1 Prawo wyborcze i referendalnePrawo konstytucyjne Prawo wyborcze i referendalne Mateusz Radajewski Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

2 Informacje ogólne

3 Zakres stosowania procedur wyborczychWe wszystkich państwach świata co najmniej jedna izba parlamentu władze lokalne najniższego szczebla W części państw na świecie: obie izby parlamentu głowa państwa władze lokalne pozostałych szczebli W Polsce: prezydent rady i sejmiki na wszystkich szczeblach samorządu organ wykonawczy na szczeblu gminnym (wójt, burmistrz, prezydent miasta) polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego

4 Pojęcie prawa wyborczegow ujęciu podmiotowym – prawo do udziału w wyborach (czynne) i kandydowania w nich (bierne) w ujęciu przedmiotowym – gałąź prawa regulująca przeprowadzanie wyborów oraz ustalanie ich wyników

5 Przymiotniki wyborcze

6 Przymiotniki wyborczePowszechność Równość Bezpośredniość/pośredniość Tajność głosowania Proporcjonalność/większościowość

7 Powszechność wyborów

8 Przesłanki posiadania czynnego prawa wyborczegoObywatelstwo polskie – wyjątki dla obywateli UE: wybory do Parlamentu Europejskiego (art. 10 § 1 pkt 2 kodeksu wyborczego) wybory do rad gmin i na wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (art. 10 § 1 pkt 3 lit. a i c oraz pkt 4 kodeksu wyborczego Ukończenie 18. roku życia Pełnia praw publicznych i wyborczych Pełna zdolność do czynności prawnych Cenzus domicylu: w wyborach do Parlamentu Europejskiego – stałe zamieszkiwanie na terytorium RP w przypadku obywateli innych państw UE (art. 10 § 1 pkt 2 kodeksu wyborczego) w wyborach samorządowych - stałe zamieszkiwanie na terenie danej jednostki samorządu (art. 10 § 1 pkt 3 i 4 kodeksu wyborczego)

9 Przesłanki posiadania czynnego prawa wyborczegoArt. 62 Konstytucji RP Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Czy w takim razie przyznanie czynnego prawa wyborczego w wyborach gminnych oraz do PE osobom nieposiadającym obywatelstwa polskiego jest zgodne z Konstytucją RP? „[Wnioskodawcy] zdają się stać na stanowisku, że wszystkie prawa przyznane w Konstytucji obywatelom polskim charakteryzuje swoista ekskluzywność. Miałaby być ona rozumiana w ten sposób, że jeżeli dane prawo przyznane zostało obywatelowi polskiemu, to nie można go ponadto przyznać obywatelom innych państw, w tym obywatelom Unii Europejskiej (jakkolwiek obywatele polscy są też obywatelami Unii). Tak pojmowana "ekskluzywność" konstytucyjnych praw obywateli nie znajduje jednoznacznego uzasadnienia w postanowieniach samej Konstytucji. W szczególności nie każde rozciągnięcie określonego prawa obywatelskiego na inne osoby prowadzi do naruszenia gwarancji konstytucyjnej udzielonej temu prawu.” (wyrok TK z 11 maja 2005 r., sygn. akt K 18/04)

10 Przesłanki posiadania biernego prawa wyborczegoPosiadanie czynnego prawa wyborczego Ukończenie: w wyborach do Sejmu – 21 lat w wyborach do Senatu – 30 lat w wyborach Prezydenta RP – 35 lat w wyborach do Parlamentu Europejskiego – 21 lat w wyborach wójta, burmistrza lub prezydenta miasta – 25 lat Zamieszkiwanie w wyborach do Parlamentu Europejskiego – co najmniej przez 5 lat na terytorium UE nie jest wymagane w wyborach wójta, burmistrza lub prezydenta miasta Nieutracone prawo wybieralności: nieskazanie prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego niewydanie orzeczenia o utracie prawa wybieralności w związku ze złożeniem niezgodnego z prawem oświadczenia lustracyjnego (art. 21a ust. 2a ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat oraz treści tych dokumentów) niepozbawienie obywatela UE niebędącego obywatelem polskim prawa wybieralności w państwie, którego jest obywatelem

11 W znaczeniu formalnym Równość wyborów W znaczeniu materialnym:bezwzględna wynika z zasady równości i zakazu dyskryminacji (art. 32) W znaczeniu materialnym: nie jest wymagana w wyborach do Senatu (art. 97 ust. 2 Konstytucji RP) realizacja w zależności od systemu wyborczego: w systemie większościowym – mniej więcej równe pod względem liczby wyborców okręgi wyborcze w systemie proporcjonalnym – liczba wybieranych przedstawicieli w danym okręgu proporcjonalna do liczby wyborców metody realizacji: tzw. stała norma przedstawicielstwa ustalenie stałej liczby członków organu i dopasowywanie do tego okręgów wyborczych

12 Bezpośredniość/pośredniość wyborówWybory pośrednie „Władzę wykonawczą sprawuje prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki. Urząd swój pełni przez okres lat czterech, a wybierany jest wraz z obieranym na ten sam okres wiceprezydentem w następujący sposób. Każdy stan wyznacza w trybie określonym przez swoje ciało ustawodawcze odpowiednią liczbę elektorów. Liczba ta odpowiada przysługującej temu stanowi w Kongresie ogólnej liczbie senatorów i członków Izby Reprezentantów. (…) Elektorzy zbierają się w swoich stanach i głosują za pomocą kartek na dwie osoby, z których przynajmniej jedna nie powinna być mieszkańcem tego stanu, co oni. Następnie sporządzają listę, wymieniającą wszystkie osoby, na które głosowano, oraz liczbę głosów, oddanych na każdą z nich, po czym podpisują i poświadczają listę oraz przesyłają pod pieczęcią do siedziby naczelnych władz Stanów Zjednoczonych na ręce prezydenta Senatu. Prezydent Senatu otwiera wszystkie poświadczone listy w obecności Senatu i Izby Reprezentantów, po czym następuje obliczenie głosów. Osoba, na którą padło najwięcej głosów, zostaje prezydentem, jeżeli uzyskała głosy bezwzględnej większości wyznaczonych elektorów.” (Art. II § 1 Konstytucji USA)

13 Bezpośredniość/pośredniość wyborówWybory bezpośrednie: Wszystkie w Polsce Dopuszczalne głosowanie: przez pełnomocnika – w przypadku wyborców: o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności którzy ukończyli 75. rok życia korespondencyjne – w przypadku wyborców: przebywających za granicą

14 Tajność głosowania „Kto, naruszając przepisy o tajności głosowania, wbrew woli głosującego zapoznaje się z treścią jego głosu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.” (art. 251 kodeksu karnego)

15 Wybory proporcjonalne/większościowe

16 Wybory większościowe Mandaty otrzymują osoby, które uzyskały najwyższe wyniki w okręgu (w przypadku okręgów jednomandatowych – osoba, która uzyskała najwyższy wynik) Dwa modele: system większości względnej jedna tura zwycięzcą osoba, która uzyskała zwykłą większość głosów system większości bezwzględnej zwycięzcą osoba, która uzyskała bezwzględną większość głosów możliwa druga tura, jeżeli zwycięzca nie został wyłoniony w pierwszej W Polsce: system większości względnej – wybory do Senatu oraz do rad gmin (poza miastami na prawach powiatu) system większości bezwzględnej – wybory Prezydenta RP oraz wójtów, burmistrzów i prezydentów miast

17 Wybory proporcjonalneMandaty rozdzielane są w okręgach wielomandatowych proporcjonalnie do uzyskanych wyników Każdy komitet zgłasza listę kandydatów w danym okręgu W Polsce: wybory do Sejmu wybory do Parlamentu Europejskiego wybory rad gmin w miastach na prawach powiatu wybory rad powiatów i sejmików wojewódzkich Modyfikowany przez tzw. klauzule (progi) wyborcze – w Polsce: w wyborach do Sejmu: 5% - komitety wyborcze wyborców oraz partii politycznych 8% - koalicyjne komitet wyborcze brak – komitety wyborcze utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych jeżeli co najwyżej jeden komitet przekroczy próg – progi te obniżane są do odpowiednio do 3% i 5% w wyborach do Parlamentu Europejskiego – 5% w wyborach samorządowych – 5%

18 Najpopularniejsze metody rozdziału mandatów w wyborach proporcjonalnychMetoda D’Hondta Metoda Sainte-Laguë Metoda Hare’a-Niemeyera

19 Metoda d’Hondta Liczbę głosów oddanych na poszczególne komitety dzieli się przez kolejne liczby naturalne Tak uzyskane ilorazy porządkuje się od największego do najmniejszego Mandaty uzyskują komitety, które uzyskały najwyższe ilorazy Jeżeli ilorazy są równe – mandat otrzymuje lista, na którą oddano więcej głosów

20 Metoda d’Hondta - przykładW okręgu, w którym wybiera się 10 posłów, na poszczególne listy kandydatów oddano następująco liczbę głosów: Lista A – 50 tys. (43%) Lista B – 32 tys. (28%) Lista C – 21 tys. (18%) Lista D – 10 tys. (9%) Lista E – 2 tys. (2%) Ile mandatów otrzymają poszczególne listy? Czy procenty otrzymanych mandatów będą podobne do procentów uzyskanych głosów?

21 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

22 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

23 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

24 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

25 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

26 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

27 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

28 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

29 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

30 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

31 Metoda d’Hondta - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 2 25 000 16 000 10 500 5 000 1 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 4 12 500 8 000 5 250 2 500 500 5 6 400 4 200 400 6 8 333 5 333 3 500 1 667 333 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285

32 Metoda d’Hondta - przykładLista A – 50 tys. głosów (43%) – 5 mandatów (50%) Lista B – 32 tys. (28%) – 3 mandaty (30%) Lista C – 21 tys. (18%) – 2 mandaty (25%) Lista D – 10 tys. (9%) – 0 mandatów (0%) Lista E – 2 tys. (2%) – 0 mandatów (0%)

33 Metoda Sainte-Laguë Liczbę głosów oddanych na poszczególne komitety dzieli się przez kolejne liczby nieparzyste naturalne Tak uzyskane ilorazy porządkuje się od największego do najmniejszego Mandaty uzyskują komitety, które uzyskały najwyższe ilorazy Jeżeli ilorazy są równe – mandat otrzymuje lista, na którą oddano więcej głosów

34 Metoda Sainte-Laguë - przykładW okręgu, w którym wybiera się 10 posłów, na poszczególne listy kandydatów oddano następująco liczbę głosów: Lista A – 50 tys. (43%) Lista B – 32 tys. (28%) Lista C – 21 tys. (18%) Lista D – 10 tys. (9%) Lista E – 2 tys. (2%) Ile mandatów otrzymają poszczególne listy? Czy procenty otrzymanych mandatów będą podobne do procentów uzyskanych głosów?

35 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

36 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

37 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

38 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

39 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

40 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

41 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

42 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

43 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

44 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

45 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A Lista B Lista C Lista D Lista E 1 50 000 32 000 21 000 10 000 2 000 3 16 667 10 667 7 000 3 333 667 5 6 400 4 200 400 7 7 143 4 571 3 000 1 429 285 9 5 556 3 556 2 333 1 111 222 11 4546 2 909 1 909 909 182 13 3 846 2 462 1 615 769 154

46 Metoda Sainte-Laguë - przykładLista A – 50 tys. głosów (43%) – 4 mandaty (40%) Lista B – 32 tys. (28%) – 3 mandaty (30%) Lista C – 21 tys. (18%) – 2 mandaty (25%) Lista D – 10 tys. (9%) – 1 mandat (10%) Lista E – 2 tys. (2%) – 0 mandatów (0%) Lista D uzyskała swój jedyny mandat kosztem listy A

47 Metoda Hare’a-NiemeyeraLiczbę mandatów uzyskanych w okręgu przez daną listę ustala się na podstawie następującego wzoru: Gdzie: X – wynik dzielenia Lg – liczba głosów oddanych na daną listę M – liczba mandatów do obsadzenia w danym okręgu Sg – suma wszystkich głosów oddanych w okręgu 2. Liczba X przed przecinkiem oznacza liczbę mandatów dla danej listy. Jeżeli w ten sposób nie zostaną obsadzone wszystkie mandaty, kolejne przypadają listom, których wynik po przecinku jest największy. X= 𝐿𝑔 × 𝑀 𝑆𝑔

48 Metoda Hare’a-Niemeyera - przykładW okręgu, w którym wybiera się 10 posłów, na poszczególne listy kandydatów oddano następująco liczbę głosów: Lista A – 50 tys. (43%) Lista B – 32 tys. (28%) Lista C – 21 tys. (18%) Lista D – 10 tys. (9%) Lista E – 2 tys. (2%) Ile mandatów otrzymają poszczególne listy? Czy procenty otrzymanych mandatów będą podobne do procentów uzyskanych głosów?

49 Metoda Hare’a-Niemeyera - przykładDla listy A: × =4, Dla listy B: × =2, Dla listy C: × =1, Dla listy D: × =0, Dla listy E: × =0,

50 Metoda Hare’a-Niemeyera - przykładDla listy A: × =𝟒, Dla listy B: × =𝟐, Dla listy C: × =𝟏, Dla listy D: × =0, Dla listy E: × =0, 4 mandaty przypadną liście A, 2 liście B i 1 liście C. Do rozdzielenia zostały jeszcze 3 mandaty.

51 Metoda Hare’a-Niemeyera - przykładDla listy A: × =𝟒, Dla listy B: × =𝟐, Dla listy C: × =𝟏, Dla listy D: × =0,𝟖𝟔𝟗𝟓𝟔𝟓𝟐𝟐 Dla listy E: × =0,

52 Metoda Hare’a-Niemeyera - przykładDla listy A: × =𝟒, Dla listy B: × =𝟐, Dla listy C: × =𝟏,𝟖𝟐𝟔𝟎𝟖𝟔𝟗𝟔 Dla listy D: × =0,𝟖𝟔𝟗𝟓𝟔𝟓𝟐𝟐 Dla listy E: × =0,

53 Metoda Hare’a-Niemeyera - przykładDla listy A: × =𝟒, Dla listy B: × =𝟐,𝟕𝟖𝟐𝟔𝟎𝟖𝟕 Dla listy C: × =𝟏,𝟖𝟐𝟔𝟎𝟖𝟔𝟗𝟔 Dla listy D: × =0,𝟖𝟔𝟗𝟓𝟔𝟓𝟐𝟐 Dla listy E: × =0, Pozostałe 3 mandaty uzyskały: lista D, C i B

54 Metoda Hare’a-Niemeyera - przykładLista A – 50 tys. głosów (43%) – 4 (4+0) mandaty (40%) Lista B – 32 tys. (28%) – 3 (2+1) mandaty (30%) Lista C – 21 tys. (18%) – 2 (1+1) mandaty (25%) Lista D – 10 tys. (9%) – 1 (0+1) mandat (10%) Lista E – 2 tys. (2%) – 0 mandatów (0%) W tym wypadku wynik analogiczny jak przy metodzie Sainte-Laguë.

55 Organy wyborcze Państwowa Komisja Wyborcza Komisarze wyborczydoraźne komisje wyborcze: obwodowe okręgowe rejonowe terytorialne: gminne powiatowe wojewódzkie

56 Państwowa Komisja WyborczaStały i najwyższy organ wyborczy Skład – po 3 sędziów z SN, TK i NSA wskazani przez przewodniczących tych organów powoływani przez Prezydenta RP mogą być również sędziowie w stanie spoczynku (do 70. roku życia) wynagrodzenie niezależnie od uposażenia sędziowskiego Sekretarzem – Szef Krajowego Biura Wyborczego Najważniejsze funkcje: nadzór nad przestrzeganiem prawa wyborczego powoływanie i odwoływanie komisarzy wyborczych ogłaszanie wyników wyborów Wydaje: wytyczne – wiążące komisarzy wyborczych i pozostałe komisje wyborcze wyjaśnienia – organom administracji, komitetom wyborczym, nadawcom Może uchylać uchwały komisji wyborczych oraz postanowienia komisarzy wyborczych sprzeczne z prawem lub jej wytycznymi

57 Komisarze wyborczy Pełnomocnik PKW na obszarze województwa lub jego części Powoływanie: od 2 do 6 na województwo PKW na wniosek Ministra Sprawiedliwości spośród sędziów (również w stanie spoczynku, ale do ukończenia 70. roku życia) na 5-letnią kadencję (ponowny wybór dopuszczalny) Funkcja sprawowana niezależnie od obowiązków sędziowskich, dodatkowe wynagrodzenie równe wynagrodzeniu członka PKW Zadania: głównie związane z wyborami samorządowymi z urzędu przewodniczący okręgowej komisji wyborczej może uchylać uchwały terytorialnych i obwodowych komisji niezgodne z prawem lub wytycznymi PKW

58 Okręgowe komisje wyborczeSkład: 5-11 sędziów (również w stanie spoczynku do ukończenia 70. roku życia) członków (poza przewodniczącym, który jest komisarz wyborczy) zgłasza Minister Sprawiedliwości, komisje powołuje PKW Zadania: nadzór nad obwodowymi i rejonowymi komisjami wyborczymi rejestrowanie okręgowych list kandydatów w wyborach do Sejmu i Parlamentu Europejskiego oraz kandydatów na senatorów ogłaszanie wyników głosowania i wyborów w okręgu wyborczym

59 Rejonowe komisje wyborczeSkład: 5 sędziów (również w stanie spoczynku do ukończenia 70. roku życia) członków (poza przewodniczącym, który jest komisarz wyborczy) zgłasza Minister Sprawiedliwości, komisje powołuje PKW Zadania: dostarczenie kart wyborczych obwodowym komisjom wyborczym rozpatrywanie skarg na obwodowe komisje wyborcze ogłaszanie wyników głosowania na obszarze ich działalności

60 Terytorialne komisje wyborczeRodzaje: gminne – w wyborach do rady gminy i wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) powiatowe – w wyborach do rady powiatu wojewódzkie – wyborach do sejmiku województwa Skład 7-9 stałych mieszkańców obszaru działania danej rady/sejmiku powoływani przez komisarza wyborczego spośród osób zgłoszonych przez pełnomocników komitetów wyborczych w wojewódzkich, powiatowych i w miastach na prawach powiatu – przewodniczącym sędzia wskazany przez prezesa właściwego miejscowo sądu okręgowego Główne zadania: rejestrowanie kandydatów na radnych ustalanie wyników głosowania i wyników wyborów do rad/sejmików

61 Obwodowe komisje wyborczePowołuje wójt terytorialna komisja wyborcza – w wyborach samorządowych Skład: 6-8 osób zgłoszonych przez pełnomocników komitetów pracownik samorządowy gminy lub gminnej jednostki organizacyjnej Zadania: przeprowadzenie głosowania w obwodzie ustalenie wyników głosowania i podanie ich do publicznej wiadomości przesłanie wyników głosowania do właściwej komisji wyborczej

62 Krajowe Biuro WyborczeNie jest organem wyborczym Jest urzędem zapewniającym obsługę: PKW komisarzy wyborczych innych organów wyborczych w zakresie ustalonym przez przepisy Szef Krajowego Biura Wyborczego jest organem wykonawczym PKW i z urzędu jej sekretarzem powoływany i odwoływany przez PKW na wniosek jej przewodniczącego Apolityczność KBW – szef i pracownicy nie mogą należeć do partii politycznej i prowadzić działalności politycznej Jednostki organizacyjne KBW: zespoły delegatury

63 Zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu: na urząd Prezydenta RPPrezydent RP nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji (w przypadku skrócenia kadencji – w ciągu 45 dni od jej skrócenia) na urząd Prezydenta RP Marszałek Sejmu między 6 a 7 miesiącem przed upływem kadencji (w przypadku opróżnienia urzędu – w 14 dni) na dzień wolny od pracy przypadający między 100 a 75 dniem przed upływem kadencji (w przypadku opróżnienia urzędu – na dzień wolny od pracy w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia) do Parlamentu Europejskiego nie później niż na 90 dni przed dniem wyborów na dzień wolny od pracy przypadający w tzw. okresie wyborczym ustalonym przez prawo Unii Europejskiej samorządowe Prezes Rady Ministrów między 3 a 4 miesiącem upływu kadencji rad i sejmików na ostatni dzień wolny od pracy przed upływem kadencji rad i sejmików

64 Zgłaszanie kandydatówna posłów komitety (partii, koalicji partii lub wyborców) 5000 podpisów wyborców zamieszkałych na stałe w tym okręgu wyborczym (jeżeli w ten sposób listy został zarejestrowane w połowie okręgów, to w drugiej połowie już nie trzeba tych podpisów) na liście co najmniej tylu kandydatów, ile wybieranych jest mandatów (a maksymalnie dwukrotność tej liczby) na liście co najmniej 35% kandydatów to kobiety i 35% to mężczyźni na senatorów komitety jak przy wyborach posłów 2 000 podpisów wyborców zamieszkałych na stałe w tym okręgu wyborczym na posłów do Parlamentu Europejskiego podpisów wyborców zamieszkałych na stałe w tym okręgu wyborczym na liście od 5 do 10 kandydatów na Prezydenta RP wyłącznie komitet wyborców! podpisów

65 Okręgi wyborcze W wyborach krajowych ustalane ustawą (załącznik do kodeksu wyborczego): w wyborach do Sejmu – 41 okręgów wielomandatowych (od 8 do 20 mandatów) w wyborach do Senatu – 100 okręgów jednomandatowych w wyborach do PE – 13 okręgów wielomandatowych Tworzenie okręgów wyborczych w wyborach do Sejmu województwo lub jego część nie może przecinać granic powiatów i miast na prawach powiatów

66 Kampania wyborcza Trwa od zarządzenia wyborów, a kończy się 24 godziny przed dniem głosowania Materiały wyborcze muszą być oznaczone, od którego komitetu pochodzą Cisza wyborcza – od zakończenia kampanii do końca głosowania Tzw. tryb wyborczy (postępowanie cywilne): jeżeli w toku kampanii zostały rozpowszechnione nieprawdziwe informacje rozpatruje sąd okręgowy w 24 godziny na postanowienie sądu okręgowe można w 24 godziny złożyć zażalenie sąd apelacyjny rozpatruje zażalenie w 24 godziny

67 Głosy nieważne Głos jest nieważny tylko wtedy, gdy:karta wyborcza jest w całości przedarta nie postawiono znaku „x” w wyborach do Sejmu (i innych wielomandatowych): znak „x” wyłącznie przy unieważnionej liście kandydatów znak „x” przy więcej niż jednej liście kandydatów w wyborach Prezydenta RP i do Senatu (i innych jednomandatowych) – więcej niż jeden znak „x” w kratkach przy nazwiskach Jakiekolwiek dopiski poza kratkami nie wpływają na ważność głosu

68 Weryfikacja ważności wyników wyborówSąd Najwyższy w składzie Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych na podstawie sprawozdania PKW i opinii o protestach w terminie: w wyborach do Sejmu i Senatu oraz PE – 90 dni od dnia wyborów w wyborach Prezydenta RP – 30 dni od podania wyników wyborów Protesty wyborcze: w 7 dni od ogłoszenia wyników wyborów podstawa – mające wpływ na wynik wyborów: przestępstwo przeciwko wyborom naruszenie przepisów kodeksu wyborczego rozpoznawane w składzie 3 sędziów Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych efektem – opinia w formie postanowienia na jej podstawie można stwierdzić nieważność wyborów w całości lub w części

69 Weryfikacja ważności wyników wyborów samorządowychProtesty wyborcze: w 14 dni od dnia wyborów podstawa – mające wpływ na wynik wyborów: przestępstwo przeciwko wyborom naruszenie przepisów kodeksu wyborczego rozpoznawane przez sąd okręgowy w 30 dni od upływu terminu na wnoszenie (w składzie 3 sędziów) w razie stwierdzenia nieważności – dopuszczalna apelacja do sądu apelacyjnego w razie braku protestów – domniemanie ważności (nie rozstrzyga się w ogóle o ważności)

70 Uzupełnienie obsady personalnej organówSejm kolejny kandydat z listy aż do jej wyczerpania – potem mandat nieobsadzony Senat – wybory uzupełniające (nie przeprowadza się w ostatnim półroczu kadencji) Prezydent RP – nowe wybory

71 Referendum

72 Referendum Definicja Szczególne formy: Rodzaje referendum:inicjatywa ludowa weto ludowe Rodzaje referendum: ze względu na zasięg terytorialny: ogólnokrajowe lokalne ze względu na obowiązek przeprowadzenia: obligatoryjne fakultatywne ze względu na skutek prawny: wiążące konsultacyjne ze względu na moment przeprowadzenia: uprzednie następcze

73 Referenda w Konstytucji RPArt. 125 – w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa Art. 90 ust. 3 – w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej przekazującej organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy publicznej w niektórych sprawach Art. 235 ust. 6 – w sprawie zmiany Konstytucji Art. 170 – referendum lokalne

74 Kazusy

75 Kazus W przedterminowych wyborach do Sejmu przeprowadzonych 18 grudnia 2016 r. w okręgu nr 1, w którym wybiera się 10 posłów, na poszczególne listy kandydatów oddano następująco liczbę głosów: PiS – 50 tys. (43%) PO – 32 tys. (28%) Kukiz’15 – 21 tys. (18%) PSL – 10 tys. (9%) Zjednoczona Lewica – 2 tys. (2%) PKW wyniki wyborów ogłosiło oficjalnie 24 grudnia. Z obwieszczenia PKW wynikało, że w okręgu nr 1 mandaty poselskie zostały przydzielone w następujący sposób: 4 przypadły komitetowi PiS, 4 komitetowi PO, a po jednym komitetowi Kukiz’15 oraz PSL-u. Niezwłocznie po ogłoszeniu wyników odkryłeś, że mandaty poszczególnym komitetom zostały niewłaściwie przydzielone. Sporządź protest wyborczy, w którym wskażesz, na czym polega błąd oraz jak zgodnie z prawem powinny wyglądać wyniki wyborów. Protest wyborczy opatrz ostatnią możliwą datą, w której może on być wniesiony.

76 Kazus nr 2 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

77 Kazus nr 3 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

78 Kazus nr 4 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

79 Kazus nr 5 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

80 Kazus nr 6 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

81 Kazus nr 7 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

82 Kazus nr 8 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

83 Kazus nr 9 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

84 Kazus nr 10 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

85 Kazus nr 11 Jak należy zakwalifikować taki głos w wyborach do Sejmu?

86 Uwzględnianie rzeczywistej woli wyborcy„(…) akt głosowania ma charakter publiczny (ustrojowy). Nie jest prywatnoprawnym oświadczeniem woli poddającym się wykładni, które na dodatek, pod pewnymi warunkami, można odwołać. Intencje więc oraz wola wyborcy muszą być wyrażone jasno, w sposób niebudzący wątpliwości i to w chwili głosowania. Głosowanie poprzedza wielotygodniowa kampania wyborcza, w czasie której uprawnieni do głosowania mają czas na zapoznanie się z programami poszczególnych komitetów wyborczych i ich kandydatami. Samo głosowanie – czynność dobrowolna i świadoma – jest już tylko przysłowiową «kropką nad i». Brakiem zdecydowania w momencie głosowania, dekoncentracją, niedostatecznym skupieniem ryzykuje wyborca oddanie nieważnego głosu. Z drugiej strony, precyzyjne uregulowanie reguł głosowania i nawet nieco restrykcyjne kryteria ważności głosu, jeżeli nawet nie wykluczają, to na pewno utrudniają jego przerobienie (sfałszowanie). Dotyczy to zwłaszcza tak prostego sposobu jak manipulowanie znakami «x» przez ich dopisywanie i zamazywanie lub przekreślanie. Zatem za ścisłym określeniem zasad głosowania przemawia także interes ogólny (społeczny)” (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2001 r., sygn. akt III SW 79/01, OSNP 2002, nr 3, poz. 57)

87 Kazus nr 12 W okręgu wyborczym X zorganizowane zostały wybory uzupełniające do Senatu. Kandydatów wystawiły 4 partie – A, B, C i D. Wyborcy partii A i B mają zbliżone poglądy, w związku z czym, gdyby kandydata wystawiła tylko jedna z nich, i tak zostałby on poparty przez kandydatów drugiej partii. Inaczej jest w przypadku kandydata partii D, która ma bardzo duży negatywny elektorat i może liczyć na poparcie jedynie swojego własnego środowiska politycznego. Wyborcy partii C nie pałają miłością do żadnej z pozostałych partii, ale gdyby musieli wybierać między kandydatem partii D oraz innej partii – wybraliby tego drugiego. Po zakończeniu głosowania okazało się, że wyniki poszczególnych kandydatów prezentowały się następująco: Kandydat partii A – 25% Kandydat partii B – 20% Kandydat partii C – 15% Kandydat partii D – 40% Polecenia: Jaki wpływ na wynik tych wyborów miałby wybór między systemem większości względnej a systemem większości bezwzględnej? Co doradziłbyś władzom partii A i B, jeżeli wybory przebiegałyby według systemu większości względnej? Na podstawie powyższego przykładu wskaż, który z tych systemów jest lepszy, zwłaszcza z perspektywy przedstawicielskiego charakteru mandatu senatora.

88 Kazus nr 13 W okręgu wyborczym X startowały trzy komitety wyborcze. Uzyskały one następujące wyniki: komitet A – 26 tys., komitet B – 83 tys., komitet C – 66 tys. W okręgu wyborczym X wybieranych jest 10 posłów. Oblicz, ilu posłów uzyskają poszczególne komitety, jeżeli mandaty będą przydzielane według metody: D’Hondta, Sainte-Laguë oraz Hare’a-Niemeyera.

89 Kazus nr 14 W okręgu wyborczym X startowały trzy komitety wyborcze. Uzyskały one następujące wyniki: komitet A – 10 tys., komitet B – 22 tys., komitet C – 35 tys. W okręgu wyborczym X wybieranych jest 15 posłów. Oblicz, ilu posłów uzyskają poszczególne komitety, jeżeli mandaty będą przydzielane według metody: D’Hondta, Sainte-Laguë oraz Hare’a-Niemeyera.

90 Kazus nr 15 W okręgu wyborczym X startowały trzy komitety wyborcze. Uzyskały one następujące wyniki: komitet A – 10 tys., komitet B – 22 tys., komitet C – 35 tys. W okręgu wyborczym X wybieranych jest 15 posłów. Oblicz, ilu posłów uzyskają poszczególne komitety, jeżeli mandaty będą przydzielane według metody: D’Hondta, Sainte-Laguë oraz Hare’a-Niemeyera.

91 Kazus nr 16 W okręgu wyborczym X startowały trzy komitety wyborcze. Uzyskały one następujące wyniki: komitet A – 10 tys., komitet B – 22 tys., komitet C – 35 tys. W okręgu wyborczym X wybieranych jest 15 posłów. Oblicz, ilu posłów uzyskają poszczególne komitety, jeżeli mandaty będą przydzielane według metody: D’Hondta, Sainte-Laguë oraz Hare’a-Niemeyera.

92 Kazus nr 17 Prezydent RP zarządził wybory do Sejmu i Senatu na dzień 18 maja 2014 r. (pierwsze posiedzenie poprzedniego Sejmu odbyło się 22 lipca 2010 r.). W wyborach do Senatu postanowiła wystartować dotychczasowa posłanka p. Marta Kalisz (urodzona 31 maja 1984 r.). W wyborach w swoim okręgu uzyskała 37% głosów, co stanowiło najwyższy wynik. Niestety, na 2 miesiące przed końcem kadencji p. Marta Kalisz umarła. W związku z tym, że do końca kadencji pozostało mniej niż 6 miesięcy, nie przeprowadzono przedterminowych wyborów, a mandat po p. Marcie Kalisz uzyskał p. Maciej Pilch, który w wyborach uzyskał drugi wynik w okręgu. Oceń przedstawiony stan faktyczny.

93 Na następne zajęcia: rozdział VIII i IX z podręcznika L. Garlickiego lub (ewentualnie) § 35 z podręcznika B. Banaszaka (w obu przypadkach poza funkcją ustawodawczą); art i 124 Konstytucji RP