1 Środowisko edukacyjne i strategie kształcenia człowieka dorosłego

2 Idea kształcenia ustawicznegoKształcenie ustawiczne – przez całe życie. Szkoła: narodzin, chłopięctwa, wieku dojrzewania, wieku młodzieńczego, „szkoła mężczyzn”, „szkoła starości” (szczyt mądrości) i „szkoła śmierci”. (Jan Amoc Komeński, Pampaedia)

3 Środowisko edukacyjne człowieka dorosłegoKażdy proces rozwojowy człowieka jest zależny od dwóch czynników: Zewnętrznego - od środowiska człowieka, Wewnętrznego - od elementów struktury biochemicznej i fizycznej osoby, od jej względnie trwałych dyspozycji osobowościowych, wiedzy, umiejętności, sprawności, doświadczeń, a nade wszystko od autonomii psychicznej i tożsamości kulturowej.

4 Interakcje: człowiek-środowisko środowisko – człowiekŚrodowisko społeczne człowieka Środowisko bezpośrednie Środowisko pośrednie (np. osoby, media) Większa przestrzeń życiowa Odpowiedzialność za siebie i swoje czyny.

5 Potrzeby edukacyjne Potrzeby edukacyjne - podobnie jak wszelkie inne potrzeby kulturalne i społeczne, ulegają rozwojowi w procesie ich zaspakajania i w warunkach, w których występują społeczne i kulturalne stymulatory oraz sytuacje sprzyjające ich wzbudzaniu czy ujawnianiu się.

6 Kształcenie ustawiczneKształcenie ustawiczne (lifelong learning) - jest procesem stałego odnawiania, doskonalenia i rozwijania kwalifikacji ogólnych i zawodowych osoby, trwającym w ciągu całego jej życia.

7 Kształcenie może odbywać się poprzez uczestnictwo w:Centrum Kształceni Ustawicznego szkoleniach, kursach zawodowych lub hobbystycznych; studiach podyplomowych; wyjazdach studyjnych, konferencjach, seminariach; jak też pośrednio poprzez: oglądanie lub słuchanie audycji edukacyjnych; czytanie czasopism edukacyjnych; naukę z wykorzystaniem sieci Internetu .

8 Kształcenie ustawiczne może być:decyzją indywidualnej osoby (podnoszącej swoje kwalifikacje z własnej inicjatywy i na własny koszt), projektowane, organizowane, finansowane przez pracodawcę. W takim przypadku kształcenie ustawiczne pracowników jest elementem uczenia się organizacji.

9 Procesy edukacyjne dorosłychOświata dorosłych Samorzutne procesy rozwojowe Procesy autoedukacjne

10 OŚWIATA DOROSŁYCH Termin „oświata dorosłych” obejmuje „kompleks procesów oświatowych: formalnych, nieformalnych, incydentalnych, które niezależnie od treści, poziomu i metod umożliwiają uzupełnienie wykształcenia w formach szkolnych i pozaszkolnych, dzięki czemu osoby dorosłe rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę,udoskonalają kwalifikacje zawodowe lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy lub zachowania”.

11 Osoby Dorosłe a kształcenierozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, udoskonalają kwalifikacje zawodowe lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy lub zachowania w zależności od kontekstu społeczno-kulturowego „Strategia Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do roku 2010” sformułowana na konferencji UNESCO w Nairobi (1976)

12 Oświata i dorosły Dorosły to ten, kto jest uważany za takiego przez społeczeństwo, do którego należy. Dorosłość może występować w różnym wieku w zależności od danego społeczeństwa. Ponadto, zróżnicowanie może dotyczyć: płci oraz pełnionych funkcji społecznych czy zawodowych.

13 Dorosły i oświata dorosłychAby uczestniczyć w kursach oświaty dorosłych, trzeba spełnić kryterium wieku: we Włoszech i Portugalii jest to 14 lat, w Anglii 16 lat, w USA – 17 lat, w Belgii czy Niemczech – 18 lat Nie wszystkie osoby, które uczą się powyżej tego wieku, są uważane za uczestników oświaty dorosłych, ponieważ za takie najczęściej uważa osoby, które ukończyły pewien cykl oświaty stacjonarnej - np. Niemcy, Luksemburg - 27 lat, Irlandia, Grecja -21 lat.

14 Oświata dorosłych Oświata dorosłych zaczyna się wtedy,gdy osoby dorosłe uczestniczą w kursach organizowanych przez placówki kształcenia ludzi dorosłych, aby w rezultacie ich ukończenia mogły funkcjonować jako ludzie dorośli.

15 Cel oświaty dorosłych Oświata dorosłych umożliwia ludziom znalezienia swojego miejsca w społeczeństwie

16 Kształcenie a/i szkolenieKształcenie, działania oświatowe zmierzają zwykle do rozwoju umysłu. Szkolenie jest głównie pomocne w osiągnięciu mistrzostwa sprawności rąk. Zjawiska te nawzajem się przeplatają. Dobrze prowadzone szkolenie zakłada także rozwój pojęciowy, podobnie jak proces oświatowy staje się bardziej znaczący, jeśli odbywa się w odniesieniu do praktyki.

17 Kształcenie i szkolenieW edukacji należy zmierzać do: łączenia w oświacie dorosłych kształcenia ogólnego z zawodowym! Podział na kształcenie ogólne i kształcenie zawodowe jest dokonywane ze względu na charakter placówki oświatowej.

18 Funkcje kształcenia dorosłych:1. F. kompensacyjna - wyrównywanie braków w kształceniu szkolnym dorosłych. 2. F. kształcenia (nauka określonego zawodu), dokształcania (uzupełnienie wiedzy) i doskonalenia zawodowego (aktualizacja wiedzy i umiejętności). 3. F. zaspokajania niezbędnych potrzeb czasu wolnego osób dorosłych.

19 Główne strategie kształcenia osób dorosłych:strategie klasowo-lekcyjna strategie kursów dokształcających strategie kształcenia zdalnego strategie samokształcenia strategie kół oświatowych strategie kształcenia za pomocą słowa strategie kształcenia za pomocą słowa drukowanego strategia doradcza strategie mieszane

20 Cele kształcenia dorosłych:- rozwijanie umiejętności analizy, syntezy, - wdrażanie samodzielnych analiz własnych doświadczeń, wybieranie umiejętności ich sprawdzania oraz weryfikacji, - wyrabianie w uczniach-słuchaczach umiejętności samodzielnego uczenia się i zdobywania wiedzy.

21 Cechy osoby dorosłej jako ucznia-słuchacza:- większy zakres uwagi, - obiektywne spostrzeganie, - rozwinięty krytycyzm i ostrożność w wyrażaniu sądów, - umiejętność odróżniania cech ważnych i typowych, - twórcza wyobraźnia, - lepsza pamięć twórcza i logiczna, - duża umiejętność kierowania myśleniem, - duży zasób doświadczeń, - duża zdolność panowania nad emocjami.

22 Zasady metodyczne treściprzechodzić od znanego do nieznanego, od prostego do skomplikowanego, od konkretnego do abstrakcyjnego i od abstrakcyjnego do konkretnego, od abstrakcji do rozumowania, od rozpoznania zadań ogólnych do analizy szczegółów.

23 Strategia indukcyjna W uczeniu dorosłych strategia indukcyjna jest bardziej efektywna niż dedukcyjna. Używane liczne przykłady (doświadczenia, przeżycia) prowadzą do rozwiązywania problemów lub wzrastania poziomu wiedzy, umiejętności i możliwości. Informacje i wiedza pozostają dłużej w umyśle dorosłego.

24 Zasady nauczania dorosłych:poglądowości, przystępności, świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie uczenia się, systematyczności, trwałości wiedzy, operatywności wiedzy uczących się,

25 Zasady nauczania dorosłych:łączenia praktyki z teorią, kształtowania umiejętności uczenia się, wykorzystywanie doświadczeń osób dorosłych, indywidualizmu i zespołowości, ustawiczności kształcenia.

26 Typy oświaty dorosłychszkolna oświata dorosłych, pozaszkolna oświata dorosłych, incydentalna oświata dorosłych, oświata ustawiczna, przemienna oświata dorosłych, E-learning

27 Szkolna oświata dorosłychSystematyczny przekaz wiedzy, umiejętności i postaw w ustalonym miejscu i czasie. Programy nauczania są ustrukturyzowane. Nauczaniem zajmują się kwalifikowani nauczyciele lub instruktorzy. Celem tego procesu jest uzyskanie formalnych kwalifikacji potwierdzonych odpowiednimi świadectwami lub dyplomami.

28 Incydentalna oświata dorosłychIncydentalna oświata dorosłych wskazuje na istnienie przypadkowego przekazu wiedzy, umiejętności i postaw, w różnym czasie i miejscu, poprzez różne media lub w różnych układach sytuacyjnych obejmujących dom rodzinny, grupę towarzyską w sąsiedztwie, zakładzie pracy, a nawet w szerszej grupie społecznej. W tym typie oświaty dba się przede wszystkim o kształtowanie postaw!

29 Oświata ustawiczna (ciągła)Oświata ustawiczna – uzasadnia, że uczenie się nie dotyczy tylko dzieci, młodzieży i nie jest związane tylko ze szkołą, a rozciąga się na całe życie człowieka.

30 Oświata powracająca Zawiera w sobie element cykliczności w pojawianiu się potrzeby uczenia się. Kształcenie osoby dorosłej łączy się z dokształcaniem i doskonaleniem zawodowym lub z podniesieniem poziomu kultury osobistej. Oświatę powracającą można również przedstawić jako praktyczną strategię oświaty ciągłej. Bliskie powiązanie między oświatą powracającą a oświatą ciągłą (powracająca jest w swej istocie ciągłą, choć zakłada cykliczność uczestnictwa się przez całe życie)

31 Oświata ustawiczna Fundamentalnym aspektem oświaty ustawicznej jest założenie, że każde doświadczenie oświatowe jest jednym z elementów sekwencji całożyciowego uczenia się i jest ono usytuowane w kontekście innych zdarzeń wymuszanych na osobie przez społeczeństwo. Oświata ustawiczna stanowi alternatywne rozwiązanie wobec tradycyjnego systemu oświaty, jego braków i niedostatków. To właśnie w tym systemie bardziej niż w tradycyjnej szkole może rozwijać się indywidualność i twórcze zdolności osoby.

32 Kształcenie techniczno-zawodowe dorosłychstanowi szczególnie istotny składnik oświaty dorosłych. obejmuje nie tylko wiedzę i umiejętności techniczno-zawodowe, ale i wiedzę ogólną. odbywa się zwykle w jednym, nie więcej jednak niż w 3 układach organizacyjnych: szkoły, placówki oświaty pozaszkolnej, zakłady pracy w różnych sektorach.

33 E-learning - definicjaE-learning, to elektroniczna nauka (uczenie) Sposób zdalnego (na odległość) nauczania, w którym proces uczenia odbywa się przy użyciu zaawansowanych technologii (komputerów i ich sieci).

34 Wyróżniające cechy zdalnego nauczania:Znaczący brak bezpośredniego kontaktu między nauczycielem a uczącymi się i uczących się między sobą. Wykorzystanie nowoczesnych technologii do komunikacji oraz tworzenia i prezentowania materiałów dydaktycznych. Różne sposoby komunikowania uczących się z nauczycielem oraz uczących się między sobą.

35 Wyróżniające cechy zdalnego nauczania:Materiały, pomoce dydaktyczne ułatwiające samodzielne uczenie się przesunięcie akcentu z nauczania na samokształcenie. Inna rola nauczyciela Odmienny sposób monitorowania procesu uczenia się. Otwartość kształcenia – dostępność bez względu na miejsce i czas dla każdego, kto ma potrzebę i chęć uczestnictwa.

36 Wyróżniające cechy zdalnego nauczania:Elastyczność – daleko idąca indywidualizacja kształcenia, zależna od potrzeb i możliwości osób uczących się.

37 E-learning zróżnicowane metody przekazu wiedzy, działanie na różne zmysły interaktywność indywidualizacja nauki likwidacja problemów z dojazdem obniżenie kosztów szkoleń możliwość przeszkolenia wielu osób obiektywna ocena uzyskanej wiedzy (przed testem końcowym)

38 Przygotowanie do e-learningu - metodologia szkoleń

39 Mechanizm zdalnego nauczaniaFormy uczenia Drogi realizacja w środowisku zdalnym Słuchając Internetowy przekaz audio i video; audio i videokonferencje on-line; kursy e-learning; nagrania z konferencji i seminariów; Szukając porady Zdalny mentoring (e-mentoring); grupy dyskusyjne, listy owe, chaty oraz inne mechanizmy budowy wirtualnej społeczności; samodzielne poszukiwanie w Internecie; Czytając Kursy e-learning; powiązane przez hiperlinki zasoby tekstowe; wirtualne biblioteki; Internet jako zasób treści tekstowej; Oglądając Internetowy przekaz audio i video; kursy e-learning; nagrania z konferencji i seminariów; współdzielenie ekranu oraz wirtualna tablica;

40 Mechanizm zdalnego nauczania cdFormy uczenia Drogi realizacja w środowisku zdalnym Badając przykłady Wirtualne muzea; analizy przypadków; wirtualne laboratoria; przykłady jako elementy kursów e-learning; Będąc krytykowanym Grupy dyskusyjne, listy owe, chaty oraz inne mechanizmy budowy wirtualnej społeczności; zdalny mentoring (e-mentoring); Modelując zachowanie swoje lub innych Zdalny mentoring (e-mentoring); komunikacja z zaproszonym ekspertem jako element lekcji; analizy przypadków; odgrywanie ról, symulacje i gry; testy; Próbując Symulacje; wirtualne laboratoria; zadania domowe; burze mózgów; instrukcje obsługi;

41 Mechanizm zdalnego nauczania cdFormy uczenia Drogi realizacja w środowisku zdalnym Dyskutując Grupy dyskusyjne, listy owe, chaty oraz inne mechanizmy budowy wirtualnej społeczności; e-mentoring; Ćwicząc Symulacje i gry; Ćwiczenia i testy; Ćwiczenia powiązane z praktyką; odgrywanie ról; wirtualne laboratoria; zadania domowe; Zapamiętując Ćwiczenia powiązane z praktyką; kursy e-learning; Prowadząc badania Samodzielne poszukiwanie w Internecie; nadzorowana analiza zasobów sieciowych; analiza przypadków;

42 Metody realizowania szkoleńPopularne metody e-learning: Nauka w trybie asynchronicznym Rozwiązania asynchroniczne są nastawione na uczenie samodzielne. Tego typu metody zakładają, że w trakcie nauki nie ma wymiany informacji pomiędzy trenerem a uczniem. Rozwiązania synchroniczne Nauczanie jest prowadzone w czasie rzeczywistym przez trenera. Bazy danych Forma nauki polegająca na udostępnianiu multimedialnych encyklopedii, wyjaśnień, instrukcji itp.

43 Metody realizowania szkoleń cdKursy e-learning Kursy są najbardziej typowym przykładem nauczania zdalnego. Kursy są zbiorem wiedzy przekazanej w postaci tekstowo-graficzno- audiowizualnej. Kursy są uporządkowanym zbiorem ekranów prezentowanym na monitorze komputera.

44 Metody realizowania szkoleń cdInternetowy przekaz audio / video Postać zdalnego transferu wiedzy. Wykłady „na żywo” przesyłane za pośrednictwem Internetu. Wykłady nagrane i rozprowadzane przez Internet.

45 Należy ustalić reguły i tryb zabierania głosu!Metody realizowania szkoleń cd Video i audiokonferencje Dzięki tym mechanizmom możliwe jest budowanie grup szkoleniowych na odległość. Proste formy audiokonferencji pozwalają przeprowadzić dyskusję przez telefon. Dzięki videokonferencji trener może prowadzić warsztaty widząc studentów. UWAGA Należy ustalić reguły i tryb zabierania głosu!

46 Metody realizowania szkoleń cdWirtualne społeczności Lista owa – najprostsza forma budowania społeczności. Lista dyskusyjna – umożliwia komunikację dwustronną. Student ma możliwość czytania i dodawania nowych wątków do dyskusji. Chat – najbardziej żywiołowa forma komunikowania się. Umożliwia komunikowanie się studentów w czasie rzeczywistym tj. tryb synchroniczny.

47 Metody realizowania szkoleń cdE-mentoring Polega na zdalnym wsparciu osoby szkolonej w aspektach merytorycznych przez osobę bardziej doświadczoną, pełniącą rolę trenera. Wsparcie realizowane przy wykorzystaniu różnych dróg komunikacji: , lista dyskusyjna, chat, telefon, konferencje internetowe, indeks najczęściej zadawanych pytań tzw. FAQ

48 Metody w e-learning a nasza pamięćSymulatory, Gry 90% z tego co zrobili Wirtualna klasa Interaktywne szkolenie e-learning 70% z tego co powiedzieli lub napisali Blended learning skutkuje przyswajaniem wiedzy na poziomie % Szkolenia e-learning z nagraniami audio i video 50% z tego co usłyszeli lub zobaczyli Slajdy Instrukcje 30% z tego co zobaczyli 10% z tego co przeczytali E-dokumenty niski Poziom zaawansowania szkolenia wysoki

49 Modele zdalnego nauczaniaModel Studiów Niezależnych – polega na udostępnieniu studentowi materiału wraz ze zdefiniowanymi wymaganiami. Nie może on liczyć na wsparcie ani prowadzącego, ani instrukcji.

50 Modele zdalnego nauczania cd.Model Instruktor / Student studenci wspomagani są wyłącznie przez instrukcje szkolenia, pracując z zadanym materiałem. Ocena szkolenia mierzona jest przez system na podstawie testów.

51 Modele zdalnego nauczania cd.Model Prowadzący / Student główną rolę odgrywa prowadzący, jego zadaniem jest stymulacja myślenia u studenta.

52 Modele zdalnego nauczania cd.Model Małych Grup uczestnicy kursu podzieleni są na małe grupy, zwykle czteroosobowe, które realizują zadane projekty.

53 Modele zdalnego nauczania cd.Model Pracy grupowej uczestnicy kursu realizują wspólny projekt pod kierunkiem prowadzącego

54 Modele zdalnego nauczania cd.Model Sokratejski - wiedza jest współdzielona przez uczestników szkolenia w ramach dyskusji prowadzonej i wspomaganej przez prowadzącego.

55 Priorytety Unii Europejskiej w zakresie kształcenia ustawicznegoKształcenie ustawiczne jest jednym z priorytetów polityki oświatowej w krajach UE. Komisja Europejska opracowała dokumenty oświatowe, których założenia skupiają się wokół zagwarantowania Europejczykom możliwości uczenia się przez całe życie. Stworzenie programów dotyczących kształcenia permanentnego ma wspierać proces przejścia UE do gospodarki i społeczeństw opartych na wiedzy, które muszą sprostać nieustannym przemianom społeczno-ekonomicznym.

56 Europejski Fundusz SpołecznyRozwój kształcenia ustawicznego w Europie jest jednym z celów EFS. Dzięki funduszom strukturalnym realizowane są projekty adresowane do: osób, które znajdują się w zbyt trudnej sytuacji, by samodzielnie finansować swoje kształcenie; przedsiębiorstw, które potrafią udowodnić, że doskonalenie ich własnych kadr przyniesie korzyści krajowej gospodarce;

57 Europejski Fundusz Społecznyinstytucji, które rozwijają ofertę kształcenia ustawicznego i promują w społeczeństwie postawę człowieka uczącego się przez całe życie.

58 Kształcenie ustawiczne w PolsceOrganizatorami kształcenia/szkolenia ustawicznego w Polsce są: szkoły dla dorosłych i szkoły wyższe, publiczne centra kształcenia ustawicznego oraz praktycznego, niepubliczne, niedochodowe instytucje szkoleniowe, firmy prywatne (w tym podmioty jednoosobowe prowadzące działalność gospodarczą).

59 Szkolenia Kursy prowadzą głównie instytucje, takie jak:osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, organizacje społeczne i stowarzyszenia, spółki prawa handlowego, organizacje samorządowe powiatów i województw.

60 Działania priorytetoweDziałania priorytetowe mają być realizowane: zwiększanie dostępności do kształcenia ustawicznego; podnoszenie jakości kształcenia ustawicznego; współdziałanie i partnerstwo; wzrost inwestycji w zasoby ludzkie; uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego; ułatwianie dostępu do rzetelnych informacji, poradnictwa i doradztwa.

61 STRATEGICZNE CELE ROZWOJU KSZTAŁCENIA USTAWICZNEGOCelem strategicznym rozwoju procesu kształcenia ustawicznego i uczenia się w ciągu całego życia jest wspomaganie i ukierunkowanie rozwoju osobowości, stymulowanie innowacyjności oraz kreatywności człowieka

62 STRATEGICZNE CELE ROZWOJU KSZTAŁCENIA USTAWICZNEGORealizacja celu strategicznego opiera się na: wyodrębnionych działaniach priorytetowych korespondujących z europejskim obszarem uczenia się przez całe życie.

63 STRATEGICZNE CELE ROZWOJU KSZTAŁCENIA USTAWICZNEGOZwiększanie dostępności do kształcenia ustawicznego. Podnoszenie jakości kształcenia ustawicznego. Współdziałanie i partnerstwo. Wzrost inwestycji w zasoby ludzkie. Tworzenie zasobów informacyjnych w zakresie kształcenia ustawicznego i rozwój usług doradczych. Uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego.

64 PROGRAM GRUNDTVIG Mikołaj Fryderyk Seweryn GRUNDTVIG ( ) Duński duchowny, filozof, pedagog, poeta i pisarz, propagator wartości humanistycznych w edukacji. Twórca koncepcji uczenia się przez całe życie, autor idei uniwersytetu ludowego.

65 Mikołaj Fryderyk Seweryn GRUNDTVIGDuński duchowny, filozof, pedagog, poeta i pisarz, propagator wartości humanistycznych w edukacji. Twórca koncepcji uczenia się przez całe życie, autor idei uniwersytetu ludowego.

66 PROGRAM GRUNDTVIG dotyczy szeroko rozumianej ogólnej, niezawodowej edukacji osób dorosłych; skierowany jest do różnego typu organizacji zajmujących się edukacją dorosłych – ich słuchaczy i pracowników; wspiera zwłaszcza edukację osób wymagających szczególnego wsparcia,

67 PROGRAM GRUNDTVIG wspiera działania dot. ogólnej edukacji dorosłych (niezawodowej) w bardzo szerokim rozumieniu. Edukacja na poziomie wyższym, podobnie jak edukacja zawodowa nie jest rozumiana jako edukacja dorosłych objęta programem Grundtvig działania finansowane z programu Grundtvig dotyczą ogólnej edukacji dorosłych,.

68 PROGRAM GRUNDTVIG Formy edukacji :edukacja formalna (np. uzupełnianie średniego wykształcenia w Liceum dla Dorosłych funkcjonującego samodzielnie lub w strukturze Centrum Kształcenia Ustawicznego),

69 PROGRAM GRUNDTVIG edukacja pozaformalna (w formie szkoleń zorganizowanych, kursów, seminariów, itp., np. w Uniwersytetach Trzeciego Wieku, Uniwersytetach Ludowych, Domach Kultury, lub dowolną inną placówkę posiadająca ofertę edukacyjną dla dorosłych), edukacja nieformalna (nie w formie zorganizowanych kursów, ale np. w rodzinie, realizowana przez biblioteki, muzea i inne placówki kulturalne, media, itd.).

70 Osoba dorosła w rozumieniu Programu Grundtvigkażda osoba dorosła, która zakończyła już lub przerwała edukację formalną na poziomie podstawowym, średnim lub wyższym (niezależnie od tego, czy posiada czy nie świadectwo lub dyplom ukończenia szkoły) młoda osoba dorosła ucząca jeszcze w szkole lub studiująca, o ile korzysta z oferty edukacyjnej dla dorosłych (poza programem nauczania w szkole lub na uczelni, np. uczęszcza na wieczorowe kursy dla dorosłych: językowe, komputerowe, tańca, itd)

71 Cele programu Grundtvig:Odpowiadanie na wyzwania edukacyjne związane ze starzeniem się społeczeństwa w Europie. Pomoc w zapewnieniu osobom dorosłym ścieżek poprawy ich wiedzy i kompetencji.

72 PROJEKTY PARTNERSKIE GRUNDTVIGA:sposoby motywowania osób dorosłych do nauki; metodyka uczenia się i nauczania osób dorosłych; rozwijanie kompetencji kluczowych u dorosłych (np. nauka języków obcych); zagadnienia interkulturowe;

73 PROJEKTY PARTNERSKIE GRUNDTVIGA:sztuka, muzyka i kultura; edukacja osób w starszym wieku; zdrowie i zagadnienia konsumenckie; edukacja rodziców; technologie informacyjne w edukacji dorosłych.

74 Przesłanie dotyczące kształcenia ustawicznego„Najskuteczniejszą bronią przeciw starości są zainteresowania umysłowe i wyrabianie w sobie zalet charakteru. Jeśli o nie stale zabiegać będziesz, to po długim i dobrze wypełnionym życiu cudowne ujrzymy owoce”. (Cyceron)