1 Renty polityczne w nowym paradygmacie rozwoju rolnictwa Bazyli Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Komitet Nauk Ekonomicznych PAN kwiecień 2016 Badania finansowane w ramach grantu ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC- 2013/11/B/HS4/00572

2 Plan wystąpienia 1) Istota renty politycznej w teorii rent-seeking a nowy paradygmat rozwoju rolnictwa o geneza o problemy badawcze 2) Teoretyczne i empiryczne przesłanki koncepcji „czystej renty politycznej” o samoistna użyteczność ziemi o współczesne determinanty wartości ziemi rolnej 3) Zastosowanie koncepcji czystej renty politycznej na przykładzie WPR UE

3 Istota renty politycznej Pojęcie renty politycznej zostało zdefiniowane na gruncie teorii rent-seeking, ale czy jest ono koncepcyjne odpowiednie dla współczesnej polityki rolnej krajów wysokorozwiniętych? Jeśli w ramach demokratycznego społeczeństwa interesy wąskich grup społecznych są przenoszone na działania władz publicznych, dając tym grupom ekskluzywne korzyści (renty), to jest to renta polityczna (Wilkin 2012).

4 Skutki rent-seeking Polityka gospodarcza może być nieefektywna z punktu widzenia ogólnego dobrobytu (czyli prowadzić do nieoptymalnej alokacji zasobów, ich marnotrawstwa i zniekształcania bodźców rynkowych), jeśli zapewnia ekskluzywne korzyści dla określonych grup interesów, stanowiących dostatecznie silny elektorat (Buchanan, Tollison and Tullock 1980, Aligica and Tarko 2014, Ekelund and Tollison 1981; Rose-Ackerman 1997; Schneider and Wagner 2001; Lee and Tollison 2011)

5 Problemy badawcze dotyczące rent politycznych 1) renty polityczne deformują mechanizm rynkowy i ceny, 2) zjawisko rent-seeking tworzy „bariery wejścia” dla nowych podmiotów, 3) występowanie zasobów naturalnych jako czynników produkcji składnia do pogoni za rentą, 4) niedoskonałości rynków determinują dystrybucję rent politycznych (J. Swinnen, The Political Economy of Agricultural Distortions, 2008, 2010) 5) możliwa jest komplementarność pogoni za rentą i wzrostu produkcji (tzw. theory of complementarity between rent seeking and production, J.Teng 2013) Komplementarność ma miejsce, gdy podmioty ubiegające się o rentę są jednocześnie producentami, a efekty ich produkcji (production output) są jednocześnie nakładami w pogoni za rentą (inputs of rent seeking effort)

6 Lobby rolnicze w UE Na europejskiej arenie wśród lobbystów rolnych relatywnie dużą rolę odgrywa COPA (Komitet Rolniczych Organizacji Zawodowych) oraz COGECA (Główny Komitet Spółdzielczości Rolniczej) skupiające w sumie ponad 100 różnych organizacji i stowarzyszeń rolniczych, które przeznaczają rocznie ponad 2 mln euro na swoją działalność.

7 Założenia badawcze autora Jeśli zasoby poświęcone dla rent-seeking, choć w części służą produkcji dóbr publicznych, to tej części nie można uznać za marnotrawstwo Jeśli efektem wypłacania rent politycznych dla rolnictwa jest dostarczanie jakichkolwiek dóbr publicznych to korzyści nie są już ekskluzywne. Jeśli niedoskonałości rynków w otoczeniu rolnictwa powodują przechwytywanie rent i nadwyżki ekonomicznej przez inne podmioty, to tym bardziej korzyści nie są ekskluzywne

8 Problem „eksluzywności” polityki rolnej Stwierdza się, że tylko 20% całego wsparcia w rolnictwie w krajach OECD tworzy nadwyżkę netto w rolnictwie a reszta przepływa do otoczenia sektora rolnego Niedoskonałości rynków w otoczeniu rolnictwa nie tylko wpływają na podział tzw. rent politycznych dla rolnictwa, ale na podział nadwyżki z tytułu rosnącej produktywności rolnictwa w ogóle.

9 Problem tworzenia dóbr publicznych przez rolnictwo Koncepcja tworzenia dóbr publicznych przez rolnictwo jest preteoretyczna, w kontekście istniejących teorii renty gruntowej

10 Klasyczne i neoklasyczne teorie renty gruntowej Płody rolne zawsze przy sprzedaży osiągają cenę monopolową (renta właściwa - A. Smith) Gdyby wysoka cena zboża była skutkiem, a nie przyczyną renty, cena zmieniałaby się odpowiednio do wzrostu lub spadku renty i renta byłaby częścią składową ceny. Jednakże cenę zboża określa zboże wyprodukowane nakładem największej ilości pracy i renta w najmniejszym nawet stopniu nie wchodzi i nie może wchodzić w skład jego ceny. Cenę bowiem określa wszędzie przychód otrzymywany z ostatniej części kapitału, która nie płaci żadnej renty. (renta różniczkowa - Ricardo, Malthus, Von Thunen) Renta z gruntów marginalnych nie jest następstwem wzrostu cen zboża, lecz przeciwnie: ta okoliczność, iż najgorsza ziemia powinna przynosić rentę, aby pozwolono ją uprawiać, byłaby przyczyną wzrostu ceny zboża aż do poziomu, na którym można by spełnić ów warunek (renta absolutna - Marks, Rodbertus) Ziemia to zasób, który nie jest ani kapitałem, ani pracą. Podobnie jak praca i kapitał jest producentem użyteczności. Dopóki właściciel nie przypisze ziemi określonych korzyści ziemia nie ma wartości. (renta własności - Say, George) Rentę w wysokości nadwyżki dochodów danego czynnika ponad wartość jego podaży otrzymują tylko czynniki o całkowicie nieelastycznej podaży. (renta rzadkości – Marshall, Robinson, Samuelson) ?

11 Przesłanką tezy o dostarczaniu dóbr publicznych przez rolnictwo jest samoistna użyteczność czynnika ziemi Samoistna użyteczność czynnika ziemi jest podstawową przesłanką zmian w koncepcji rent-seeking. W rolnictwie zrównoważonym szereg „nowych” użyteczności ziemi tworzonych jest bez dodatkowych nakładów kapitału, a wręcz dzięki ich zmniejszeniu. (m.in. tradycyjny krajobrazu wiejski, bioróżnorodność, walory przyrodnicze, żywność wysokiej jakości) Spadek intensywności produkcji rolnej na poziomie mikroekonomicznym jest niezbędny do wyzwolenia określonych użyteczności na wyższym poziomie agregacji - lokalnym, regionalnym, narodowym i globalnym (pozytywne efekty zewnętrzne), choć kłóci się to z kryteriami optymalizacji mikroekonomicznej

12 Spadek nakładu kapitału w rolnictwie wzrost efektów netto ?

13 Problemy waloryzacji samoistnej użyteczności ziemi mechanizm instytucjonalny (subsydia WPR) kapitalizacja w cenach ziemi rolnej Analizy hedoniczne wartości ziemi oraz relacje czynszu dzierżawnego do ceny ziemi dowodzą, że cena ta dyskontuje zdecydowanie więcej użyteczności, niż wynikałoby to z jej funkcji rolniczych. (Barnard 2000, Flanders, White, and Escalante 2004, Delbecq, B. A., Kuethe, T. H., Borchers, A. M., 2014)

14 Regresja hedoniczna dla cen ziemi w Wielkopolsce (modelowanie wielopoziomowe) i – ordinal l – type of rural area** k – administrative unit “gmina” (no significant) j – agricultural complex* ***p < 0,001 ** p

15 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i ANR nt stawek czynszu dzierżawnego w układzie klas gospodarstw i województw

16 Koncepcja czystej renty politycznej długiego okresu WEKTOR SUBSYDIÓW minus WEKTOR DÓBR PUBLICZNYCH minus WEKTOR DRENAŻU

17 Drenaż nadwyżki ekonomicznej z tytułu giętkości cen rolnych

18 (dopłaty rolnośrodowiskowe, dopłaty do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, dopłaty za odłogowanie, inne dopłaty do rozwoju obszarów wiejskich wg UE FADN)

19 Źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem danych EU FADN oraz Polskiego FADN opracowanych przez IERiGŻ PIB w Warszawie

20 Podsumowanie Reasumując, tylko część subsydiów polityki rolnej może być uznana za rentę polityczną w klasycznym rozumieniu teorii rent-seeking. Z punktu widzenia nowego paradygmatu rolnictwa ważnym problemem badawczym staje się jej oszacowanie. Integralną częścią paradygmatu rolnictwa zrównoważonego powinna być „nowa” teoria renty gruntowej Pomiar czystej renty politycznej i tzw. kompensacyjnej renty politycznej stanowi perspektywiczny obszar badawczy w ramach teorii wyboru publicznego.

21 Dziękuję za uwagę