1 Problem psychofizycznyAndrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS

2 Problem psychofizyczny„W filozofii nowożytnej zagadnienie substancji przyjmuje […] postać pytania, czy istnieją zarówno substancje cielesne jak i duchowe, czy też jeden tylko z obu tych rodzajów substancji. Słowem, zagadnienie substancji przyjmuje postać problemu duszy i ciała” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia…, ) „problem psychofizyczny współcześnie przyjmuje […] postać pytania o relację pomiędzy umysłem a mózgiem” (J. R. Searle, Umysł, mózg i nauka, 12) Zagadnienie świadomości Intencjonalności Subiektywności Przyczynowego oddziaływania psychiki

3 Materia a psychika – dwa podejścia do problemu1. Substancjalizm – podstawowe pytanie: czym jest umysł (dusza, psychika): materializm – pewien rodzaj materii, cech materii, typ procesów materialnych… spirytualizm – umysł jako substancja niezależna od materii… 2. Funkcjonalizm – podstawowe pytanie: jak działa umysł: działalność psychiczna jako działalność symboliczna sterująca działaniami podmiotu; jaka jest podstawowa funkcja umysłu?

4 Umysł/ciało Dualizm Dualizm skrajny Dualizm umiarkowany MonizmMaterializm Behawioryzm Teoria identyczności Spirytualizm Monizm neutralny

5 Dualizm skrajny (substancji)Istnieją zarówno substancje cielesne jak i duchowe (ciała i dusze istnieją w sensie podstawowym) Zjawiska psychiczne zachodzą w odmiennej od ciała substancji duchowej Dusza jest niematerialna (nieprzestrzenna) ale czasowa

6 Platon o duszy Biologiczne pojęcie duszy – dusza jako czynnik życia: to, co samorzutnie działa Przeciwieństwo (bezwładnej) materii Funkcja poznawcza duszy – barwę postrzegamy oczami, dźwięk uszami… dusza poznaje różnicę, tożsamość, podobieństwo… - poznawanie idei Nieśmiertelny pierwiastek w człowieku Części duszy Rozumna Impulsywna Zmysłowa Dusza jest niematerialna, niezależna od ciała i doskonalsza od ciała, nieśmiertelna Człowiek to dusza władająca ciałem

7 Św. Augustyn o duszy „Pragę poznać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”. (św. Augustyn) Dusza jest substancją samoistną (spirytualizm) Funkcje duszy – myśl, wola, pamięć (nie ma nic wspólnego z funkcjami biologicznymi) Duszę znamy lepiej niż ciało Dusza jest doskonalsza niż ciało – należy dbać o duszę, nie o ciało Dusza „to pewna substancja rozumna, przysposobiona do kierowania ciałem”

8 Kartezjusz – res cogitans„Poznałem dzięki temu, że byłem substancją, której całą istotę czy naturę […] stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego istnienia nie wymaga żadnego miejsca […] i nie zależy od żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że oto „Ja” […] czyli dusza […] dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od ciała i jest nawet łatwiejsza do poznania niż ono […] a nadto gdyby nie było wcale ciała, dusza nie przestałaby być tym wszystkim, czym jest. […] Czym więc jestem? Rzeczą myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce, a także wyobraża sobie i czuje” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie). „I chociaż wydaje się, że z całym ciałem jest złączony cały umysł, to jednak dowiaduję się, że po obcięciu nogi czy ramienia, czy też innej części ciała, niczego przez to nie ubyło z mojego umysłu” (Kartezjusz, Medytacje) Materia = res extensa (rzecz rozciągła, podzielna) Dusza = res cogitans (rzecz myśląca, niepodzielny) Procesy życiowe – czysto mechaniczne

9 Arystoteles Substancja = forma + materia (hylemorfizm)Dusza jest formą ciała organicznego – dusza i ciało stanowią nierozłączną całość Człowiek jest uduchowionym ciałem Funkcje duszy (3 „rodzaje” duszy) Dusza roślinna (odżywianie się i rośnięcie) Dusza zwierzęca (postrzeganie, odczucia przyjemności i przykrości – pożądanie przyjemności i popęd do unikania przykrości) Dusza rozumna – właściwa jedynie człowiekowi

10 Św. Tomasz z Akwinu Dusza – forma materii organicznej: niematerialna i bezcielesna (jak każda forma), ale nie jest samoistną substancją Człowiek nie jest samą duszą, lecz dusza jest formą ciała (hylemorfizm)

11 Trudności dualizmu Jeżeli dusza i ciało są odrębnymi substancjami, to na jakiej zasadzie uznajemy człowieka (duszę i ciało) za jedność? Jak uzasadnić związek umysłu i ciała? – por. relacja psychofizyczna Jakie jest kryterium numerycznej odrębności przedmiotów duchowych? Jak wyjaśnić powstawanie umysłu (ontogeneza i filogeneza)?

12 Relacja psychofizycznaInterakcjonizm – wzajemne oddziaływanie zjawisk fizycznych i psychicznych (np. pokój i termostat) Epifenomenalizm – zjawiska fizyczne oddziałują na psychiczne, ale nie na odwrót (zjawiska psychiczne są ubocznym produktem zjawisk fizycznych) (np. pokój i termometr) Paralelizm – zjawiska fizyczne i psychiczne nie są połączone związkami przyczynowymi, ale przebiegają równolegle do siebie (np. równoległe szyny kolejowe) Teoria dwóch stron – zjawiska fizyczne i psychiczne są dwoma aspektami tego samego zjawiska (interospekcja – proces psychiczny, zmysły zewnętrzne – fizyczny)

13 Berkeley – spirytualizm„Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji” (G. Berkeley)

14 Materializm Demokryt, Epikur, Lukrecjusz – „naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia”; dusza jest materialna – złożona z okrągłych atomów, podobnych atomom ognia Nie może istnieć poza ciałem Nie istnieją substancje duchowe Zjawiska psychiczne (myśli, uczucia, akty woli itd.) są ostatecznie pewnym procesami fizjologicznymi (zatem fizycznymi) „[…] oprócz ciał i próżni nie można zostawić w liczbie rzeczy żadnej trzeciej samoistnej natury, ani która by kiedykolwiek podpadła pod nasze zmysły, ani którą by mógł ktoś rozumowaniem uchwycić” (Titus Lucretius Carus, De rerum natura). La Mettrie – „Człowiek-maszyna”

15 (teoria stanu centralnego)Teoria identyczności (teoria stanu centralnego) Teza: umysł = mózg (T. Hobbes, H. Feigl, P. Feyerabend, U. T. Place, H. Putnam, J. J. C. Smart, D. Armstrong) Stany umysłowe są identyczne z czysto fizycznymi stanami centralnego układu nerwowego (mózgu) „Dla materialisty człowiek jest przedmiotem fizycznym, wyróżniającym się spośród innych przedmiotów fizycznych jedynie szczególną złożonością fizycznej organizacji i szczególną złożonością fizycznych możliwości. Człowiek nie posiada żadnych niefizycznych właściwości” (David M. Armstrong, Materialistyczna teoria umysłu)

16 Pansomatyzm – Tadeusz KotarbińskiPansomatyzm = wszelki przedmiot jest ciałem „Wszelka dusza jest ciałem – oto teza somatyzmu” „Dusza jest tożsama z jakimś fragmentem osobnika fizycznego. Który to jest fragment: całość układu nerwowego czy wielki mózg, czy jego określony wycinek, czy jakiś inny fragment organizmu, czy organizm wreszcie w całości – tego somatyzm jako taki nie przesądza” (Tadeusz Kotarbiński, Myśli pansomatyzmu)

17 Behawioryzm Teza: posiadać umysł = zachowywać się w pewien sposób, lub wykazywać tendencję do określonego typu zachowania (J. B. Watson, B. F. Skiner, G. Ryle) Umysł nie jest jakimś przedmiotem lecz funkcją Różnica między żywym człowiekiem (posiadającym umysł) a nieżywym (nieposiadającym umysłu) polega na tym, że żywy człowiek zachowuje się inaczej niż martwy Założenie: obiektywne, intersubiektywnie sprawdzalne i komunikowalne badanie umysłu, odrzucenie introspekcji, odrzucenie istnienia wewnętrznych stanów umysłowych Bodziec reakcja

18 Czy komputery mogą myśleć?Program sztucznej inteligencji (AI – artificial intelligence) – symulowanie działania ludzkiego mózgu za pomocą komputerów, budowa maszyn przewyższających ludzkie zdolności myślenia Roboty, systemy eksperckie: zastąpienie wiedzy i doświadczenia ludzi odpowiednimi programami Czy komputery mogą wykazywać (symulować) inteligencję? Założenie: umysł jest dla mózgu tym, czym program dla komputera; myślenie nie jest niczym innym, niż manipulowaniem symbolami – realizacją pewnego algorytmu; nie ma znaczenia, czy jest to struktura biologiczna, czy jakakolwiek inna

19 Test Turinga Alan Turing, Computing Machinery and Intelligence(Maszyny liczące a inteligencja, „Mind” 1950) Jak sprawdzić, czy komputer myśli? Maszynę oceniamy na podstawie jej działania Jeżeli w danej sytuacji komputer zachowuje się tak, jak zachowałby się człowiek, to komputer myśli (komputer myśli, jeśli dział w sposób nieodróżnialny od działania myślącej osoby) Komputer powinien udzielać ludzkich odpowiedzi na pytania Komputer i człowiek są ukryci przed egzaminatorem Rozmowa toczy się za pomocą klawiatury i monitora Człowiek ma za zadanie przekonywać, że jest to on człowiekiem Komputer jest tak zaprogramowany, by przekonać, że to „on” jest człowiekiem Zadaniem egzaminatora jest rozpoznanie, który jest człowiekiem, a który komputerem Jeśli egzaminatorka nie jest w stanie rozpoznać, który jest człowiekiem, to komputer przechodzi test pomyślnie

20 Test Turinga cd. Czy, jeżeli komputer pomyślnie przeszedł Test Turinga, to musimy uznać, że komputer myśli (jest świadomą istotą)? Czy mamy wówczas do czynienia ze świadomością (być może różną od ludzkiej)? Fakt, że komputer zbudowany jest z tranzystorów, a nie z neuronów nie ma zasadniczego znaczenia O inteligencji drugiego człowieka wyrabiamy sobie opinię na podstawie rozmowy…

21 Chiński pokój – eksperyment myślowy J. Searle’aJ. Searle: kontrargument wobec AI Napisano program komputerowy, który symuluje rozumienie języka chińskiego Odpowiedzi na pytania są równie dobre, jak odpowiedzi chińczyka Czy komputer rozumie język chiński? Osoba nieznająca chińskiego zamknięta jest w pokoju, w którym są kosze zawierające znaki języka chińskiego Osoba nie zna chińskiego, lecz ma instrukcje w zrozumiałym dla niej języku: „jeśli otrzymasz znak o takim a takim kształcie, to wybierz w odpowiedzi znak o kształcie takim a takim” Dla osoby z zewnątrz (np. Chińczyka) zachowujemy się tak, jakbyśmy rozumieli chiński Nie znamy jednak ani jednego słowa…

22 Chiński pokój cd. „Jeśli wykonanie komputerowego programu symulującego rozumienie języka chińskiego nie jest wystarczające dla nas, byśmy ten język rozumieli, nie może być wystarczające także dla maszyny liczącej” (J. Searle, Umysł, mózg i nauka) Komputer opanowuje syntaktykę, nie semantykę: dla rozumienia języka (i myślenia w ogóle) nie wystarcza formalna manipulacja symbolami

23 Pytania kontrolne Co to jest problem psychofizyczny?Zdefiniuj pojęcia: monizm, dualizm, materializm, spirytualizm. Czym się różni substancjalizm od funkcjonalizmu? Co ro jest pansomatyzm? Co to jest teoria identyczności? Czym różni się dualizm skrajny od umiarkowanego? Co to jest behawioryzm? Na czym polega test Turinga? Czy komputer może myśleć? Przedstaw argument „chińskiego pokoju”.

24 Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka M. Hempoliński, Filozofia współczesna J. Searle, Umysł, mózg i nauka S. Lem, Dialogi „”Filozofuj!” 2015 nr 4 (Gdzie jest mój umysł?) D. Armstrong, Materialistyczna teoria umysłu D. Dennett, Świadomość D. Dennett, Dźwignie wyobraźni i inne narzędzia do myślenia D. Kahnemann, Pułapki myślenia J. Kim, Umysł w świecie fizycznym D. Chalmers, Świadomy umysł J. Searle, Umysł. Krótkie wprowadzenie P. Chrchland, Moralność mózgu. Co neuronauka mówi o moralności R. Piłat, Umysł jako model świata

25 Literatura M. Hetmański, Umysł a środowiskoM. Hetmański, Umysł a maszyny. Krytyka obliczeniowej teorii umysłu A. G. Cairins-Smith, Ewolucja umysłu. O naturze i pochodzeniu świadomości J. S. Allen, Życie mózgu. Ewolucja człowieka i umysłu M. Hohol, Wyjaśnić umysł R. Penrose, Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki R. Penrose, Makroswiat, mikroświat i umysł ludzki H. Putnam, Mózgi w naczyniu [w:] Wiele twarzy realizmu i inne eseje Th. Nagel, Jak to jest być nietoperzem? M. Lockwood, Mind, Brain & the Quantum. The Compound „I” H. P. Stapp, Mind, Matter, and Quantum Mechanics J. A. Barret, The Quantum Mechanics od Minds and Worlds