1 Rola doskonalenia zawodowego nauczycieli w procesie dydaktycznymIstota i miejsce doskonalenia nauczycieli w polskim systemie prawnym Funkcje doskonalenia zawodowego Źródła i czynniki warunkujące zakres doskonalenia nauczycieli Doskonalenie w świetle badań edukacyjnych Lublin r.
2 Istota i miejsce doskonalenia nauczycieli w polskim systemie prawnymDoskonalenie zawodowe to nieodłączny element rozwoju zawodowego nauczyciela. Najczęściej rozumiane jest jako celowy, zaplanowany i ciągły proces ustawicznego kształcenia, polegający na podwyższaniu i modyfikacji zawodowych kompetencji nauczyciela oraz kwalifikacji, a także na wszechstronnym rozwoju jego osobowości. Proces doskonalenia trwa od podjęcia decyzji o wyborze zawodu przez cały okres aktywności zawodowej.
3 Istota i miejsce doskonalenia nauczycieli w polskim systemie prawnymDoskonalenie to odbywa się poprzez: samokształcenie, doskonalenie wewnątrzszkolne, doskonalenie pozaszkolne (np. w ramach dodatkowych studiów, kursów, warsztatów) w instytucjach. Wsparcie w tym zakresie zapewnia system doskonalenia nauczycieli, regulowany przez ustawę o systemie oświaty i ustawę – Karta Nauczyciela oraz akty wykonawcze. W systemie tym funkcjonują wyspecjalizowane instytucje, zagwarantowane są też środki finansowe na realizację zadań dotyczących doskonalenia zawodowego i doradztwa metodycznego dla nauczycieli.
4 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieliUstawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity: Dz. U. z 2015 r. poz. 2156, z późn. zm.) Art. 77a. 1. W celu doskonalenia zawodowego nauczycieli mogą być tworzone placówki doskonalenia nauczycieli, zwane dalej "placówkami doskonalenia. […] 2. Doskonalenie zawodowe nauczycieli prowadzą również nauczyciele, którym powierzono zadania doradców metodycznych. Art Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego oraz z ministrem właściwym do spraw rolnictwa, określi, w drodze rozporządzenia: 1) warunki i tryb tworzenia, przekształcania i likwidowania oraz organizację i sposób działania placówek doskonalenia, w tym zakres ich działalności obowiązkowej, 2) zadania doradców metodycznych, warunki i tryb powierzania nauczycielom zadań doradcy metodycznego, z uwzględnieniem zapewnienia nauczycielom dostępu do form doskonalenia i dokształcania umożliwiających podnoszenie wiedzy ogólnej i umiejętności zawodowych, a także możliwości prowadzenia niektórych form doskonalenia i dokształcania przez zakłady kształcenia nauczycieli, szkoły wyższe oraz inne jednostki.
5 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieliUstawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (tekst jednolity: Dz.U poz. 1379) Rozdział 7a. Finansowanie dokształcania i doskonalenia zawodowego nauczycieli Art. 70a W budżetach organów prowadzących szkoły wyodrębnia się środki na dofinansowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli z uwzględnieniem doradztwa metodycznego - w wysokości 1% planowanych rocznych środków przeznaczonych na wynagrodzenia osobowe nauczycieli, z zastrzeżeniem ust. 2. 3. W budżetach wojewodów wyodrębnia się środki na wspieranie na obszarze województwa doskonalenia zawodowego nauczycieli, w łącznej wysokości średnich wynagrodzeń nauczyciela stażysty. 4. W budżecie ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania wyodrębnia się środki na realizację ogólnokrajowych zadań w zakresie doskonalenia zawodowego nauczycieli, w łącznej wysokości średnich wynagrodzeń nauczyciela stażysty, z zastrzeżeniem ust. 5. 6. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania określi, w drodze rozporządzenia, sposób podziału środków, o których mowa w ust. 3, pomiędzy budżety poszczególnych wojewodów, uwzględniając w szczególności liczbę nauczycieli zatrudnionych w poszczególnych województwach, formy doskonalenia zawodowego […].
6 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieliAkty wykonawcze do ustaw regulujące kształt systemu doskonalenia nauczycieli: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 29 marca 2002 r. w sprawie sposobu podziału środków na wspieranie doskonalenia zawodowego nauczycieli pomiędzy budżety poszczególnych wojewodów, form doskonalenia zawodowego dofinansowywanych ze środków wyodrębnionych w budżetach organów prowadzących szkoły, wojewodów, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz szczegółowych kryteriów i trybu przyznawania tych środków (Dz.U nr 46 poz. 430, z późn. zm.) - - rozporządzenie określa zasady finansowania instytucji prowadzących doskonalenie zawodowe nauczycieli oraz warunki i tryb finansowania wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli.
7 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieliRozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli (tekst jednolity: Dz.U poz z późn. zm.) - - rozporządzenie określa m.in. organizację i sposób działania placówek doskonalenia na szczeblu centralnym, wojewódzkim oraz lokalnym, a także zadania doradców metodycznych oraz tryb powierzania zadań doradcy.
8 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieliRozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2015 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U poz. 1270) - - rozporządzenie określa zadania dyrektora realizowane w ramach sprawowanego przez niego nadzoru pedagogicznego. Obok takich form nadzoru jak ewaluacja wewnętrzna i kontrola, wymienia także wspomaganie, którego immanentną częścią jest planowanie i realizacja doskonalenia zawodowego nauczycieli (planowanie działań rozwojowych, w tym motywowanie nauczycieli do doskonalenia zawodowego, prowadzenie działań rozwojowych, w tym organizowanie szkoleń i narad - § 24 ust. 1 pkt 3 ww. rozporządzenia).
9 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieliNa system doskonalenia nauczycieli składa się: 1) Działalność placówek doskonalenia nauczycieli funkcjonujących na poziomie: • centralnym – prowadzonych przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego oraz ministra właściwego do spraw rolnictwa, • wojewódzkim – prowadzonych przez samorządy województw, • lokalnym – prowadzonych przez gminy i powiaty, • a także niepublicznych placówek doskonalenia nauczycieli prowadzonych przez osoby fizyczne i prawne;
10 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieliNa poziomie centralnym działają placówki podległe MEN: Ośrodek Rozwoju Edukacji, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej od w ramach ORE i wchodzące w skład Ośrodka Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą Polonijne Centrum Nauczycielskie, a także podległe innym ministerstwom Centrum Edukacji Nauczycieli Szkół Artystycznych oraz Krajowe Centrum Edukacji Rolniczej. Placówki na poziomie regionalnym, powiatowym lub gminnym między innymi: a) wspomagają szkoły i placówki poprzez pomoc w diagnozowaniu ich potrzeb, ustalanie sposobów ich zaspokajania, planowanie i realizację form wspomagania (w procesie wspomagania ponadto uczestniczą biblioteki pedagogiczne oraz poradnie psychologiczne)
11 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycielib) organizują także i prowadzą sieci współpracy (sieć współpracy i samokształcenia to zespół ok. 20 nauczycieli lub dyrektorów z różnych szkół/placówek, którzy współpracują w zorganizowany sposób, realizując następujące cele: dzielenie się wiedzą i umiejętnościami, nabywanie nowych umiejętności i wiedzy, wspólne wykonywanie zadań, zespołowe poszukiwanie sposobów radzenia sobie z problemami, nawiązanie kontaktów i podjęcie współpracy); pracę sieci koordynują konsultanci i doradcy metodyczni; c) prowadzą różne formy doskonalenia, takie jak konferencje, szkolenia czy warsztaty; d) udzielają konsultacji, e) upowszechniają dobre praktyki; f) sprawują nadzór pedagogiczny nad pracą doradców metodycznych.
12 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieli2) Doradztwo metodyczne Doradztwo metodyczne rozumiane jest jako pomoc nauczycielom w doborze odpowiednich celów, treści, metod, zasad, środków oraz form nauczania i wychowywania. Rolą doradztwa metodycznego jest pomoc i nakłanianie nauczycieli do stosowania wiedzy pedagogicznej w praktyce oraz pożądanego działania w sposób trwały i zorganizowany przez wspólne (nauczycieli z doradcą) wykrywanie błędów, stawianie diagnozy, a następnie pokonywanie trudności dydaktyczno-wychowawczych. Rozporządzenie w sprawie placówek doskonalenia określa zadania doradcy (§ 22): Wspomaganie nauczycieli oraz rad pedagogicznych: 1) w planowaniu, organizowaniu i badaniu efektów procesu dydaktyczno-wychowawczego; 2) w opracowywaniu, doborze i adaptacji programów nauczania; 3) w rozwijaniu umiejętności metodycznych; 4) w podejmowaniu działań innowacyjnych.
13 Podstawy prawne systemu doskonalenia nauczycieli3) Doskonalenie wewnątrzszkolne Wewnątrzszkolne doskonalenie nauczycieli jest formułą integrującą społeczność nauczycielską szkoły wokół wspólnie wypracowanych wizji, celów i zadań szkoły. Dla realizacji celów zwykle powoływane są na bieżąco zespoły zadaniowe, z kompetentnymi i zainteresowanymi problemem osobami. Doskonalenie realizowane w szkole jest formułą otwartą, ważne jest jednak, aby nauczyciele współpracowali ze sobą nie tylko w obrębie szkoły, ale również z innymi szkołami i instytucjami oświatowymi, a także korzystali z pomocy doradców, ekspertów, edukatorów.
14 4) Działania samokształcenioweJakkolwiek nie stanowią one elementu systemu, eksponowanego w przepisach prawa, pozostają istotnym ogniwem przygotowania nauczyciela do realizacji procesu edukacyjnego. Do działań samokształceniowych nauczycieli zalicza się zwykle: czytanie literatury fachowej, czasopism, korzystanie z branżowych stron (witryn) internetowych, oglądanie wybranych audycji telewizyjnych, wystaw, wymianę doświadczeń i wiedzy w czasie służbowych, prywatnych spotkań i rozmów, współpracę z uczelniami, organizacjami i stowarzyszeniami związanych z edukacją, nauczanym przedmiotem itp.
15 Funkcje doskonalenia zawodowegoW literaturze pedeutologicznej wyróżnia się cztery funkcje doskonalenia zawodowego (Wiatrowski, Z. (2002). Powodzenia i niepowodzenia zawodowe. Olecko: Wszechnica Mazurska and Author): adaptacyjną, zwaną często wdrożeniową (wejście w nurt życia zawodowego), wyrównawczą (podniesienie kompetencji, umiejętności, kwalifikacji do nowych wymagań), renowacyjną (zaznajomienie się z nowymi osiągnięciami, wiedzą, umiejętnościami itp.), rekonstrukcyjną (dążenie do innowacji, zmian, twórczości w edukacji). Dla prawidłowego rozwoju nauczyciela nie jest bez znaczenia, która z funkcji: wyrównawcza czy też renowacyjna bądź rekonstrukcyjna, zdominuje jego wysiłki w zakresie doskonalenia zawodowego. Najbardziej pożądane byłoby, aby doskonalenie to pełniło rolę przede wszystkim stymulatora rozwoju w zawodzie, rozumianego jako nieustanny proces stawania się nauczycielem.
16 Funkcje doskonalenia zawodowegoDoskonalenie zawodowe ma na celu podnoszenie kompetencji nauczycieli, wśród których wyróżnia się dwie zasadnicze ich grupy: 1/ kompetencje osobowościowe - dotyczące sfery osobowościowej nauczyciela – jego zdolności i uzdolnień, dojrzałości moralnej i społecznej, reakcji emocjonalnych i postaw; są one głównie domeną samodoskonalenia. 2/ kompetencje zawodowe - dotykające wiedzy przedmiotowej (merytorycznej) i sfery dydaktycznej zawodu nauczyciela oraz relacji interpersonalnych, na których opiera się proces kształcenia; pozostają domeną doskonalenia wewnątrzszkolnego i instytucjonalnego. (J. Prucha, Pedeutologia. W: Pedagogika. Tom II. Pedagogika wobec edukacji, polityki oświatowej i badań naukowych, B. Śliwerski (red), Gdańsk 2006, Wydawnictwo GWP, s. 294)
17 Funkcje doskonalenia zawodowegoKompetencje zawodowe nauczyciela (na podstawie: Kamila Lorek (2011), Nauczyciel (zdolny) w przestrzeni współczesnej edukacji. Kalisz)
18 Źródła i czynniki warunkujące zakres doskonalenia nauczycieliPodstawą w określaniu zakresu doskonalenia są tzw. potrzeby doskonalenia. Źródła potrzeb: Wewnętrzne (indywidualne) - poziom kompetencji zawodowych poszczególnych nauczycieli - dążenia i aspiracje zawodowe Wewnętrzne (instytucjonalne) - poziom kultury organizacyjnej szkoły/placówki - poziom edukacyjny szkoły/placówki - planowane kierunki rozwoju (koncepcja pracy, misja) Zewnętrzne - zmieniający się stan wiedzy naukowej (merytorycznej) - zmieniający się stan wiedzy metodycznej - zmieniający się stan wiedzy psychologiczno-pedagogicznej - zmieniające się regulacje prawne i wymagania stawiane nauczycielom oraz kierunki polityki oświatowej - nowe zjawiska społeczne, kulturowe, ekonomiczne
19 Źródła i czynniki warunkujące zakres doskonalenia nauczycieliŹródła wiedzy o potrzebach doskonalenia zostały określone w przepisach prawa. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 29 marca 2002 r. w sprawie sposobu podziału środków na wspieranie doskonalenia zawodowego nauczycieli określa je w § 6 (w odniesieniu do doskonalenia wewnątrzszkolnego): 1) wyniki ewaluacji wewnętrznej i zewnętrznej oraz wynikające z nich wnioski, 2) wyniki odpowiednio sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie i egzaminu maturalnego, 3) zadania związane z realizacją podstawy programowej, 4) wymagania wobec szkół i placówek, określone w przepisach wydanych na podstawie art. 21a ust. 3 ustawy z dnia 7 września r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572, z późn. zm.), 5) wnioski nauczycieli o dofinansowanie form doskonalenia zawodowego.
20 Źródła i czynniki warunkujące zakres doskonalenia nauczycieliW rozporządzeniu w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli, określając zadania obowiązkowe placówek wojewódzkich, wskazano jednocześnie na źródła wiedzy o potrzebach: § 15.1.Do obowiązkowych zadań publicznych placówek doskonalenia prowadzonych przez samorząd województwa, powiat lub gminę należy organizowanie i prowadzenie doskonalenia zawodowego nauczycieli w zakresie: 1) wynikającym z kierunków polityki oświatowej oraz wprowadzanych zmian w systemie oświaty; 2) wymagań stawianych wobec szkół i placówek, których wypełnianie jest badane przez organy sprawujące nadzór pedagogiczny w procesie ewaluacji zewnętrznej, zgodnie z przepisami w sprawie nadzoru pedagogicznego; 3) realizacji podstaw programowych, w tym opracowywania programów nauczania; 4) diagnozowania potrzeb uczniów i indywidualizacji procesu nauczania i wychowania; 5) przygotowania do analizy wyników i wniosków z nadzoru pedagogicznego, wyników sprawdzianu i egzaminów, o których mowa w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, oraz korzystania z nich w celu doskonalenia pracy nauczycieli; 6) potrzeb zdiagnozowanych na podstawie analizy wyników i wniosków z nadzoru pedagogicznego oraz wyników sprawdzianu i egzaminów, o których mowa w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 7 września r. o systemie oświaty.
21 Źródła i czynniki warunkujące zakres doskonalenia nauczycieliKurator oświaty współdziała z placówkami doskonalenia nauczycieli, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi i bibliotekami pedagogicznymi w realizacji zadań dotyczących diagnozowania, na podstawie wyników nadzoru pedagogicznego, potrzeb w zakresie doskonalenia nauczycieli (art. 31 ust. 1 pkt 9 ustawy o systemie oświaty) – wskazania dotyczące potrzeb doskonalenia zawierają sporządzane w kuratoriach roczne sprawozdania z realizacji zadań nadzoru w województwie (publikowane na stronie internetowej urzędu).
22 Doskonalenie w świetle badań edukacyjnychRaport IBE - „Liczą się nauczyciele”. Raport o stanie edukacji 2013. Najpopularniejsze formy rozwoju to różnego rodzaju szkolenia, kursy, warsztaty. Dane z badania pokazują, że nieco częściej są to działania w ramach wewnątrzszkolnego systemu doskonalenia niż kursy zewnętrzne. Uczestniczy w nich 91% nauczycieli. W kursach zewnętrznych udział bierze nieco mniej, bo 83% nauczycieli, Uczestnictwo w szkoleniach zewnętrznych jest szczególnie częste wśród nauczycieli pierwszego etapu kształcenia, a także osób z krótkim stażem. Udział w sieciach współpracy w roku deklarowało 41% nauczycieli.
23 Doskonalenie w świetle badań edukacyjnychZakres tematyczny doskonalenia nauczycieli w Polsce, wg danych z raportu IBE (2013) Nauczyciele najczęściej uczestniczą w doskonaleniu zawodowym dotyczącym nauczanych przez nich przedmiotów: 62% dokształca się w tematyce wiedzy i zrozumienia przedmiotów, których uczą. 57% doskonali się w obszarze kompetencji pedagogicznych w zakresie nauczania swojego przedmiotu. Inne tematy wybierane przez stosunkowo wielu nauczycieli: praca z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, ocenianie, indywidualizacja nauczania, wykorzystanie technik komputerowych. Na udział w doskonaleniu dotyczącym określonych tematów wpływ mają nie tylko zainteresowania i potrzeby nauczycieli, ale też potrzeby szkoły i oczekiwania przełożonych, a także istniejąca oferta tematyczna.
24 Doskonalenie w świetle badań edukacyjnych„Związki między finansowym wsparciem a uczestnictwem w rozwoju zawodowym nie były oczywiste. Analiza danych świadczy o ujemnym związku między ilością czasu przeznaczonego na doskonalenie a zakresem kosztów nieobciążających nauczycieli: na ogół nauczyciele, którzy byli obciążeni częściowo lub całkowicie opłatami za doskonalenie zawodowe, na swój rozwój poświęcali największą liczbę dni. Związek ten może sugerować, że w większości krajów bezpłatne dokształcanie nie satysfakcjonowało nauczycieli i dlatego uczestniczyli oni w dodatkowych płatnych formach doskonalenia. Wydaje się, że do tej grupy krajów należy też Polska. […] analiza zebranych informacji wskazuje, że nauczyciele, którzy częściowo lub całkowicie ponosili koszty swojego rozwoju zawodowego, częściej niż pozostali byli nieusatysfakcjonowani i chcieliby uzyskać więcej w zakresie opłaconej formy doskonalenia. Stopień niezaspokojonych potrzeb wzrasta wraz z coraz większym obciążeniem finansowym nauczycieli na proces doskonalenia. Odsetek nauczycieli, którzy nie płacili, a chcieliby uzyskać więcej, wynosił w Polsce 39%, tych którzy ponosili częściowe koszty – 49%, i tych, którzy za wszystko płacili sami i chcieliby uzyskać więcej niż oferowano im w doskonaleniu było 55%”.
25 Doskonalenie w świetle badań edukacyjnych„[…] aż 39% nauczycieli w Polsce chciałoby doskonalić się zawodowo, ale w ofercie nie znajdowało odpowiednich szkoleń. Skłania to do wniosku, iż szkolenia powinny podlegać stałej kontroli ze strony przedstawicieli nauczycieli i władz oświatowych. Rozmijanie się oczekiwań nauczycieli z ofertą doskonalenia jest szczególnie niekorzystne w tych krajach, dla których odsetek nauczycieli uczestniczących w rozwoju zawodowym jest prawie równy odsetkowi nauczycieli oczekujących więcej od doskonalenia zawodowego. Polska należała do grupy krajów, w których sytuacja była korzystniejsza: odsetek nauczycieli „nieusatysfakcjonowanych” był co najmniej dwukrotnie mniejszy od biorących udział w rozwoju zawodowym”.
26 Doskonalenie w świetle badań edukacyjnychZwiązek między wynikami uczniów a doskonaleniem zawodowym nauczycieli W badaniu przeprowadzonym przez Instytut Badań edukacyjnych w roku poszukiwano związków między informacjami o nauczycielach polskich gimnazjów (badania TALIS) i o osiągnięciach edukacyjnych szkół, mierzonych wynikami egzaminu gimnazjalnego. W zakresie rozwoju zawodowego nauczycieli, szukając potencjalnych powiązań z wynikami egzaminu, analizie poddano uczestnictwo nauczycieli w siedmiu formach tego rozwoju (kursy, konferencje, programy podnoszące kwalifikacje, wizyty obserwacyjne, sieć współpracy, badania, hospitacje/mentoring) oraz opinie nauczycieli odnośnie do różnych aspektów rozwoju, doskonalenia zawodowego. Okazało się, że tylko odsetek nauczycieli deklarujących udział w wizytach obserwacyjnych i w badaniach (spośród innych form rozwoju zawodowego) miał istotny statystycznie, ale słaby związek z wyższym, średnim wynikiem egzaminu uczniów danej szkoły. Dane opublikowano w raporcie: „Nauczyciele a osiągnięcia szkół (na podstawie danych TALIS i wyników egzaminu gimnazjalnego)”, IBE, Warszawa 2011.