1 Psychologiczne problemy osób samotnych Dr n. med. Janina Anna Kuczyńska Klinika Geriatrii UMB

2 Samotność w badaniach psychologicznych. Samotność jest sprzeczna z ludzką naturą. Na gruncie psychologii termin samotność zastąpiony może być przez „bardziej naukowy” i zawężony do określenia m.in. „izolacja społeczna”. Człowiek potrzebuje innych ludzi nie tylko w sytuacji zagrożenia czy niepewności. Potrzebuje innych dla dobrego samopoczucia, zdrowia psychicznego i fizycznego kontaktu z innymi. Poszukuje kontaktów interpersonalnych.

3 Na przestrzeni dziejów istniała potrzeba tworzenia związków międzyludzkich, dzięki czemu rosło poczucie bezpieczeństwa i szanse na przetrwanie. Więzi społeczne są zapisane w naszych genach. Samotność można rozpatrywać jako skutek braku kontaktów z innymi ludźmi, izolacji, braku rozmów, zwykłego dotyku, życzliwości i troski drugiego człowieka. Nawet, gdy mieszkamy obok drugiego człowieka.

4 Tak rozumiana samotność często dotyka ludzi starszych. Starość rozumiana jest jako ostatnia faza człowieka a formalnie tą granicą jest wiek 65 lat. Starość dzieli się na 3 okresy: wczesną, średnią i pózną. Wg brytyjskiej organizacji zdrowia psychicznego: Samotność to: niemożliwe do zniesienia poczucie przytłoczenia poczucie odseparowania na bardzo głębokim poziomie

5 Według psychologa Richarda Bootha - subiektywne poczucie samotności jest kluczowe i tak dokuczliwe, że dotknięte nią osoby cierpią z tego powodu nie są w stanie myśleć o niczym innym czują się nieszczęśliwe i puste. W samotności podobnie jak w depresji dominuje uczucie smutku i wewnętrznej pustki.

6 Czynniki zwiększające poczucie izolacji społecznej Warren Jones i inni (1985) wymieniają grupę czynników zwiększających poczucie izolacji społecznej w badaniach osóbv młodych: niedawna przeprowadzka rozpoczęcie nauki utrata pracy mieszkanie w pojedynkę niedostępność środków transportu

7 Badania psychologiczne samotności Badania przeprowadzonych w Kanadzie. K. Cramer i J. Bary wykorzystali siedem różnych kwestionariuszy, w których osoby badane same oceniały swoje poczucie samotności. Dokładna analiza statystyczna uzyskanych odpowiedzi z pomocą analizy czynnikowej ujawniła cztery typy samotności: 1. Samotność społeczną 2. Samotność emocjonalną 3. Negatywną emocjonalność 4. Samotność rodzinną

8 Przyczyny samotności w starszym wieku - zmiany w życiu Rozpad relacji z innymi Strata bliskiej osoby – np. w wyniku śmierci Rozpad małżeństwa z powodu rozwodu. Strata cenionych celów w życiu i wartości dotyczy utraty pracy utraty celów w życiu pogorszenie zdrowia i sprawności psychoruchowej

9 Co charakteryzuje okres starości? – kumulacja zmian w wielu obszarach życia, które nie występują wcześniej. Pogorszenie stanu zdrowia – pogorszenie wzoru i słuchu, obniżenie wydolności fizycznej Pogorszenie pamięci i szybkości myślenia Zmiany w sferze emocjonalnej Zmiana w zatrudnieniu - przejście na emeryturę lub rentę Strata małżonka lub rozstanie z dziećmi Zmniejszenie dochodów i dostępu do dóbr kultury

10 Przejście na emeryturę. Kryzys w ostatniej fazie życia, który wymaga adaptacji i zmiany stylu życia. Poczucie straty obejmuje wiele poziomów dotychczasowego życia: społecznym - zerwanie więzi społecznych ekonomicznym - strata dochodów i obniżenie poziomu życia ograniczenie celów życiowych i aktywności Konieczność przystosowania do zmian może być silnym źródłem stresu, bądź satysfakcji. Osoby starsze mają mniejsze rezerwy do zmagania się z nowymi wyzwaniami. I radzenia sobie ze stresem.

11 II. Środowisko społeczne utrudniające kontakty interpersonalne. Psychologia ekologiczna

12 Ekosystem miejski nie jest przyjazny dla starszego człowieka, ponieważ prowadzi do alienacji, wyobcowania i samotności. Architektura, w której zabrakło sklepu na rogu, pralni i magla oraz skwerków z ławkami blisko domu, ogranicza kontakty i więź z innymi ludźmi. W konsekwencji nieprzyjaznego środowiska miejskiego ograniczone zostają kontakty sąsiedzkie i narasta samotność. Silnym źródłem stresu i dowodem na brak poczucia kontroli przez ludzi w dużych miastach jest hałas.

13 Psychologia ekologiczna bada ekosystemy, które sprzyjają lub ograniczają więzi międzyludzkie. Wypełnianie ról społecznych może prowadzić do wyobcowania a ukrywanie swoich prawdziwych uczuć i problemów tworzy fałszywe relacje z innymi i stanowi podłoże manipulacji. Jak zawiłe mogą być stosunki społeczne dobrze obrazuje nasza rzeźba w centrum miasta Białegostoku.

14 Problemy współczesnego człowieka wg psychologii ekologicznej. Zawężenie relacji interpersonalnych do wymiany usług i przedmiotowego traktowania drugiego człowieka. Zawężenie kontaktów do obszaru pełnionych ról społecznych przez drugiego człowieka – są one wycinkowe i fragmentaryczne. Wybieram fragment z innej osoby, jej wiedzę, jej umiejętności i jej przydatności dla własnych celów ale nie widzę tej drugiej osoby jako całości. Uprzedmiotowienie wzajemnych relacji i instrumentalne traktowanie innych ludzi.

15 Maska – Persona Zakładanie masek jest naturalnym sposobem przystosowa- nia do społeczeństwa i kultury.

16 Maastricht w Holandii, rzeźba naprzeciwko dworca kolejowego.

17 Duże miasta nie sprzyjają nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów z innymi. Nowe osiedla w miastach przeciwieństwo małej społeczności wiejskiej. Małe wiejskie społeczności zaspakajały potrzebę afiliacji oraz przyjaźni. Małe miasto może pełnić role spajającą społeczność. Organizacja przestrzenna i funkcjonalna Supraśla. Zarówno układ przestrzenny, architektura, organizacja miejsc pracy jak i wypoczynku stanowi przykład dobrego rozwiązania urbanistycznego oraz przyjaznego do życia środowiska - serial „Blondynka”, który

18 pokazuje wszystkie walory tego regionu, ale też typy relacji międzyludzkich przedstawione w serialu. Inny przykład ekosystemu miejskiego, który miał integrować mieszkańców miasta to Nowa Huta. Nowa Huta została wpisana do rejestru zabytków urbanistycznych Krakowa w 2004r. Ekosystem Nowej Huty jest przyjazny dla mieszkańców i ułatwia nawiązywania więzi międzyludzkich, chociaż jest zabytkiem socrealizmu. Uwzględniono w najbliższym otoczeniu zielone parki, skwery, staw, gdzie wędkarze łowią ryby, dom kultury, sklepy w pobliżu.

19 TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW S. HOBFOLLA Stres

20 Teoria stresu S. Hobfolla - zachowania zasobów. Posiadanie zasobów zwiększa możliwości radzenia sobie ze stresem. Jakie to są zasoby przykładowo podaje kwestionariusz Hobfolla: Własny samochód Poczucie odniesionego sukcesu Dobre małżeństwo Stabilizacja rodzinna Poczucie dumy z siebie Nadzieja Własne zdrowie

21 Dobre warunki mieszkaniowe Stałe zatrudnienie Pozycja w pracy Wystarczające odżywanie Poczucie sprawowania kontroli nad własnym życiem Uznanie dla własnych dokonań Umiejętność skutecznego porozumiewania się Dobre stosunki z dziećmi

22 Rodzina: Kochająca rodzina i dobre dzieci Praca i sukces zawodowy Zasoby materialne - zgromadzony majątek Ważne kontakty interpersonalne Kariera i sukces zawodowy Miejsce w hierarchii społecznej Umiejętności praktyczne Kategorie zasobów

23 Zdrowie Walory osobiste – przymioty charakteru Osobowość Pozytywna samoocena Duma z siebie Optymizm i nadzieja Zasoby intelektualne

24 Człowiek całe życie gromadzi różne przedmioty, dobra materialne, a także zdobywa umiejętności, przyjaciół, wiedzę oraz różne stanowiska zawodowe. Niektórzy mogą korzystać z tego co zgromadzili, ale wiele osób nie ma takich możliwości. Niski status społeczno-ekonomiczny utrudnia nawiązywanie i utrzymywanie wcześniejszych relacji interpersonalnych. To powoduje narastanie samotności.

25 Szkodliwa dla zdrowia psychicznego koncentracja na dobrach materialnych. Czasem głównym zadaniem życiowym staje się pilnowanie zgromadzonego majątku i lęk przed utratą zgromadzonych zasobów. Powoduje to rywalizację w rodzinie o podział majątku i konflikty między rodzicami i dziećmi. Efektem może być narastająca wrogość do otoczenia i paranoidalne, nieprzyjazne spostrzeganie rzeczywistości.

26 Najważniejsze powody stresu w okresie starości Zmiany w sytuacji rodzinnej osób starszych:  Zmiany w życiu po śmierci współmałżonka  Z powodu rozłąki z dziećmi - faza opuszczonego gniazda  Z powodu konfliktów między dziećmi  Z powodu walki o majątek

27 Zdrowie a poczucie osamotnienia

28 III wiek -okres stopniowej utraty zdrowia Jest to faza narastania problemów ze zdrowiem. W badaniach prof. B.BIEŃ (2000r.)w Polsce 25% osób w wieku powyżej 65 lat skarżyło się -na jedną lub dwie dolegliwości (choroby przewlekłe) i aż -63% na 3 lub więcej dolegliwości. -Badania wykazały związek pomiędzy liczbą dolegliwości a płcią, wiekiem i miejscem zamieszkania.

29 Do najczęściej zgłaszanych skarg należały:  bóle stawów i kręgosłupa (99%)  uczucie zmęczenia (46%)  duszność przy wysiłku (38%) bóle głowy (35%) kołatanie serca i arytmia (34%) trudności z zasypianiem (31%) nadmierna nerwowość (31%) zawroty głowy (28%) duszność w spoczynku (21%)

30 Wniosek: Utrata zdrowia, sprawności fizycznej, osłabienie wzroku i słuchu, dolegliwości narządu ruchu i ograniczenie w wykonywaniu codziennych czynności, spadek witalnych sił i wydolności ogranicza kontakty z innymi a tym samym prowadzi do osłabienia więzi z innymi i wzrostu poczucia samotności. Jaki istnieje związek pomiędzy poczuciem samotności a statusem rodziny wśród seniorów polskich wykazały badania w populacji ludzi starszych w Polsce. Projekt POL Senior obrazuje zmiany m.in. w zakresie samotności. Wyniki przedstawione są w 2 następnych tabelach.

31 Jak często czuje się Pan(i) osamotniony 55-59 lat Mężczyzna Kobieta 65-74 lata Mężczyzna Kobieta  75 lat Mężczyzna Kobieta Nigdy 52,339,648,9 34,8 40,4 26,2 Prawie nigdy18,419,120,824,025,420,6 Czasami24,634,5 33,1 26,440,5 Często3,3 6,2 3,6 6,8 5,3 9,7 Zawsze0,700,60,71,32,2 Trudno powiedzieć0,70,51,60,61,20,9 Poczucie osamotnienia wśród polskich seniorów w projekcie POLSENIOR – badania na reprezentacyjne próbie z 2012r.(dane w %)

32

33 Forma życia rodzinnego NigdyPrawie nigdy CzasamiCzęstoZawszeTrudno powiedzieć Samotni respondenci 21,119,6 44,2 11,82,4 0,9 Respondent + małżonek 46,523,624,74,20,20,7 Respondent + małżonek + dzieci 50,421,726,1 1,6 00,2 Respondent + dzieci 27,313,244,6 12,3 2,20,5 Respondent + małżonek + dzieci +wnuki 54,220,822,31,10,41,2 Respondent + dzieci + wnuki 32,521,836,77,20,61,2 Życie rodzinne a poczucie osamotnienia w badaniach POLSenior 2012r (dane w procentach)

34 Psychologiczne problemy samotności  świadomość utraty kontroli nad swoim życiem,  wzrost i poczucie uzależnienia od pomocy innych: dzieci, kuzynów, sąsiadów,  poszukiwanie granicy pomiędzy niezależnością a zależnością w relacjach z innymi ludźmi.  niechęć do proszenia o pomoc jako przyczyna samotności osób niesprawnych i chorych.

35 Depresja Skutek samotnego życia i stresów.

36 Mechanizmy depresji osób starszych – utrata sprawstwa i kontroli swojego życia.  Utrata poczucia kontroli jako skutek nagromadzenia się wielu niekorzystnych zmian w życiu starszego człowieka:  jak zmiana miejsca zamieszkania  Zmiana wcześniejszych nawyków i brak zajęcia „w pokoju przy dzieciach”.  Brak poczucia kontroli życia tworzy bierność, apatię, przygnębienie i izolację.  Jest to obraz depresji.

37 Martwienie się - jako stały element życia ludzi w starszym wieku. Zjawisko żałoby po stracie bliskiej osoby. Żałoba również jako zerwanie więzi uczuciowych i rozstania z dziećmi Wyjazd dzieci do innego miasta lub państwa Pokolenie „Euroseniorów”

38 Koło autodestrukcyjnych myśli i zachowań. Depresja często prowadzi do działań, które odpychają otoczenie, przyczyniając się do zwiększenia samotności. Interakcje z osoba depresyjną są na dłuższą metę przygnębiające i dlatego zaczynają jej unikać.

39 Błędne koło zachowań autodestrukcyjnych w samotności

40 Lęk u osób starszych Różnica między lękiem a strachem. Lęk uogólniony. Martwienie się osób starszych. Lek przed śmiercią. Lęki egzystencjalne.

41 W efekcie przeżywamy proces żałoby, który prowadzi do unikania innych ludzi. Silne uczucia smutku i przedłużający się proces żałoby stwarza problem z ponownym wejściem w kontakty z innymi. Smutek i przygnębienie niejako konieczny proces po doznanych stratach, prowadzi nie tylko do unikania ludzi, ale również powoduje, odsunięcie się innych. Inni ludzie też unikają osoby w żałobie. Mechanizm takich zachowań wynika z potrzeby ograniczenia stymulacji czyli ochronę poziomu obciążenia ośrodkowego układu nerwowego..

42 Praktyczna wskazówki. Modlitwa Marka Aureliusza o Pogodę Ducha „Boże, użycz mi pogody ducha, abym godził się z tym, czego nie mogę zmienić. Odwagi, abym zmieniał to, co mogę zmienić. I mądrości, abym odróżniał jedno od drugiego.

43 Pozwól mi co dzień Żyć tylko jednym dniem I czerpać radość chwili, która trwa I w trudnych doświadczeniach losu Ujrzeć drogę wiodącą do spokoju… I ufać, że jeśli posłusznie poddam się Twojej woli To wszystko będzie jak należy Tak, bym w życiu osiągnął umiarkowane szczęście…”

44