosowania, rozwiązania praktycznego problemu, przy zgodności z opiniami poprzedników i pewnymi ustalonymi w ogniu sporów regułami. Od sapientes do profesjonalizacji
9 Źródła prawa okresu pryncypatu – okres klasycznySystem źródeł prawa rzymskiego okresu pryncypatu przejął początkowo całość dawnego prawa z okresu republiki (mos/leges/ius honorarium/iurisprudentia), prawo nowe - dominacja prawa jurysprudencyjnego i prawa cesarskiego; przejściowa rola senatusconsultum. Iurisprudetnia – podstawowe źródło rzymskiego prawa prywatnego Interpretacja prawnicza jako źródło prawa – August: ius respondendi ex auctoritate principis sectae – Proculiani i Sabiniani biurokratyzacja jurysprudencji
10 Iurisprudentia – cechy charakterystyczne i osiągnieciaNiechęć do systematyki i definiowania - metoda kazuistyczna (omnis definitio in iure civili periculosa est) D Ulpianus libro secundo regularum. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. („Biegłość w prawie to znajomość rzeczy boskich i ludzkich oraz wiedza o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe.”) Określenie regulae iuris (w nieco odmiennym znaczeniu niż współcześnie – zebrane D ) D : Paulus libro sexto decimo ad Plautium. Regula est, quae rem quae est breviter enarrat. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. Per regulam igitur brevis rerum narratio traditur, et, ut ait Sabinus, quasi causae coniectio est, quae simul cum in aliquo vitiata est, perdit officium suum. „Paulus księga szesnasta ad Plautium. Regułą jest to, co krótko przedstawia istniejący stan rzeczy. Nie prawo wynika z reguły, ale reguły tworzy się z istniejącego prawa. Za pomocą reguły krótko przedstawiamy stan rzeczy i, jak powiada Sabinus, sprawa jest jakby wyjaśniona. Jeżeli tylko w jakiejkolwiek części [reguła] jest wadliwa, traci swoją użyteczność.”
11 Iurisprudentia – cechy charakterystyczne i osiągnieciaPrzykłady reguł: - Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest; - Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet; - Superficies solo cedit; - Nemo sibi ipse causam possesionis mutare potest jurysprudencja nie dysponowała właściwie żadną teorią argumentacji prawniczej ale wykształciła ona wiele typowych schematów argumentacyjnych, takich jak analogia, wniosek z przeciwieństwa (a contrario) czy reductio ad absurdum Sporne wpływy greckiej filozofii – nurt stoicki Iurisprudentia jako ars - dwie antyczne koncepcje ars (1) wysoka, ograniczona do artes maximae (polityka, sztuka wojenna i retoryka, a zdaniem Cycerona nawet ars vivendi „sztuka życia” jako synonim filozoficznej mądrości (sapientia); (2) niska, stanowiąca przeciwieństwo sapientia czy nawet artes liberales - niegodna człowieka wolnego praca rzemieślniczo-zarobkowa.
12 Źródła prawa okresu dominatu – okres poklasycznyMos maiorum Biurokratyzacja jurysprudencji – zanik samodzielności – całkowite wyparcie responsum przez recriptio principis pocz. II w. – III w. podsumowanie dorobku – ULPIAN, PAULUS, PAPINIAN plus Nov. Marc. 4pr.: imperatoria interpretatio – 454 r. „kodyfikacja” dorobku jurysprudencji – ius vetus – próby porządkowania (przyczyny) – 321 r., 322 r., 426 r. – tzw. Ustawa raweńska wulgaryzacja prawa (Zachód) – Pauli Sententiae, florilegia (Fragmenta Vaticana, Collatio legum Mosaicarum et Romanarum, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti) ZWŁASZCZA PÓŹNIEJSZE – V w. – Epitome Gai, Interpretationes - nauka prawa na Zachodzie (Rzym, szkoły lokalne) - regres nauka prawa – wschodnie szkoły prawa (Bejrut, Konstantynopol) – scholia Sinaitica - program nauczania – assesores, administracja cesarska (droga awansu społecznego – obok armii; rola struktur kościelnych; ‚ucieczka’ dekurionów) Constitutiones – jedynym źródłem prawa – ius novum/leges „kodyfikacja” leges III/IV w. – Hermogenianus, Gregorianus, DRB – „oczekiwanie sprawiedliwosci” – rola chrześcijaństwa i oczekiwania społeczne; potrzeby administracji Codex Theodosianus 438 r. (429 r., ) – plany i efekt (leges generales ) ; Novellae Posttheodosianae
13 Justynian I Wielki (527-565) i kompilacja/”kodyfikacja” justyniańska (528-534)Codices Iustiniani – 529 r. (Codex vetus), 531 r. – Quinquaginta decisiones, 534 r. (Codex repetitae praelectionis) – 12 ksiąg – XII Tablic (systematyka edyktu) - CEL Institutiones Iustiniani – 533 r. (G. i jego systematyka, Res cottidiane, Regulae Ulpiani, Modestinus, Florentinus, Ulpianus) - CEL Digesta Iustiniani seu Pandectae – 533 r. – 50 ksiąg, 1/20 całości z 200 prac, 39 jurystów – ok.. 5% materiału – ½ Paulus i Ulpianus (2/3 Ulpian; systematyka edyktu) – zakaz komentowania –CEL? Tribonianus – wieloletni QSP – przy Digesta Iustiniani profesorowie Bejrut (2), Konstantynopol (2), MOff, advocati PPO (11) – nowożytne koncepcje pracy komisji (Bluehme) Novellae Iustiniani – lata – zapowiedzi spisania i kompilacje prywatne (Epitome Iuliani, Authenticum, Edicta Iustiniani) – CEL Corpus Iuris Civilis - Dionizy Gothofredus r. Prawo bizantyńskie (do 1453 r.) – antecessores (Teofilus, Thalelaios); Ecloga (VIII w.), renesans macedoński (IX w.): Epanagoge, Prochiron, Basilica (ksiąg 60 – lex+ius+scholia) – wpływ na prawa wschodnich Słowian (Statuty litewskie) Nauka prawa – Konstantynopol 426 r. (traktaty prawnicze) Hexabiblos – 1345 r.