1 Różnice moralne i osobowościowe kobiet i mężczyznRenata Ziemińska Uniwersytet Szczeciński
2 Carol Gilligan ur. 1936
3 Carol Gilligan, ur. 1936 Etyka troski pojawiła się w książce „In a Different Voice” (Innym głosem) (1982) Amerykańskiej feministki kulturowej, przedstawicielki psychologii z Harvardu, Carol Gilligan. “My research suggests that men and women may speak different languages that they assume are the same, using similar words to encode disparate experiences of self and social relationships”s.173
4 Chodorow w „Reprodukowaniu macierzyństwa”Opieka nad dziećmi do 3 lat zwykle spada na kobiety. Wtedy zaś ustala się tożsamość płciowa. Córki postrzegają siebie jako podobne do matki, a chłopcy jako odmienni i ograniczają „pierwotną miłość i poczucie empatycznej więzi”, ich rozwój jest bardziej indywidualny, a ego ma lepiej ustalone granice. “Dziewczęta wychodzą z tego okresu z podstawą do ‘empatii’ wbudowaną w ich podstawowe rozumienie siebie w sposób nieobecny u chłopców.”
5 Chodorow c.d. „Dziewczęta wychodzą z silniejszą bazą do doświadczania potrzeb i uczuć innych jako własne… Od samego początku, ponieważ są wychowywane przez osobę tej samej płci… dziewczęta doświadczają siebie jako mniej odmienne niż chłopcy, bardziej kontynualne i związane z zewnętrznym obiektem-światem, a także inaczej zorientowane na ich wewnętrzny obiekt-świat.” (Chodorow 1978, 167)
6 Gilligan o Nancy Chodorow“Dla chłopców i mężczyzn odrębność i indywidualność są istotnie związane z tożsamością płciową, ponieważ odrębność od matki jest kluczowa dla rozwoju męskości. Dla dziewcząt i kobiet kwestia kobiecości czy kobiecej tożsamości nie zależy od postępów w zdobywaniu odrębności od matki i indywidualności. Ponieważ męskość jest definiowana przez odrębność, a kobiecość przez związek, męska tożsamość płciowa jest zagrożona przez bliskość, a kobieca tożsamość płciowa jest zagrożona przez odrębność. Dlatego mężczyźni mają zwykle kłopoty z utrzymaniem relacji, a kobiety mają problemy z indywidualnością” (Gilligan 1993, s.8).
7 Zabawy dziewcząt „chłopcy bawią się częściej na dworze niż dziewczęta; chłopcy bawią się częściej w dużych i zróżnicowanych wiekowo grupach; częściej bawią się w gry z rywalizacją i ich gry trwają dłużej niż gry dziewcząt.” Jeśli jest jakiś problem chłopcy bardziej efektywnie go rozwiązują niż dziewczęta. Kłótnia wśród dziewcząt zwykle kończy grę. dziewczęta podchodzą do reguł bardziej pragmatycznie, częściej robią wyjątki, wprowadzają innowacje. Poczucie prawa jest mniej rozwinięte u dziewcząt. Dziewczęta częściej grają w parach, bez rywalizacji. Chłopcy w czasie zabawy uczą się niezależności i zdolności organizacyjnych w dużej i zróżnicowanej grupie, uczą się grać z wrogami, rywalizować z przyjaciółmi w oparciu o reguły.
8 Gilligan o Eriksonie Kiedy Erikson pisze o rozwoju psychospołecznym (8 stadiów), to ma na myśli dzieci płci męskiej. Własna identyczność poprzedza tam związek. U kobiet identyczność zyskuje się poprzez związek. s.12 Opisano też zjawisko obawy sukcesu (fear success) u dziewcząt, które nie chcą wygrać rywalizacji, aby nie spotkało ich społeczne odrzucenie i nie utraciły kobiecości. Nie chcą tez wygrywać kosztem tego, ze ktoś drugi przegra. S.15
9 Etyka sprawiedliwościIdea sprawiedliwości oraz związana z nią idea bezstronności, równości czy uniwersalnych zasad moralnych, tak drogie europejskiej tradycji etycznej, to idee typowo męskie. Sprawiedliwość dotyczy wszak autonomicznych podmiotów moralnych. Mężczyźni cenią sobie autonomię a społeczeństwo postrzegają jako zbiór takich autonomicznych podmiotów. Kobietom bardziej zależy na więziach międzyludzkich, potrzebach konkretnych osób niż na autonomii czy uniwersalnych zasadach.
10 Skala rozwoju moralnego KohlbergaStadium 1: orientacja na kary i nagrody Stadium 2: orientacja instrumentalno-relatywistyczna („ty mi pomożesz, ja tobie”) Stadium 3: orientacja na interpersonalną zgodność, potrzeba aprobaty innych Stadium 4: orientacja na ład i porządek społ. Stadium 5: orientacja legalistyczna, skierowana na kontrakt społeczny (nie szkodzić innym) Stadium 6: orientacja na uniwersalne zasady moralne (sprawiedliwość i szacunek dla godności ludzkiej)
11 Kobiety i stadium trzecie“Dominujące wśród tych, którzy wydają się słabi w moralnym rozwoju według miary skali Kohlberga są kobiety, których sądy zdają się egzemplifikować trzeci z sześciu poziomów. Na tym poziomie moralność jest pojmowana w terminach interpersonalnych, a dobro polega na pomaganiu i zadawalaniu innych. Takie rozumienie dobra zdaniem Kohlberga i Kramera (1969) funkcjonuje w życiu dojrzałych kobiet, dopóki ich życie przebiega w domu. Dopiero gdy kobieta wejdzie w tradycyjny obszar działalności mężczyzn, dostrzeże nieadekwatność takiej perspektywy i podlega rozwojowi jak mężczyźni w kierunku wyższych stadiów, gdzie relacje są podporządkowane regułom (stadium czwarte), a reguły uniwersalnym zasadom sprawiedliwości (stadium piąte i szóste).”s.18
12 Paradoks troski “Tutaj jednak jest paradoks, ponieważ te same znamiona, które tradycyjnie definiowały ‘dobroć’ kobiet, ich troska i wrażliwość na potrzeby innych, wskazują na słabość ich moralnego rozwoju. W tej wersji rozwoju moralnego jednak pojęcie dojrzałości pochodzi z badań życia mężczyzn i odbija znaczenie autonomii dla ich rozwoju”. 18
13 Waga związków “Nieuchwytna tajemnica rozwoju kobiet polega na rozpoznaniu ciągłej wagi związku w cyklu ludzkiego życia. Miejscem kobiety w cyklu życia mężczyzn jest chronić to rozpoznanie, podczas gdy litania rozwojowa głosi pean na rzecz separacji, autonomii, indywidualności i naturalnych praw.”
14 Dylemat Heinza Kohlberg skonstruował przykład człowieka o imieniu Heinz, który stoi przed dylematem, czy ukraść lekarstwo dla swojej śmiertelnie chorej żony, którego nie jest w stanie kupić. S.25 Kobieta widzi świat jako złożony raczej z relacji niż ludzi samotnych, świat spójny dzięki związkom niż przez system reguł. Badany mężczyzna polega na konwencjach logiki aby wydedukować rozwiązanie dylematu, zakładając, że te konwencje są wspólne, badana kobieta polega na procesie komunikacji, zakładając więź, s.29
15 Skala Gilligan Gilligan zaproponowała własną skalę rozwoju moralnego, gdzie wiodącym pojęciem nie jest sprawiedliwość lecz troska: Poziom 1: troska o własną osobę (celem jest własne przetrwanie), Poziom 2: troska o innych (dobrem jest samopoświęcenie) Poziom 3: równowaga między troską o siebie i innych
16 Postawy moralne kobietWywiady z 29 kobietami w ciąży, które zastanawiały się nad aborcją, dostarczyły jej materiału do zilustrowania trzech poziomów. Niektóre kobiety w tej trudnej sytuacji myślały tylko o własnym przetrwaniu, obawiały się własnej krzywdy. Najczęściej jednak przechodziły na poziom drugi i koncentrowały się na potrzebach innych. Dobroć utożsamiały z samopoświęceniem. Wewnętrzny spokój osiągały zwykle na poziomie trzecim, kiedy znalazły równowagę między troską o siebie i o innych.
17 Wyjaśnienie skłonności do samopoświęceniaZarzucano Gilligan, że przebadała zbyt małą grupę kobiet. Niewiele jednak znaczyły te metodologiczne zarzuty, kiedy jej teoria zrobiła furorę znakomitym wyjaśnieniem kobiecej skłonności do samopoświęcenia, zwłaszcza poświęcania kariery zawodowej dla rodziny i heroicznej pracy na rzecz rodziny. Udało się jej pokazać, że typowe dla kobiet postawy moralne nie są gorsze, lecz tylko inne. Emocjonalność i stronniczość dotąd wstydliwa dla kobiet stała się ich siłą i tożsamością.
18 Nie etyka kobiet lecz dwie orientacje moralnePóźniejsze badania potwierdziły, że w rzeczywistych moralnych dylematach ludzie przyjmują obie orientacje, ale kobiety znacznie częściej kierują się względami troski i odpowiedzialności w związkach interpersonalnych, podczas gdy mężczyźni odwołują się do etyki sprawiedliwości.
19 Troska a płeć kulturowaWykazano związek pomiędzy płcią kulturową (męskością lub kobiecością), a pozycją na skali Gilligan. Męskość wyraźnie związana była z pierwszym poziomem wyróżnionym przez Gilligan, to jest orientacją na siebie, kobiecość – z orientacją na innych, odpowiadającą poziomowi drugiemu. Osoby androginiczne charakteryzowała równowaga troski o siebie i innych, wskazująca na najwyższy poziom rozwoju rozumowania moralnego opartego na trosce i odpowiedzialności.
20 Wyjaśnienie postawy troski“mężczyźni widzą niebezpieczeństwo częściej w bliskich osobowych związkach niż w osiągnięciach i uważają, że niebezpieczeństwo powstaje z bliskości. Kobiety postrzegaja niebezpieczeństwo w bezosobowych sytuacjach osiągnięć i uważają, ze niebezpieczeństwo powstaje z sukcesu w konkurencji. Niebezpieczeństwo, które mężczyźni opisują w swoich historyjkach o bliskości to niebezpieczeństwo pułapki i zdrady, złapania w hamującą relację lub upokorzenia przez odrzucenie i oszustwo. Przeciwnie, niebezpieczeństwo, które opisują kobiety w swoich historyjkach o sukcesach to niebezpieczeństwo izolacji, strach, ze poprzez wybijanie się lub odstawanie z powodu sukcesu, będą zostawione w samotności.” S.42
21 Płeć psychologiczna Poczucie tożsamości płciowejZespół cech psychicznych Zespół cech i zachowań (rola płciowa)
22 Kuczyńska (1992) za Bem (1974)
23 Cztery układy cech płciowychS. L. Bem (1976, s. 54; por. Miluska, 1996, s ) odrzuciła jednowymiarową i bipolarną koncepcję męskości i kobiecości. Jednostka może posiadać jedną z kilku możliwych kombinacji cech męskich i kobiecych: wysokie wyniki na obu dymensjach oznaczają typ androgyniczny, niskie wyniki na obu dymensjach dają typ niezróżnicowany, wysokie wyniki na jednej, a niskie na drugiej dymensji – mogą oznaczać typ zgodny z własną płcią biologiczna (mężczyźni z wysokimi wynikami w skali męskości i niskimi wynikami w skali kobiecości, u kobiet – odwrotnie) lub typ niezgodny z płcią biologiczna, “skrzyżowany” – to kobiety z wysokimi wynikami w skali męskości i niskimi w skali kobiecości, u mężczyzn - przeciwnie.
24 Sandra Lipsitz Bem S. L. Bem (1976, 2000) zakłada, że osoby androgyniczne funkcjonują sprawniej w sytuacjach społecznych. Cechy męskie i żeńskie pozostają w równowadze, co umożliwia szybszą adaptacje i lepsze funkcjonowanie jednostki w coraz bardziej złożonej rzeczywistości społecznej. Podleganie stereotypom ról płciowych jest zatem własnym samoograniczeniem sie jednostki, tłumieniem własnych potrzeb.
25 Stereotypy płciowe W naszej kulturze stereotypowe cechy określające męskość to: rywalizacja, niezależność, siła, łatwość podejmowania decyzji, dominacja. typowo kobiece cechy: wrażliwość, opiekuńczość, zdolność do poświęcania sie, uczuciowość.
26 Kobiece cnoty Kobiece cnoty to delikatność, skromność, pokora, gotowość do udzielania pomocy, współczucie, opiekuńczość, wrażliwość. Cnoty męskie to siła woli, ambicja, odwaga, niezależność, pewność siebie, wytrwałość, panowanie nad uczuciami.
27 Wartości kobiece wartości kulturowo kobiece: współzależność, związki, dzielenie się, emocje, zaufanie, brak hierarchii, natura, radość, wartości kulturowo męskie: niezależność, autonomia, intelekt, wola, przezorność, hierarchia, dominacja, wojna. Kobiety mają szczególną zdolność do dzielenia się, opieki, empatii, tworzenia więzi.
28 Empatia Badania funkcjonalnym rezonansem magnetycznym ujawniły, że kobiety odczuwają empatię w sytuacji zadawania bólu nawet takim osobom, które zachowały się wcześniej wobec nich nieuczciwie. Natomiast w przypadku mężczyzn mózg działał w sposób bardziej „interesowny”. Aktywacja struktur związanych z empatią następowała tylko wówczas, gdy patrzyli na ból osób, które zachowywały się wobec nich fair. Stwierdzono też u kobiet większą objętość substancji szarej w obszarach, które odgrywają istotną rolę w empatii (Grabowska 2014, s.4).