1 Rzeczywistość społeczna zatrzymana w kadrze, czyli o roli fotografii w badaniach społecznych Tomasz Zając PRZEMYŚL 2011
2 PORUSZANA TEMATYKA I Wizualność w kulturze –Charakterystyka – Antropologia obrazu –Interpretacja obrazu fotograficznego II Fotografia w socjologii Socjologia obrazu-krótka historia Teorie i audiowizualność III Aparat fotograficzny w procesie badawczym Metody wizualne w badaniach terenowych Prezentowanie wyników badań
3 ,,To, co wizualne, stało się ważnym doświadczeniem w życiu ludzi. Jesteśmy coraz bardziej poddawani wpływowi materiałów wizualnych i od nich zależni’’ Piotr Sztompka
4 Co to jest kultura wizualna? Z czym można utożsamić kulturę wizualną? Jakie są główne aspekty socjologii wizualnej?
5 Teoria Williama J.Thomasa Mitchella i kontrowersja wokół,,Piss Christ’’ Mitchel stwierdził, że: 1) Nie można przyjąć ogólnie dostępnego znaczenia słów wizualny i kultura do stworzenia satysfakcjonującej definicji kultury wizualnej 2)Według niego kultura wizualna to: - wszystko, co możemy zobaczyć -wszystko wyprowdukowane/stworzone przez ludzi, co można ujrzeć, zobaczyć Ma to funkcjonalny i komunikacyjny cel oraz sens.
6 Piss Christ-czyli kontrowersja wokół znaczenia słów,,kultura wizualna’’ Piss Christ − kontrowersyjna fotografia amerykańskiego fotografika Andresa Serrano przedstawiająca mały, plastikowy krucyfiks z ciałem Jezusa Chrystusa, zanurzony w naczyniu z moczem artysty. Wystawiona w 1989 roku fotografia wywołała skandal i falę krytyki pod adresem jej twórcy. Artyście zarzucano bluźnierstwo i przekroczenie granicy wolności słowa. Eksponat ten wygrał konkurs "Awards in the Visual Arts" organizowany przez muzeum "Southeastern Center for Contemporary Art„, a współfinansowany przez amerykańskie agencje rządowe. Praca została wystawiona w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie w 1994 roku, niemniej ponieważ ówczesny dyrektor Centrum uznał, że praca rani jego uczucia religijne, była ocenzurowana.
7 Nicholas Mirzoeff i jego pogląd na kulturę wizualną Nicholas Mirzoeff utożsamia kulturą wizualną z kierunkami badań,które dotyczą: 1. Zdarzeń wizualnych, w których konsument poszukuje informacji,znaczenia albo przyjemności,uzyskiwanych dzięki technologiom i narzędziom wizualnym, czyli konkretnym obiektom, przedmiotom patrzenia, jak i środkom służącym do ich prezentacji: freski, obrazy olejne, fotografie, film, telewizja, multimedia cyfrowe, Internet 2. Historii obrazów opartej na semiotycznym pojęciu przedstawienia 3. Społecznej teorii wizualności albo socjologii kultury wizualnej, która stara się wypracować własną metodologię de facto izolującą wizualność od zmysłów i przesuwającą punkt ciężkości na problematykę społeczną
8 Główne aspekty socjologii wizualnej wg Piotra Sztompki a) przedstawienia wizualne b) przejawy wizualne c) wyobraźnia wizualna
9 Przedstawienia wizualne, czyli ciągłe prezentowanie nam obrazów Obecność obrazu stała się rzeczą normalną. Widzimy je na plakatach, szyldach, afiszach, bilbordach, na wystawach sklepowych, w komunikacji miejskiej, w kinie, telewizji, Internecie, na opakowaniach, okładkach książek, lotniskach. Widzimy je wszędzie, a one próbują PRZEDSTAWIAĆ nam,,rzeczywistość’’ i wpływać na percepcję świata.
10 Rzeczywistość, a hiperrzeczywistość Występują skrajne przypadki kiedy obraz potrafi zastąpić rzeczywistość i wydawać się bardziej realnym od prawdziwego świata.,, Dowiadując się wiele o tym, co jest w świecie z obrazów fotograficznych, ludzie często doznają zawodu, są zdziwieni, obojętni, gdy widzą to naprawdę. Często coś porusza nas bardziej na fotografii, niż wtedy gdy doświadczamy tego realnie’’ Susan Sontag,,Fotografie mają dla mnie realność, której nie mają ludzie. To przez fotografię poznaję ich’’ Richard Aedon
11 Kryteria w przedstawieniach wizualnych 1) TECHNIKA TWORZENIA OBRAZU 2) LOKALIZACJA OBRAZU-wpływ miejsca prezentacji na odbiór
12 Model Drozdowskiego 1) Interpretacja obrazów zastanych i uchwycenie ukrytych funkcji, którymi może posłużyć się socjolog 2) Korzystanie z fotografii jako surowego źródła informacji RAZEM PODDAJEMY WSZYSTKO ANALITYCZNEGO ROZBIOROWI MATERIAŁU NA CZĘŚCI PIERWSZE
13 ANTROPOLOGIA OBRAZU Jay Ruby stwierdza:,,Antropologia jest dyscypliną napędzaną przez słowo. Tkwi w niej skłonność do ignorowania świata wizualno-obrazowego, być może z powodu braku zaufania w zdolność obrazów do przekazywania abstrakcyjnych idei. Badacz, który zajmuje się etnografią, musi przetłumaczyć złożone doświadczenia pracy terenowej na słowa w notatniku, a potem przekształcić je w jeszcze inne słowa, zmienione przez analityczne metody i teorie. Obietnica, którą daje nam antropologia obrazu, mówi o możliwości stworzenia alternatywnego postrzegania kultury-POSTRZEGANIA KONSTRUOWANEGO PRZEZ OBIEKTYW.
14 RÓŻNICA Najważniejsza różnica pomiędzy socjologią, a antropologią w stosunku do świata obrazów i wykorzystania ich poprzez różne techniki wizualna jest taka, że pierwsza z nich ocenia przydatność i ważność poznawczą obrazów nieco lekceważąco, a druga pomimo wątpliwości jakie się pojawiają na drodze analizy i badań jest nastawiona pozytywnie i nieobojętnie.
15 Przyczyny negatywnego podejścia antropologów 1) Rozbieżność intencji i ideologii 2) Wciągnięcie fotografii i filmu do antropologii jako środka służącego wyłącznie do rejestracji surowych danych i ich gromadzenia 3) Umasowienie produkcji sprzętu fotograficznego- dzięki temu, że każdy mógł robić zdjęcia, antropologia negowała fotografie jako źródło wiedzy naukowej.
16 ZMIANA PODEJŚCIA 1) Badania na BALI i wykorzystanie fotografii do poznania kultury rdzennych mieszkańców przez Margaret Mead i Gregory Batesona. 2) Lata 70 XIX wieku- 1870 roku Paolo Mantegazza zostaje pierwszym prezydentem Włoskiego Towarzystwa Fotograficznego. Rok później powstaje Włoskie Towarzystwo Antropologiczne.
17 FILM Felisa-Louisa Renaulta przedstawiony w 1895 roku w Paryżu podczas Exposition Etnographique de l’Afrique ukazujący lepiącą garnek kobiete z plemienia Wolof jako punkt zwrotny w antropologii W tym samym czasie działalność rozpoczęli BRACIA LUMIERE.
18 Inne przykłady i polskie akcenty 1898-ekspedycja Cortona Haddona do cieśniny Torresa w Australii i dokumentowanie życia Aborygenów Polskie akcenty: - Karol Beyer, XIX w. dokumentowanie życia chłopów -Spisz,Orawa i Galicja-zakłady fotograficznego Walerego Rzewuskiego i Rodziny Kriegerów Michał Greim- pierwszy fotograf,,plenerowy’’ Walerian Twardzicki z Warszawy- dokumentowanie przedstawicieli nieistniejących już zawodów takich jak szatkowacz kapusty, druciarz garnków, piaskarz.
19 Filmy 1) Edward Sherif Curtis- praca w Ameryce Pólnocnej, dokumentowanie życia Indian Cheyen. Budowa wielkoformatowego szklanego aparatu. 80 tys. Fotografów 2) James Harrison-sprowadzenia w 1905 roku do Anglii grupy Pigmejów Batwa i umieszczenie ich jako żywego obrazu w teatrze Hippodrome 3)Franz Boas- dokumentowanie wybrzeża Kanady kamerą 16mm. Fotografie Indian Kwakiutli (wielkie potlacze) 4) Alan Lomax-choreometryka, zapis filmowy i fotograficzny oraz wykorzystanie go jako badania body- language,,języka ciała’’
20 Przyczyny popularności znaczenia filmu etnograficznego 1) film jako idealne narzędzie poznawcze 2) rezerwa antropologów sprawiła, że film znalazł swoją niszę w antropologii obrazu, która stała się przeciwwagą głównego nurtu 3) łatwiejsze użycie filmu dzięki wprowadzenie nowoczesnych technik rejestracji 4)film jako pomoc dydaktyczna
21 Interpretacja fotografii,,Człowiek i umysł nie są płaską deską, równą powierzchnią jak fotografia. Musimy zatem zajrzeć, co kryje się pod nią’’ Rolnad Barthes
22 1)Interpretacja hermenautyczna- dotyczy aspektu autora(nikt nie robi takiego samego zdjęcia) 2)Analiza semiologiczna- nauka o znakach, znaczeniu (Jean Baudrillard,Jurij Łotman) 3)Strukturalistyczna- brak przypadkowości, badanie struktur społecznych, zachowań, wartości, postaw,itd.. Dyskursywna- aktywny udział ludzi, którzy są fotografowani w analizie zdjęć. DIALOG NA TEMAT ZNACZENIA FOTOGRAFII WŚRÓD LUDZI
23 Przykłady zdjęć socjologicznych Lata 40 Octavius Hill i Robert Adamson- zdjęcia szkockich rybaków z Newheaven Thomas Anion- znikające warunki życia slumsów w Glasgow John Tomson- londyńska biedota Joseph Byron- fotografownie ludzi wszystkich klas w Nowym Yorku Jacob Ris- fotograf policyjny,pierwszy dokumentalista Lewis Heine- socjolog z chicago, fotografujący imigrantów Erich Salomon – fotograf politczny z Berliner Zeuting Euglen Atger- nocne życie Paryża Łukasz Dobrzański z Tygodnika Ilustrowanego i Ryszard Kamiński z Tygodniki Świat- dokumentowanie życia Warszawy
24 TEORIE 1) Fenomenologia-Alfred Schutz -idea świata-życia -świat jako scrna naszych działań -codziennie doświadczenia, idee -interakcje,kontakty bezpośrednie WSZYSTKO JEST POSTRZEGANE NAOCZNIE
25 2 Etnometodologia, Garfinkel: -potoczne metody działań ludzkich, które reprezentują nasz świat -potoczna wiedza ludu -społeczeństwo jako masa pojedynczych jednostek
26 3) Teoria dramaturgiczna ERVINGA GOFFMANNA- człowiek w teatrze życia codziennego. -role społeczne -ludzie jako aktorzy na scenie
27 APARAT W PROCESIE BADAWCZYM Trzy etapy badań wg Johna Collera - rekonesans rzeczywistości społecznej -zawężenie spojrzenia i uwiecznania na zdjęciach -analiza
28 V sposobów badania fotograficznego 1) użycie fotografii jako bodźca podczas wywiadu 2) systematyczny zapis 3)tworzenie obrazów przez samych badanych 4)narracyjna teoria obrazu 5)analiza zawartości fotografii
29 ZOFIA RYDET ofia Rydet (ur. 5 maja 1911 w Stanisławowie, zm. 24 sierpnia 1997 w Gliwicach) – polska fotografik. Uhonorowana wieloma prestiżowymi nagrodami (m.in. EFIAP w 1976 roku Absolwentka Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Snopkowie pod Lwowem. Fotografią zainteresowała się w połowie lat 50., pierwsze zdjęcia wykonała prawdopodobnie pod wpływem starszego brata, Tadeusza – autora pogłębionych psychologicznie portretów górali. Była związana z Gliwickim Towarzystwem Fotograficznym Czerpała inspiracje z reportażu i fotografii nowoczesnej (m.in. Jerzego Lewczyńskiego i Zdzisława Beksińskiego), portretowej, makrofotografii. Autorka cyklów: Mały człowiek, Czas przemijania, Zapis socjologiczny, Nieskończoność dalekich dróg, Suita śląska, a także fotograficznych kolaży. Próbowała przy pomocy fotografii stworzyć obraz społeczeństwa, przede wszystkim wiejskiego. Przemierzając wraz z przyjaciółmi Suwalskie, Lubelszczyznę, Podhale, Rzeszowskie zjednywała sobie fotografowanych ludzi do tego stopnia, że pozwalali jej wejść do swych domostw, fotografować się we wnętrzach, w których żyją na co dzień. Z codzienności wydobywała dostojeństwo, bohater prac – zwykły człowiek urastał do rangi centralnej postaci, kreatora własnego świata. Za swą mistrzynię w twórczości uważa ją fotografik Wojciech Prażmowski
30 OJCIEC FOTOGRAFII SOCJOLOGICZNEJ Ojciec portretu socjologicznego, klasyk niemieckiej fotografii - August Sander postanowił stworzyć obraz spoleczeństwa niemieckiego XX wieku. Swojemu projektowi poświęcił 40 lat, ale mimo to go nie ukończył, a za życia artysty zdjęcia nie doczekały się publikacji. Wiele negatywów Sandera spłoneło podczas bombardowania w czasie II wojny światowej, część została zniszczona przez nazistów. Na szczęście fragment zbioru fotografii ocalał inspirując i zachwycając po dziś dzień. Sześćdziesiąt z nich można obecnie oglądać w Turley Gallery w ramach Miesiąca Fotografii w Krakowie. August Sander urodził się 17 listopada 1876 roku w niemieckim miasteczku Herdor jako trzeci syn cieśli kopalnianego. W wieku szesnastu lat poznał fotografa z pobliskiego Sieg i wtedy zainteresował się fotografią. Swój pierwszy aparat fotograficzny Sander dostał od ojca i wuja dwa lata później. W szopie koło domu zbudował niewielkie studio, gdzie portretował pobliskich mieszkańców. W kolejnych latach fotografię praktykował w pracowniach fotograficznych w Niemczech i w Austrii. Później portretowania ludzi uczył się w Akademii Sztuk Pięknych w Dreznie, a fotografii architektonicznej w słynnym studiu Franza Kullericha w Berlinie. Już w 1901 roku, dzięki zdobytej wiedzy stał się głównym fotografem w studiu Greif z Linczu. Dwa lata później zdobył I nagrodę na wystawie fotografii przemysłowej. Wkrótce został właścicielem zakładu Grief, który odtąd działał pod szyldem "Laboratorium fotografii artystycznej Augusta Sandera". Sander interesował się wieloma tematami, począwszy od portretów i zdjęć krajobrazów, a na fotografiach architektury i obiektów przemysłowych skończywszy. W 1910 roku przeniósł się do Kolonii, gdzie w dzielnicy Lindenthal otworzył kolejne studio. Na weekendy Sander jeździł do rodzinnego Westerwaldu, gdzie fotografował miejscową ludność. To właśnie tam powstały jego najważniejsze prace stanowiące trzon monumentalnego dzieła Ludzie XX wieku.
31 W 1918 roku laboratorium Sandera w Kolonii cieszyło się dużą popularnością. Zakład wykonywał nie tylko wystylizowane portrety, ale również zdjęcia paszportowe. Podczas I wojny światowej, gdy Sander walczył na froncie, studio prowadziła jego żona Anna. Po powrocie artysta pracował przez jaki czas jako fotoreporter, jednak nadal kontynuował portretowanie w rodzinnym Westerwald. W latach 20. nawiązał stałą współpracę z grupą nowoczesnych, progresywnych artystów. Wówczas narodził się pomysł stworzenia portretów ludzi XX wieku. Do pozowania namawiał przedstawicieli wszelkich warstw społecznych i zawodów. Ludzi fotografował razem z ich zawodowymi atrybutami, charakterystycznymi strojami i gestami. Murarz pozował z cegłami, cukiernik w kuchni z garnkiem i w fartuchu, a listonosz z pełną torbą listów. Dla podkreślenia uniwersalnej strony zdjęć nigdy ich nie podpisywał imionami osób na nich sportretowanych. Napis umieszczony pod zdjęciem określał tylko wykonywany zawód czy status społeczny modela: "Młodzi Rolnicy", "Bokserzy", "Cukiernik", "Murarz" czy "Kadet". Jednak nie wszyscy sfotografowani przez Sandera byli anonimowi. Wykonał portrety postaci powszechnie wówczas znanych, np. malarzy Otto Diksa i Antona Roderscheida, burmistrza Kolonii Roberta Grlingera i Wielkiego Ksiecia Hessen- Nassau. Na podstawie jedynego tomu dzieła ("Antlitz der Zeit" - "Oblicze czasu") wydanego w 1929 roku można stwierdzić, że początkowo Sander zamierzał podzielić społeczeństwo niemieckie według stanów na siedem różnych warstw: inteligencję, robotników, rzemieślników, przedstawicieli wolnych zawodów, chłopów, duchowieństwo i wojskowych. Album "Ludzie XX wieku" miał przedstawiać analityczny i obiektywny portret pokolenia od czasów Republiki Weimarskiej aż do upadku Trzeciej Rzeszy. Aby osiągnąć zamierzony cel, autor ujednolicił zdjęcia również od strony formalnej. Jego prace są głęboko przemyślane, zaplanowane i uważnie skomponowane, próżno doszukiwać się przypadku. Dla Sandera najistotniejsza była prawda o ludziach jego epoki, to jak wyglądali, jak byli ukształtowani przez panujące stosunki społeczne i przez miejsce, w którym przyszło im żyć. Na jego fotografiach praktycznie nie widać autora, jego stosunku do portretowanych osób. Dlatego sprawiają wrażenie czystych dokumentacyjnie, antropologicznych fotografii.
32 Dzieło Sandera jest czymś więcej niż albumem: jest atlasem - pisał Walter Benjamin, jeden z wielu intelektualistów niemieckich zachwyconych wydanym w 1929 roku tomem 60 portretów pod tytułem Oblicze czasu. Sander, praktykując pewien rodzaj porównawczej fotografii, osiągnął naukowy punkt widzenia, wykraczający ponad i poza sztukę fotografowania szczegółu - pisał we wstępie do albumu Alfred Döblin. Trzeba również zwrócić uwagę, że Sander jako pierwszy w historii fotografował prostych ludzi w identyczny sposób jak przedstawicieli klas wyższych. Naturalistyczne portrety Niemców nie spodobały się nazistom, bo nie pasowało do obowiązującego wzorca "czystej rasy". W 1934 roku album Oblicze czasu wycofano z rynku, klisze drukarskie zniszczono, a autorowi zabroniono dalej zajmować się tym projektem. Przez następne dziesięć lat Sander głównie uwieczniał krajobrazy i architekturę, a po kryjomu portretował żołnierzy i nazistów. W ten sposób jego zbiór się powiększał. Jednocześnie powstawał cykl "Oblicze nowych Niemiec". W 1951 roku zdjęcia Sandera zostały zaprezentowane na pierwszej po wojnie międzynarodowej wystawie Photokina, trzy lata później znalazły się w Nowym Jorku na słynnej ekspozycji Family of Man zorganizowanej przez Edwarda Steichena. Później autor otrzymał odznaczenie Federal Service Cross i nagrodę Deutsche Gesellschaft fur Fotografie. Zmarł w szpitalu w Kolonii w 1964 roku. August Sander przeszedł do historii fotografii jako autor unikatowych portretów przedstawiających przekrój społeczeństwa niemieckiego z początku XX wieku. Jego prace są zapisem jego czasów, obrazem współczesnych mu ludzi i galerią ludzkich typów. Dzięki jego projektowi obraz tamtych czasów nie zginął, a materiał artysty wciąż stanowi cenne źródło wiedzy dla antropologów i socjologów, oraz jest inspiracją dla współczesnych artystów. Dziś żadna publikacja poświęcona światowej historii fotografii nie może pominąć osoby Augusta Sandera oraz jego monumentalnego dzieła Oblicze czasu