1 Przedmiot: Wstęp do literaturoznawstwa Prof. dr hab. Magdalena Wandzioch

2 Temat: Kontrakt (pakt) czytelniczy

3 Spis treści: I. Pojęcie „kontraktu czytelniczego” i „horyzontu oczekiwań”. II. Paratekst. A. Tytuł funkcje tytułu –identyfikacyjna –opisowa (rodzaje tytułów) –konotacyjna –przyciągające B. Przedmowa typy przedmowy funkcje przedmowy

4 Spis treści: III. Incipit –zadanie incipitu poinformować zainteresować zaproponować pakt czytelniczy (topoï powieści realistycznej) IV. Bibliografia

5 I. Kontrakt czytelniczy

6 Kontrakt czytelniczy, zwany także paktem czytelniczym jest specyficznym rodzajem niepisanej umowy zawieranej każdorazowo między autorem a czyte- lnikiem. Dotyczy on głównie form narra- cyjnych takich jak powieść i nowela. Pojęcie to związane jest nierozerwalnie z horyzontem oczekiwań czytelnika. I. Kontrakt czytelniczy.

7 Aby lepiej zrozumieć naturę tego kontraktu należy zdać sobie sprawę z faktu, że nie czytamy każdej powieści w ten sam sposób. Czego innego oczekujemy od powieści kryminalnej, a czego innego od powieści historycznej, a nowela fanta- styczna wprowadza inne konwencje lite- rackie niż nowela realistyczna. I. Kontrakt czytelniczy.

8 Pakt czytelniczy zawierany jest w dwóch miejscach tekstu. Są to: I. Kontrakt czytelniczy. 1) paratekst 2) incipit

9 II. Paratekst

10 Paratekst, zgodnie z terminologią G. Genette’a oznacza wszystko to, co otacza tekst właściwy. (przedrostek grecki para oznacza obok, wokół ), a więc a) tytuł i b) przedmowę, dwa miejsca tekstu literackiego, odgrywające kluczową rolę w horyzoncie oczekiwań czytel- nika. II. Paratekst.

11 - spis rozdziałów, - tytuły rozdziałów, - przypisy, - odsyłacze, - nazwę wydawnictwa, - tytuł serii, - posłowie. II. Paratekst. Do tych elementów proponowanych przez Genette’a można dorzucić jeszcze:

12 Tytuł odgrywa podstawową rolę w kontrakcie czytelniczym, w przypadku nie- znajomości nazwiska autora czytelnik kie- ruje się często tytułem przy wyborze lektury. II. Paratekst - Tytuł.

13 1. Identyfikacyjną 2. Opisową 3. Konotacyjną 4. Przyciągającą II. Paratekst - Tytuł. Tytuł ma cztery podstawowe funkcje:

14 II. Paratekst - Tytuł. Funkcja identyfikacyjna, pozwala- jąca rozpoznać dany utwór bez poda- wania nazwiska autora np. Krzyżacy

15 II. Paratekst - Tytuł. Funkcja opisowa, informująca o treści i/lub formie utworu np. Nędznicy, Rękopis znaleziony w Saragossie. Ta funkcja jest najbardziej rozwinięta.

16 II. Paratekst - Tytuł. G. Genette rozróżnia cztery rodzaje tytułów: Funkcja opisowa.  tematyczne (określające zawartość tekstu )  rematyczne ( określające formę)  mieszane zawierające elementy tematyczne i rematyczne np. Opowieść o Eneaszu  niejednoznaczne, wskazujące na dzieło i jego treść np. Wyznania J.-J. Rousseau

17 II. Paratekst - Tytuł. Funkcja opisowa. Tytuły tematyczne dzielą się na:  dosłowne, które odsyłają do głównego tematu np: Wojna i pokój Tołstoja  metonimiczne, które wskazują element lub postać drugoplanową np.: Trzej muszkieterowie Dumas (bohaterem jest czwarty,d’Artagnan)  metaforyczne, które opisują zawartość utworu w sposób symboliczny np. Czerwone i czarne Stendhala, Lilia w dolinie Balzaka  antyfrastyczne, które przedstawiają w sposób ironiczny treść utworu np. Radość życia Zoli (obsesją bohatera jest śmierć)

18 II. Paratekst - Tytuł. Funkcja opisowa. Tytuły rematyczne dzielą się na:  generyczne określające przynależność rodzajową np. Powieść komiczna Scarrona  parageneryczne odsyłające do ogólnej cechy rodzajowej cechy rodzajowej np. Dekameron Boccaccia

19 II. Paratekst - Tytuł. Funkcja konotacyjna, która nawiązuje do znaczeń zawartych w tytule niezależnie od jego funkcji opisowej np. Krzyżowcy Zofii Kossak kojarzą się z okresem wypraw krzyżowych, a więc z powieścią histo- ryczną.

20 II. Paratekst - Tytuł. Funkcja przyciągająca, (którą G. Genette nazywa uwodzicielską). Jedną z głównych funkcji tytułu jest przyciągnięcie uwagi czytelnika, poprzez formę lub treść. Tytuł może być więc długi jak np. Żywot wielce przeraźliwy wielkiego Gargantui ojca Pantagruelowego niegdy skomponowany przez mistrza Alkofrybasa Rabelais lub krótki jak np. Pustynia Le Clézio. Może być atrakcyjny przez swój uniwersalizm np. Kochanek Marguerite Duras lub tajemniczy jak w przypadku utworu Italo Calvino Jeśli zimową nocą podróżny. Może szokować jak np. tytuł powieści markiza de Sade Justyna czyli nieszczęścia cnoty.

21 II. Paratekst - Przedmowa. Przedmowa, usytuowana przed tekstem, informuje czytelnika dlaczego i w jaki sposób powinien czytać dany tekst. Najczęściej spotykaną przedmową jest przedmowa odautorska oryginalna (napisana przez autora w momencie pierwszego wydania utworu). Są jeszcze inne przedmowy:  pisane do kolejnego wydania i których celem jest udzielenie odpowiedzi krytykom,  proponujące bilans,  pisane przez osobę trzecią, zalecające i przedstawiające lekturę,  fikcyjne, które udając poważną przedmowę, przypisują tekst fikcyjnemu autorowi

22 II. Paratekst - Przedmowa. Dlaczego czytać ? Pierwszą funkcją przedmowy jest zachę- cenie czytelnika do przeczytania danej powieści. Autor musi więc podkreślić wartość swojego dzieła, ale nie może eksponować zbytnio swojej osoby. Zazwyczaj więc podkreśla wartość samego tematu. Może to robić na różne sposoby.

23 II. Paratekst - Przedmowa. Dlaczego czytać ? Autor może podkreślić użyteczność utworu:  dokumentalną (Zola w przedmowie do Klęski precyzuje wiadomości o wojnie francusko-pruskiej z 1870 roku i Komunie Paryskiej),  intelektualną (Senancourt w przedmowie powieści psychologicznej Oberman pisze, iż czytelnik będzie mógł poznać lepiej własną osobowość),  moralną (powieść Tołstoja Anna Karenina ukazuje, zdaniem autora, do czego prowadzi nieprzestrzeganie norm społecznych),  religijną, społeczną lub polityczną (przedmowa Nędzników V. Hugo, w której autor podkreśla celowość protestu przeciw nędzy i upadkowi moralnemu)

24 II. Paratekst - Przedmowa. Dlaczego czytać ? Pisarz może też podkreślić, w zależności od czytelników, do których utwór jest adresowany, jego oryginalność (w Wyznaniach J.-J. Rousseau pisze, iż taki utwór powstał po raz pierwszy) spójność lub różnorodność prawdziwość (markiz de Sade mówi zawsze o szczerości)

25 II. Paratekst - Przedmowa. Przedmowa stara się ukierunkować czytelnika, zawrzeć z nim umowę, pakt, o którym mowa. Autor dysponuje rozmaitymi środkami wskazującymi jak należy odbierać jego dzieło. Do najczęściej stosowanych należą: W jaki sposób czytać?  informacje o genezie utworu (elementy biograficzne, wskazanie źródeł),  wybór czytelników (np. powieść dla dziewcząt),  kontrakt fikcji (wszelkie podobieństwo jest całkowicie przypadkowe),  wskazanie porządku lektury,  uściślenia dotyczące kontekstu,  deklaracja intencji,  definicja gatunku

26 III. Incipit (z łaciny: zaczyna się)

27 Incipit czyli początkowa sekwencja utworu literackiego mają do spełnienia trojakie zadanie: III. Incipit. 1) poinformować 2) zainteresować 3) zaproponować pakt czytelniczy

28 Dwa pierwsze cele wzajemnie się wykluczają gdyż informowanie wymaga wyjaśnień i opisu, co opóźnia akcję, a zainteresowanie zakłada natych- miastowe wprowadzenie czytelnika w przedstawiane wydarzenia (in medias res). Pisarz jest więc w trudnej sytuacji- jeżeli udziela zbyt wielu informacji może znużyć czytelnika już na początku, jeżeli chce go od razu zainteresować ryzykuje, że nie poinformuje go dostatecznie. Od talentu pisarza zależy więc czy czytelnik będzie kontynuował lekturę czy zrezygnuje z niej już na wstępie. III. Incipit.

29 Ad.1 - Poinformować. III. Incipit. Informacja podana w incipicie dotyczy trzech elementów: kto? gdzie? kiedy? Tak więc początek powieści informuje czytelnika o głównych postaciach, miejscu i czasie akcji.

30 Ad.2 - Zainteresować. III. Incipit. Aby zainteresować czytelnika tekst literacki po- winien od początku tworzyć specyficzną atmo- sferę, zapowiadać konflikt, określać tematykę.

31 Ad.3 - Zaproponować pakt czytelniczy. Pakt czytelniczy najłatwiej można zaobserwować w powieści realistycznej, w której autorzy używają charakterystycznych topoï. III. Incipit. Do najbardziej znanych należą:  topos nieznajomego (narrator udaje, że nie wie nic o postaci),  topos nowego (czytelnik odkrywa nową rzeczywistość wraz z postacią),  topos odsłaniania (opis np. świtu pozwala odkrywać przestrzeń świata przedstawionego)

32 Bibliografia Genette G., 1987: Seuils. Paris, Seuil. Jauss H.R., 1978: Pour une Esthétique de la réception. Paris, Gallimard.