1 Przeniesienia produkcji i wybrane przemiany na globalnym rynku pracy

2 Problem alokacji produkcji Alokacja to – najprościej rzecz ujmując – całkowite lub częściowe przeniesienie produkcji (towarów lub usług) między krajami czy regionami. Czasami alokacja (przesunięcie) może nie mieć wyraźnego charakteru przestrzennego lecz branżowy i wiązać się z likwidacją jednych i powołaniem nowych przedsiębiorstw niejako w to samo miejsce. Z jednej strony skutkiem alokacji są: -wzrost zyskowności, -obniżenie cen, -wzrost konkurencji przedsiębiorstw itd. Z drugiej strony, w krajach czy regionach skąd „emigrują” firmy, następuje: -wzrost bezrobocia, -spadek wynagrodzeń i zabezpieczeń socjalnych -oraz spadek wpływów z podatków. Z kolei w krajach, do których „produkcja imigruje”, mamy do czynienia przede wszystkim z bezwzględną eksploatacją siły roboczej i środowiska naturalnego.

3 Dlaczego dochodzi do alokacji przemysłu? Niektóre badania dowodzą, że w zdecydowanej większości (ponad ¾) przypadków, alokacja i przesunięcia łączą się - ze strony przedsiębiorstw i firm - z chęcią obniżenia kosztów pracy oraz uniknięcia lub obniżenia podatków. W ostatnich z górą trzech dekadach alokacja przestrzenna produkcji była możliwa dzięki rozwojowi technologii komputerowej i telekomunikacyjnej, umożliwiającej kontrolę produkcji dóbr i usług w skali globalnej. Powszechnie zatem przyjmuje się, że rozwój technologii sprzyja wszelkiego typu przeniesieniom produkcji. Nie jest to jednak warunek konieczny.

4 Przykład 1: Globalna alokacja przemysłu odzieżowej i włókienniczego. Wydłużenie czasu pracy

5 Przeniesienie produkcji z Ameryki i Europy do Azji Jeszcze w 1970 roku produkcja odzieżowa i włókiennicza była skoncentrowana w Ameryce Północnej i Europie. Istniało tam wiele firm, które zatrudniały miliony osób. W krajach Azji produkowano przede wszystkim na rynek lokalny, a rozmiar produkcji był ograniczony.

6 Przeniesienie produkcji z Ameryki i Europy do Azji 30-40 lat później, sytuacja uległa zmianie. Wiele zakładów włókienniczych i odzieżowych w Ameryce Północnej i Europie zostało zlikwidowanych, a produkcję przeniesiono przede wszystkim do krajów azjatyckich.

7 Zmiany w zatrudnieniu w Azji oraz w Ameryce i Europie W latach 1970-1990 w krajach Europy i Ameryki Północnej gwałtownie spadła liczba pracowników przemysł u włókienniczego np.: - o 58 procent w Niemczech; - o 55 procent w Wielkiej Brytanii; - o 49 procent we Francji; - o 31 procent w Stanach Zjednoczonych. W tym samym czasie (1970-1990) liczba pracowników w tej samej branży wzrosła o: - 597 procent w Malezji; - 416 procent w Bangladeszu; - 385 procent w Sri Lance; - 334 procent w Indonezji; - 271 procent na Filipinach; - 137 procent w Korei. W kolejnym, XXI stuleciu proces ten postępował dalej.

8 Zmiany w zatrudnieniu na przykładzie USA i WB źródło: Dane na podstawie publikacji Międzynarodowej Organizacji Pracy i Światowej Organizacji Handlu m.in. Nordås Hildegunn Kyvik, “The Global Textile and Clothing Industry post the Agreement on Textiles and Clothing”, WTO Publications, Genewa 2004

9 Przyczyny alokacji przemysłu odzieżowego i włókienniczego Jedną z przyczyn alokacji przemysłu odzieżowego i włókienniczego była chęć, ze strony właścicieli przedsiębiorstw, obniżenia kosztów siły roboczej, m.in. poprzez wydłużenie czasu pracy, Czas pracy w fabrykach włókienniczych w Ameryce Północnej i Europie uległ bowiem w XX stuleciu znaczącemu skróceniu. Można to zauważyć zarówno w odniesieniu do obowiązującego tygodniowego czasu pracy, jak też np. liczby dni płatnego urlopu. Poprawa warunków pracy, podniesienie zarobków oraz skrócenie czasu pracy, było konsekwencją walki, jaką przez dziesięciolecia prowadzili pracownicy i pracownicy tej branży. W tym celu organizowali oni związki zawodowe, wszczynali spory zbiorowe, proklamowali strajki.

10 Obniżenie czasu pracy w Ameryce i Europie źródło: Lee Sangheon, McCann Deirdre and Messenger Jon C., “Working Time Around the World. Trends in working hours, laws and policies in a global comparative perspective”, International Labour Organization, New York 2007

11 Wzrost liczby dni urlopu w Ameryce i Europie źródło: Lee Sangheon, McCann Deirdre and Messenger Jon C., “Working Time Around the World. Trends in working hours, laws and policies in a global comparative perspective”, International Labour Organization, New York 2007

12 Skutki alokacji przemysłu odzieżowego i włókienniczego Tymczasem w krajach Azji (czy generalnie w krajach „biednego Południa”), firmy które przeniosły produkcję (lub ich kontrahenci), narzuciły pracownikom i pracownicom wyjątkowo złe warunki pracy, niskie wynagrodzenia i długi czas pracy sięgający nierzadko 12-14 godz. dziennie, przez 6-7 dni w tygodniu. Oferowane skrajnie niskie stawki godzinowe zmusiły pracowników i pracownice do akceptacji długości czasu pracy.

13 Skutki alokacji przemysłu odzieżowego i włókienniczego Według The Economist z 2005 r.: „Minimalna płaca szwaczki w Bangladeszu wynosi niecałe 30 dolarów miesięcznie (…) W Hondurasie pracownik firmy eksportowej zarabia miesięcznie 139 dolarów. W Kantonie płaca minimalna to niewiele ponad 60 dolarów. Jeżeli porównać to z minimalna płacą w Ameryce sięgającą 900 dolarów, trudno się dziwić, że np. Levi Strauss [producent znanych dżinsów Levis] zamknął w ubiegłym roku [2004] swój ostatni zakład w Stanach Zjednoczonych. A całkiem niedawno, bo w latach 80, miał w tym kraju ponad 60 fabryk”

14 Skutki alokacji. Konkluzja W efekcie, w skali globalnej, czas pracy w ciągu ostatnich kilkudziesięciu latach w branży włókienniczej i odzieżowej się wydłużył. Skróceniu długości dnia roboczego na Północy i Zachodzie towarzyszyło masowe zamykanie fabryk oraz przenoszenie produkcji na Południe i Wschód, gdzie zachodnie normy czasu pracy nie obowiązywały i nie obowiązują. „Dobrodziejstwo” skróconego czasu pracy obejmowało zatem coraz mniejszą część zatrudnionych w tej branży. W Azji zaczęto zatrudniać bowiem na zasadach, które w Europie obowiązywały za czasów Dickensa i Marksa.

15 Warunki pracy w azjatyckich fabrykach odzieżowych Więcej informacji na ten temat (po polsku) znajdziesz tu: http://www.cleanclothes.pl/

16 Przykład 2: Alokacja, deindustrializacja i niskie płace - Chiny

17 Alokacja przemysłu i zmiany w zatrudnieniu w Chinach Obecnie Chiny (obok Indii) przedstawia się jako kraj, gdzie międzynawowe koncerny alokują najczęściej swoją produkcję. Rzadziej się natomiast mówi, że wraz z rozwojem „nowego przemysłu” na południu Chin, towarzyszyło zamknięcie szeregu „starych” zakładów, głównie przemysłu ciężkiego, na północnym- wschodzie tego kraju. Pracę straciło ok. 20-30 mln. osób. Pracownicy „starych” gałęzi przemysłu, zwani gongren, posiadali szereg zabezpieczeń socjalnych gwarantowanych przez państwo (tzw. „żelazna miska ryżu”). Pracownicy i pracownice w „nowym przemyśle”, mongong, lokowanym na południu kraju, to często osoby nie posiadające żadnych praw socjalnych i obywatelskich. Są to pracownicy i pracownice pochodzący ze wsi. Gdy stracą pracę, muszą – zgodnie z prawem – wrócić do swojej miejscowości czy wioski. Nie mają prawa do opieki medycznej, świadczeń socjalnych, a nawet edukacji w mieście, gdzie pracują - oddalonym często o setki, czy nawet tysiące kilometrów od regionu skąd pochodzą.

18 Alokacja przemysłu i zmiany w zatrudnieniu w Chinach Za czasów Mao (od lat 50 do 70 XX wieku) przemysł chiński rozwijał się na północnym-wschodzie. Były to przede wszystkim duże zakłady przemysłu chemicznego, maszynowego, metalowego, huty, przemysł wydobywczy itd. Przemysł zorientowany na eksport (odzieżowy, elektroniczny, AGD itd..) zlokalizowany został w specjalnych strefach ekonomicznych; największa z nich leży w Szenzen, w Delcie Rzeki Perłowej, niedaleko od Hongkongu

19 Chiny jako przykład globalnego przesunięcia branżowego Chiny są krajem, na przykładzie którego widać, iż globalna alokacja produkcji, może się łączyć jednocześnie z gwałtownymi zmianami towarzyszącymi przesunięciu produkcji z jednych branż do drugich. Głównym celem jest – ponownie - obniżenie kosztów pracy, a także uniknięcie obciążeń podatkowych. Pracownicy jednych branż, posiadający zabezpieczenia socjalne i wyższe dochody, zostają zwolnieni, a do nowych zakładach pracy, rekrutuje się nową siłę roboczą, oferując gorsze wynagrodzenia i świadczenia.

20 Chiny jako przykład globalnego przesunięcia branżowego W wyniku prób uwolnienia się firm od płacenia podatków, społeczeństwa nie mogą łożyć na szereg ważnych celów publicznych takich jak: opieka medyczna, świadczenia socjalne czy publiczna edukacja. Pracownicy nowego przemysłu i branż mają się bez nich obejść.

21 Kto zyskuje na alokacji produkcji do Chin? Realnie największym producentem sprzętu elektronicznego na świecie jest chińskie przedsiębiorstwo Foxconn. Zatrudnia dziś 1,2 mln. osób. Dzięki niemu szereg znanych firm przeniosło swoją produkcję do Chin. Foxconn montuje urządzenia np. na zlecenie koncernu Apple (np. iPhony czy iPady). źródło: Pun Ngai, lu Huilin, Guo Yuhuna, Shen Yuan, Falf Ruckus, „Niewolnicy Apple,a. Wyzysk i opór w chińskich fabrykach Faxconna”, Poznań 2013, s.17

22 Kto zyskuje na alokacji produkcji do Chin? W chińskich fabrykach Foxconna 85% zatrudnionych stanowią migranci zarobkowi pochodzący ze wsi - pozbawieni praw socjalnych i obywatelskich. Udział kosztów ich pracy w strukturze wartości iPhona wynosi 1,8%, a zyski Apple aż 58,4%. Z powodu niskich płac i złych warunków pracy, w Faxconnie w 2010 i 2011 r. miała miejsce fala samobójstw. Życie odebrało sobie łącznie 24 pracowników i pracownic. Struktura wartości produkcji iPhona źródło: Pun Ngai, lu Huilin, Guo Yuhuna, Shen Yuan, Falf Ruckus, „Niewolnicy Apple,a. Wyzysk i opór w chińskich fabrykach Faxconna”, Poznań 2013, s.19, 25-26

23 Warunki pracy w chińskich fabrykach Więcej informacji o sytuacji chińskich pracowników i pracownic (po polsku) znajdziesz tu: http://www.gongchao.org/pl/strona-glowna

24 Przykład 3: Przesunięcie produkcji i prawa pracownicze - Polska

25 Gwarantowane prawa pracownicze? Godne wynagrodzenia, odpowiednie warunki pracy, prawo do tworzenia związków zawodowych i organizowania strajków, są jednym z podstawowych praw nie tylko pracowniczych i socjalnych, ale obywatelskich. Są – teoretycznie – gwarantowane przez Konstytucję RP i międzynarodowe regulacje, na straży których stoi m.in. Międzynarodowa Organizacja Pracy. Prawa te zostały wywalczone przez wieloletnie walki pracownicze, w Polsce np. w latach 80. XX w, przez ruch „Solidarności”

26 Przeniesienia branżowe w Polsce Zmiany ekonomiczne jakie towarzyszyły transformacji w Polsce po 1989 roku miały niekiedy bardzo gwałtowny przebieg. Wiele branż gospodarki uległo całkowitej lub częściowej likwidacji. Na przykład zatrudnienie w kopalniach węgla kamiennego skurczyło się o ¾. źródło: Główny Urząd Statystyczny

27 Zmiany branżowe w wałbrzyskim zagłębiu Po II wojnie światowej, w kulminacyjnym momencie zatrudnienie w wałbrzyskim zagłębiu węgla kamiennego znajdowało 25 tys. górników. W latach 90. kopalnie zamknięto. Obok kopań upadło szereg innych zakładów pracy, dających wcześniej zatrudnienie tysiącom pracowników. Stopa bezrobocia w regionie wzrosła do nawet 30%. Nastąpił masowy exodus ludności. Liczba mieszkańców Wałbrzycha od 1991 roku zmalała o blisko 15% (o 21 tys. osób).

28 Przeniesienie do specjalnych stref ekonomicznych „W miejsce” zagłębia powstała największa dziś w Polsce Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna. W jej obrębie działa ponad 200 przedsiębiorstw z całego świata, w tym takie firmy jak: Toyota, IBM, Cersanit, General Electric, Henkel, Whirlpool, Elektrolux, Colgete, Palmolive, Cadbury itd. W strefie zatrudnienie szacuje się obecnie na ok. 32 tys. osób. Jednak pracownicy i pracownice zostały przyjęte do pracy przeważnie na niestabilnych zasadach. Daleko im do wysokości wynagrodzenia, praw i zabezpieczeń socjalnych jakie byłych udziałem wałbrzyskich górników. Pomimo też funkcjonowania strefy, bezrobocie w regionie wprawdzie zmniejszyło się, ale pozostało nadal relatywnie wysokie.

29 Przeniesienie do specjalnych stref ekonomicznych „Ofiarą” likwidacji wałbrzyskiego zagłębia padła też Nowa Ruda. Na początku lat 90. w 27 tysięcznej Nowej Rudzie Kopalnia Węgla Kamiennego zatrudniała 5 tys. osób. W 1999 roku w kopalni pracowało już tylko 2100 górników, Następnie zakład został zamknięty - wszystkich zwolniono. Pojawiła się bardzo wysoka stopa bezrobocia. Mieszkańcy Nowej Rudy szukają obecnie zatrudnienia w specjalnych strefach ekonomicznych, nie tylko wałbrzyskiej, ale dojeżdżając też do innych, zlokalizowanych np. w pobliżu Wrocławia (70 km od Nowej Rudy).

30 Czy w strefach przestrzegane są prawa pracownicze? W 2012 roku głośno echem w ogólnopolskiej prasie odbiła się informacja o próbie zorganizowania się i przeprowadzenia strajku przez pracowników pochodzących z Nowej Rudy, w fabryce chińskiego podwykonawca LG, firmie Chung Hong. Fabryka mieściła się w jednej ze specjalnych stref ekonomicznych pod Wrocławiem. W odpowiedzi na strajk dyrekcja nielegalnie zwolniła 24 osoby i rozbiła organizację związkową. Bardzo często w zakładach ulokowanych w specjalnych strefach ekonomicznych związki zawodowe nie działają, a jak powstaną mają utrudnione zadanie. Prawa pracownicze i związkowe nie są przestrzegane, a wynagrodzenia są niższe od przeciętnej.

31 Czy w strefach przestrzegane są prawa pracownicze? O sytuacja pracowników w specjalnych strefach ekonomicznych opowiada film dokumentalny z 2013 roku pt. „Specjalne strefy wyzysku” http://www.alterkino.org/ruch_robotniczy/specjalne-strefy-wyzysku/

32 Zakończenie Liczba strajków i protestów pracowniczych rośnie na całym świecie – tak w Polsce, jak też w Chinach czy Bangladeszu. Pracujący wszędzie domagają się godnych płac, odpowiednich warunków pracy, zabezpieczeń socjalnych oraz prawa do stowarzyszania się i organizowania strajków. Alokując przestrzennie czy przesuwając produkcję pomiędzy branżami, właściciele przedsiębiorstw szukając wyższych zysków, nie zdołają uniknąć presji ze strony pracowników. Jak mówi jedna z badaczek tego problemu, Beverly Silver, za kapitałem inwestowanym w coraz to nowe branże i w nowych miejscach, podąża konflikt.

33 Nowe formy oporu i walk pracowniczych

34 Ogólny przebieg wystąpień pracowniczych w Polsce po 1989 r.

35

36 SSE - zatrudnienie

37 Utrudnienia w organizowaniu się w SSE Pracownicy pochodzą z rejonów o wysokiej stopie bezrobocia (słaba strukturalna pozycja przetargowa) Brak zapotrzebowania na specyficzne kwalifikacje robotników („praca przy taśmie”) Młody wiek i nierzadko brak doświadczeń w prowadzeniu protestów pracowniczych i organizowaniu związków zawodowych Dojazdy do pracy Rozproszone miejsca zamieszkania Izolacja przestrzenna SSE Organizacja przestrzenna SSE Nadzór (monitoring, ochrona)

38

39 Strategie organizowania się Strategia „business unionism” Strategia socjaldemokratyczna (umowy taryfowe) Strategia partycypacyjna (rady pracowników) Strategia uzwiązkowienia nowych sektorów rynku pracy Strategia nakierowana na zmiany na lokalnych rynku pracy Strategia współdziałania z ruchami społecznymi

40 „Nowe” formy oporu Internet „Grupy lotne” Blokady i pikiety „Ankieta robotnicza”

41 FILMY https://vimeo.com/83267189 https://www.youtube.com/watch?v=4mTAWbFb1f8

42 Pomysł i wykonanie prezentacji: Jarosław Urbański, OZZ Inicjatywa Pracownicza