1 Rodzaje pisma, budowa liter i znaków

2 Antykwa Antykwa, pismo humanistyczne – bardzo obszerne pojęcie, oznaczające kroje pisma opartego na alfabecie łacińskim, które w dzisiejszych czasach są dominującym typem krojów wśród pism drukarskich. Praktycznie wszystkie współczesne książki, czasopisma oraz inne typowe zastosowania pisma drukowanego w językach narodowych zapisywanych alfabetami wywodzącymi się z łaciny (zachodniosłowiańskie, romańskie, anglosaskie, nordyckie, ugrofińskie itp.) są drukowane jakąś odmianą antykwy. Kroje nieantykwowe w pismach łacińskich używane są obecnie tylko w szczególnych sytuacjach, jako pismo ozdobne (np. w tytulariach, zdobnictwie literniczym, grafice reklamowej itp., ale także np. przy druku poezji). Do zapisu języka irlandzkiego używane jest pismo gaelickie (odmiana półuncjały).

3 Antykwa Chronologia krojów antykwowychantykwa renesansowa (mediewalowa) – dwuelementowa, szeryfowa, o niewielkim kontraście pomiędzy liniami poziomymi i pionowymi antykwa barokowa – dwuelementowa, szeryfowa, o zwiększonym kontraście w porównaniu do a. renesansowej, za to mniej skośnych szeryfach antykwa klasycystyczna – dwuelementowa, szeryfowa, o większym kontraście w porównaniu do a. barokowej, prostych szeryfach, podkreślająca linie pionowe i poziome egipcjanka (I poł. XIX w.) – antykwa jednoelementowa szeryfowa grotesk (I poł. XIX w.) – antykwa jednoelementowa bezszeryfowa antykwa modernistyczna

4 Antykwa Klasyfikacja krojów antykwowychW klasyfikacji krojów pism drukarskich zaproponowanej przez Andrzeja i Romana Tomaszewskich kroje antykwowe zostały uznane za jedną z czterech podstawowych klas, obok pism gotyckich, pisankowych oraz „worka” z wszelkimi pozostałymi, nietypowymi krojami, zwanego ksenotypami. Natomiast w jednej z najpopularniejszych w Europie klasyfikacji krojów DIN, spośród jedenastu podstawowych klas do siedmiu zaliczono właśnie antykwy (w oparciu o ujęcie chronologiczne).

5 Antykwa Inne znaczenie antykwyPotocznie antykwami nazywa się również ogólnie wszelkie kroje w odmianach prostych, w przeciwieństwie do krojów pochylonych, czyli kursyw.

6 Antykwa Półtawskiego Antykwa Toruńska

7 Grotesk Grotesk, groteska – ogólna, potoczna nazwa krojów pism zaliczanych do antykw, w których zasadniczo wszystkie linie, z których zbudowane są znaki, mają tę samą szerokość (grubość) i nie mają szeryfów. Jednak dla zwiększenia czytelności krojów tego typu dopuszcza się w nich zwężenia linii w pobliżu łączeń, a szczególnie u zbiegu łuków i linii prostych. Fachowo mówiąc grotesk to antykwa bezszeryfowa jednoelementowa (linearna). Kroje tego typu powstały w I poł. XIX w. w Anglii, wzorowane na kształcie wielkich liter greckich. Grotesk jest nazwą potoczną, nadaną najprawdopodobniej przez Francuzów, którym pismo to wydawało się śmieszne (groteskowe). Obecnie jest to jeden z najpopularniejszych typów krojów pisma. Bardziej znane kroje typu grotesk: Akzidenz-Grotesk, Antique Olive, Arial, Avant Garde, Avenir, Baccarat, Bauhaus, Century Gothic, DejaVu Sans, Eras, Eurostile, Folio, Franklin Gothic, Frutiger, Futura, Geneva, Gill Sans, Helvetica, Kabel, Lucida Sans, News Gothic, Officina Sans, Paneuropa, Pump, Rotis Sans Serif, Swiss, Switzerland, Tahoma, Tempo, TeX Gyre Adventor, TeX Gyre Heros, Univers, Vera Sans.

8 Pisanka Pisanka kaligraficzna – ogólna nazwa krojów pisanek, zazwyczaj ozdobnych i cechujących się szczególnie dopracowanym, starannym i regularnym duktem. Pisanki najczęściej wzorowane są na włoskiej cancellaresce z XVI wieku oraz francuskim rondé i pisance angielskiej z XVIII wieku. Czcionki tych pisanek odlewane były z ligaturami i połączeniami liter, tak aby jak najlepiej odtworzyć połączenia liter charakterystyczne dla pisma odręcznego. Szczególną grupę stanowią pisanki, które odwzorowują różne rodzaje pism z okresu przed upowszechnieniem się druku, np. starorzymską rusticę czy uncjałę.

9 Cancellaresca papieskaUncjała łacińska Uncjała grecka

10

11 DUKT (DTP) Dukt (łac. ductus – ciąg) – charakterystyczny dla każdego kroju pisma układ kresek tworzących znaki pisma, które w wierszu tekstu (w ciągu) układają się w powtarzalną strukturę, wynikającą ze sposobu prowadzenia narzędzia pisarskiego lub przyjętych zasad przy konstrukcji lub rysowaniu znaków. Omawiając pisma drukarskie mawia się często: dukt harmonijny, dukt szeroki, dukt wąski, dukt okrągły, dukt ostry, dukt spokojny, dukt zaburzony itp.

12 Gotyk Pismo gotyckie – rodzina krojów pisma opartych na alfabecie łacińskim, o łamanych i bardzo ozdobnych konturach. Początki tego pisma datuje się na XI wiek, kiedy w kodeksach pochodzących z Francji północnej można zauważyć wyraźną tendencję do zaostrzania kształtów liter minuskuły romańskiej. W powszechnym użyciu pismo gotyckie występowało od XIII wieku i używane było w Europie Zachodniej i Środkowej do późnego średniowiecza. Wyparte zostało przez tzw. pismo humanistyczne w XV wieku.

13

14 Gotyk W krajach kręgu kultury niemieckiej i w samych Niemczech długo przetrwało przedłużenie pisma gotyckiego w postaci jego dziedziczki — pisma neogotyckiego. Pismo to było tam w powszechnym użyciu do przełomu XVIII i XIX wieku. W 1875 roku zrezygnowały z niego Dania, Norwegia i Islandia, a w 1941 same Niemcy, kiedy naziści zdecydowali o przejściu na antykwę, motywując to tym, że pismo neogotyckie pochodzi od Żydów. Obecnie pismo neogotyckie bywa niesłusznie kojarzone z nazizmem. Pomimo tego używane jest ono do dzisiaj w niektórych kantonach Szwajcarii.

15 Majuskuła Majuskuła (wersalik, wielka litera) – każda z wielkich liter alfabetu, tj. większego formatu i innego kształtu w stosunku do małej. Według polskiej pisowni stawiana jest na początku nazwy własnej i wyrazu rozpoczynającego nowe zdanie, a także w skrótowcach i niektórych oznaczeniach (np. jednostek miar).

16 Majuskuła Obecnie stosowane są trzy określenia:terminu majuskuła używają projektanci krojów pisma oraz historycy (łac. maiuscula – nieco większa); terminu wersalik używają osoby pracujące z tekstem drukowanym (łac. versus – bruzda, linia, rządek, wiersz tekstu); terminu wielka (duża) litera używa się poprawnie w języku polskim do wszystkich zastosowań (warto pamiętać, że konstrukcja z dużej/wielkiej litery jest rusycyzmem, a poprawną konstrukcją jest wielką [dużą] literą lub od wielkiej [dużej] litery). W języku powszechnym stosuje się jeszcze w kontekście pisania odręcznego termin litery drukowane, który to też oznacza majuskułę, dokładniej majuskułę antykwy.

17 Minuskuła Minuskuła (mała litera, litera tekstowa) – każda z małych liter alfabetu. Przeciwieństwo majuskuły. Terminu minuskuła używają projektanci krojów pisma oraz historycy (łac. minusculus – niewielki). Terminu litera tekstowa używają osoby pracujące z tekstem drukowanym. Terminu mała litera używa się poprawnie w języku powszechnym do wszystkich zastosowań.

18 Linie pisma Linia pisma dolna  – (ang. descender line) linia określająca granicę dolnych wydłużeń małych liter. Linia pisma górna – (ang. ascender line) linia określająca granicę górnych wydłużeń małych liter. Linia pisma podstawowa – (ang. baseline) linia, na której opierają się wielkie i małe litery. Linia pisma środkowa – (ang. mean line) linia określająca wysokość małych liter bez wydłużeń. Linia pisma wersalików – (ang. cap line) linia określająca wysokość dużych liter, czyli wersalików. Na podstawie odległości pomiędzy wybranymi liniami pisma zdefiniujemy: wysokość wersalików – (ang. cap height) odległość pomiędzy podstawową linią pisma a linią wersalików. wysokość tekstu – (ang. x-height)  odległość między podstawową linią pisma a linią środkową.

19 Budowa liter Litery są zbudowane z kresek o różnych kształtach i grubości, które łączą się ze sobą lub przecinają w różnych punktach. Wszystkie te kreski i punkty mają przypisane nazwy, ułatwiające ich identyfikację. Wydłużenie dolne – (ang. descender) część litery znajdująca się poniżej podstawowej linii pisma i stykająca się z dolną linią pisma. Wydłużenie górne – (ang. ascender) część litery znajdująca się powyżej linii środkowej i stykająca się z górną linią pisma.

20 Budowa liter Szeryf – (ang. serif) poprzeczne lub ukośne zakończenia kresek liter niektórych krojów pism. Szeryfy mogą przyjmować różne kształty. Trzon – (ang. stem) główna pionowa lub ukośna kreska litery. Poprzeczka – (ang. crossbar) kreska pozioma, która łączy dwie kreski w takich literach jak A i H lub przecina trzon w literach t i f. Ramię – (ang. arm) krótka kreska pozioma lub ukośna, połączona jednym końcem z inną kreską, jak w literach: F, E, Y, K.

21 Budowa liter Noga – (ang. leg) krótka ukośna kreska opadająca w dół występująca w literach K i R. Rozwidlenie – (ang. crotch) ostry kąt na styku dwóch kresek, np w literze V lub Y. Wierzchołek górny – (ang. apex) szczytowy punkt złączenia dwóch kresek, jak w dużej literze A lub wewnętrznych kresek litery W. Wierzchołek dolny – (ang. vertex) punkt na dole znaku, w którym spotykają się dwie kreski, np. w literze V lub w środku dużej litery M.

22 Budowa liter Łuk – (ang. bowl) wypukła i zaokrąglona kreska ograniczająca przestrzeń w literach łukowatych typu B, p, a, e. Zakończenie – (ang. terminal) końcówka kreski znaku nie zakończonej szeryfem. Zakończenia mogą mieć różne kształty. Oko – (ang. eye) przestrzeń zamknięta wewnątrz takich liter jak D, O, a, e. Oś cieniowania/oś liery – (ang. axis)  niewidoczna linia łącząca najcieńsze miejsca (przewężenia) kresek tworzących litery okrągłe. Może być pionowa lub pochyła w stosunku do linii pisma. Ogonek – (ang. tail) wydłużona do dołu część niektórych liter, np. w literach j czy y. W niektórych wypadkach nazywany wstęgą.

23 Budowa liter Kropka – (ang. tittle) znak nad i lub j. Kropki, kreski i ogonki nad lub pod literą zmieniające jej wymowę to znaki diakrytyczne (ang. diacritical mark). Uszko – (ang. ear) drobna kreska wychodząca z górnego prawego rogu liter g i r. Łącznik – (ang. link) element łączący dwie różna części litery, np. w dwupiętrowym g. Pętla – (ang. loop) zamknięty lub częściowo zamknięty łuk uformowany przez ogonek w małej literze g. Oprócz wyżej wymienionych podstawowych elementów w strukturze liter można wyodrębnić jeszcze inne det

24

25

26 Krój pisma Krój pisma to charakterystyczny obraz kompletu znaków pisma o jednolitych podstawowych cechach graficznych: stylu, rytmie, proporcji, dukcie, układzie lub kształcie szeryfów, właściwościach optycznych (czytelności) itp. Może mieć wiele odmian, czasami nawet znacznie różniących się od kroju podstawowego, lecz nadal zachowujących w sposób konsekwentny podstawowe założenia graficzne danej rodziny krojów. Krój pisma (łącznie z jego wszystkimi odmianami) jest dziełem autorskim podlegającym ochronie prawnej.

27 Krój pisma Krój (dawniej także karakter) to jeden z trzech podstawowych, obok stopnia i odmiany, parametrów każdej czcionki i fontu. Spośród tych trzech parametrów jest najważniejszym elementem określającym charakterystyczny wygląd i unikalność każdej rodziny czcionek czy fontów. Stanowi o konkretnym, rozpoznawalnym wyglądzie niezależnie od wielkości znaków, czy ich atrybucie pogrubienia, pochylenia, szerokości itp.

28 Krój pisma Rodzaje krojówKroje czcionek i fontów można klasyfikować wedle cech ich wyglądu, czasu powstania, pochodzenia, przeznaczenia i innych kryteriów. W zależności od przyjętych kryteriów powstają różne systemy klasyfikacji pism drukarskich, np. polska klasyfikacja ART, normatywna polska klasyfikacja PN-73/P-55009, czy niemiecka DIN

29 Krój pisma Podział według wygląduPodstawowe grupy krojów uszeregowane ze względu na wygląd znaków przedstawiają się następująco: kroje jedno- i dwuelementowe, kroje szeryfowe i bezszeryfowe, kroje o stałej szerokości znaku i proporcjonalne. Poza tymi wyróżnić można także tzw. pisanki, czyli kroje przypominające pismo odręczne, oraz ksenotypy – kroje swym wyglądem znacznie odbiegające od klasycznych wzorów, wykorzystujące takie środki jak deformacje liter czy złudzenia optyczne.

30 Krój pisma Jedno- i dwuelementowekrój jednoelementowy (lub linearny) – krój pisma, w którym litery (i oczywiście wszystkie pozostałe znaki) są zbudowane z kresek tej samej szerokości (czyli grubości). Przykładami takiego kroju są egipcjanki, Helvetica, Arial, Tahoma.

31 Krój pisma Jedno- i dwuelementowykrój dwuelementowy – w odróżnieniu od kroju jednoelementowego, kreski stanowiące znaki mogą różnić się szerokością, np. wszystkie pionowe są innej szerokości niż poziome, lub też gdy szerokość tych kresek zmienia się płynnie, dowolnie według uznania ich projektanta. Przykładami takiego kroju są Clarendon, Times New Roman.

32 Krój pisma Szeryfowe i bezszeryfowekrój szeryfowy – szeryfy to ozdobne, krótkie kreski stosowane w wielu krojach pisma do zwiększenia dekoracyjności danego fontu. Najczęściej są to poziome kreski będące stopkami liter, ale mogą występować również w innych miejscach znaków. Jeżeli dany font został zaprojektowany z wykorzystaniem szeryfów, to są one konsekwentnie stosowane w całym zestawie znaków pisarskich danego fontu, a w szczególności leżą one we wszystkich znakach na tej samej linii. Pismo szeryfowe wywodzi się od kutych w kamieniu napisów starożytnego Rzymu, a szeryfy i zróżnicowane grubości linii symbolizują ślad dłuta kamieniarskiego.

33 Krój pisma W krojach szeryfowych wyróżniamy poszczególne rodzaje:szeryf klinowy w postaci klina (Times New Roman), belkowe w postaci jednolitych prostokątów (Rockwell), kreskowe w postaci cienkich kresek, skontrastowanych z główną linią znaku (Bodoni), skryte czyli nieznaczne poszerzenia na końcach znaków (Cooper Black), niektóre kroje pisma posiadają rówież szeryfy w postaci "perhaepsów" występujące na środkowej linii znaku

34 Krój pisma Krój bezszeryfowy – krój pisma pozbawiony szeryfów.

35 Krój pisma Przy określaniu krojów pisma, niezależnie od platformy komputerowej oraz wersji językowej oprogramowania, często stosowane są pochodzące z języka francuskiego określenia: serif oraz sans serif. Pierwsze oznacza szeryfy, a drugie bez szeryfów. Szeryfy są co prawda ozdobnikami, ale nie zmienia to faktu, że szeryfowe kroje pisma należą do podstawowych fontów, stosowanych w bieżącej pracy do łamania tekstu, na równi z bezszeryfowymi. Zarówno fonty jedno- jak i dwuelementowe mogą być szeryfowe lub bezszeryfowe, ale konkretny font tylko: szeryfowy lub bezszeryfowy (i tak samo: jedno- lub dwuelementowy). Przyjmuje się, że łatwiej czyta się tekst jednolity wydrukowany krojem szeryfowym. Tekst na ekranie monitora lepiej czyta się wyświetlony krojem bezszeryfowym, ze względu na niewielką rozdzielczość ekranu, a przez to brak możliwości dokładnego oddania wyglądu szeryfów. Także duże napisy (np. na bannerach) lepiej drukować krojem bezszeryfowym

36 Krój pisma Stałe i proporcjonalneCzcionki kroju proporcjonalnego odzwierciedlają naturalny kształt liter, np. litera „i” jest znacznie węższa od litery „w”, ta natomiast jest szersza od litery „u”. W tekście złożonym przy pomocy takiego kroju światła międzyliterowe (czyli odstępy pomiędzy sąsiednimi literami) są identyczne i wyrazy, lub inne napisy, wyglądają naturalnie. Odległości pomiędzy środkami sąsiednich znaków są różne (zmieniają się proporcjonalnie). Krój proporcjonalny Lorem ipsum dolor sit amet Wikipedia

37 Krój pisma Stałe i proporcjonalneKrój o stałej szerokości znaku, nazywany też maszynowym, stosuje się np. po to, aby liczba znaków w każdym wierszu była taka sama, a znaki w pionie układały się w kolumnach (w imitacji tabel, wyciągach zawierających dużo cyfr, w listingach programów, itp.) Przykładem takiego kroju jest Courier. Krój stały Lorem ipsum dolor sit amet Wikipedia

38 Ligatura Ligatura – czcionka lub glif w foncie cyfrowym, których oczko (obraz) zawiera dwie (co najmniej) połączone litery w postaci jednego wspólnego, nowego znaku, np. w połączeniu liter fi, gdy kropka z litery i stanowi jednocześnie kulkę na końcu litery f. Innym przykładem tak zbudowanego znaku są litery f i l stojące na wspólnym szeryfie (w tym wypadku stopce).

39 Ligatura Ligatury są specjalnie tworzonymi znakami pisarskimi dla najczęściej występujących w wyrazach grup liter, które zawierają znaki o kolidującym ze sobą rysunku. Każdy język ma inne pary znaków, które występują najczęściej, dlatego ligatury są elementem charakterystycznym dla każdego z języków. W ogólnodostępnych fontach normą są ligatury języka angielskiego fi, fl, ff. Mimo podobieństwa graficznego bardzo rzadko spotyka się natomiast ligaturę fj – prawdopodobnie dlatego, że występuje w angielskim tylko w jednym (zresztą obcym) wyrazie (fjord). Ligatura ffj stosowana jest w języku holenderskim. Niektóre polskie fonty mają ligatury łł w postaci wspólnego łuku nad obiema literami). Ligaturą jest również znak &, który powstał przez połączenie liter słowa et (łac. i)

40

41 Kering Wymuszenie dosunięcia do siebie liter tworzących w bezpośrednim połączeniu układ o wzajemnym świetle utrudniającym czytelność (wrażenie „spacji” między literami tego samego wyrazu) Stosowane zwłaszcza przy używaniu tekstu pisanego dużym rozmiarem czcionki Przykład: AV, AW, WI, WM, VA, WA W wyrazach na W ba początku zdania: Wa