1 Sądowe postępowanie w przedmiocie podziału majątku dorobkowego
2 art. 689 k.p.c. - dopuszczalne jest połączenie w jednym postępowaniu sprawy o dział spadku ze sprawą o zniesienie współwłasności i sprawą o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej; gdy w skład spadku wchodzi udział w majątku, który był objęty wspólnością małżeńską, i wcześniej nie doszło do przesądzenia ewentualnych zwrotów z tytułu nakładów, wydatków oraz innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, a także przesądzeniu o wysokości udziałów małżonków w majątku wspólnym, połączenie w jednym postępowaniu działu spadku z podziałem majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej jest konieczne (art. 684 k.p.c.)
3 Z wnioskiem o sądowy podział majątku po ustaniu wspólności może wystąpić zarówno każdy z małżonków (byłych małżonków), jak i występować mogą także następcy prawni zmarłych małżonków, a także wierzyciel, który zajął roszczenie o podział majątku, prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich.
4 Zgodnie z treścią art. 684 k. p. c. w zw. z art. 567 § 3 k. p. cZgodnie z treścią art. 684 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. i 688 k.p.c., skład i wartość majątku wspólnego podlegającego podziałowi ustala sąd
5 w toku postępowania o podział majątku wspólnego rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych między małżonkami według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej
6 Przedmiotem postępowania jest więc podział składników majątku wspólnego, należącego do małżonków w chwili ustania wspólności, ale jednoczenie istniejących w chwili dokonywania podziału. Nie uwzględnia się zatem przedmiotów, które były objęte wspólnością, ale które zostały zbyte w ramach normalnej gospodarki.
7 Tylko przedmioty majątkowe, które zostały zbyte lub zużyte bezpodstawnie albo roztrwonione, a także przedmioty, które nie weszły do wspólności z winy jednego z małżonków, są uwzględniane przy dokonywaniu podziału w ten sposób, że ich wartość zaliczona zostaje na poczet udziału tego z małżonków, którego zawinione zachowanie spowodowało uszczuplenie majątku wspólnego. Podobnie w wypadku, gdy jeden z małżonków już po ustaniu wspólności celowo wyzbywa się przedmiotów należących do majątku wspólnego przed jej ustaniem, przedmioty te lub ich równowartość podlegają rozliczeniu przy podziale.
8 Przedmiotem podziału mogą być jedynie aktywa, nie spłacone zatem długi obciążające wspólnie małżonków nie podlegają rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku. Wartość przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego ustala się według cen istniejących w chwili orzekania o podziale majątku wspólnego
9 W przypadku, gdy przedmiotem podziału jest nieruchomość obciążona hipoteką, sąd ustala wartość tego składnika majątkowego przy uwzględnieniu obciążenia hipotecznego i tylko w tym sensie niespłacony dług ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Inną kwestią jest bowiem rozliczanie niespłaconych długów, a inną ustalenie wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego i podlegających podziałowi. Wartość takich obciążeń odlicza się zarówno przy ustalaniu składników majątku wspólnego, jak i przy zaliczeniu wartości przyznanej jednemu z małżonków nieruchomości na poczet przysługującego mu udziału w majątku wspólnym
10 Postanowienie SN z 5 października 2000 rPostanowienie SN z 5 października 2000 r., II CKN 611/99, Monitor Prawniczy 2001/2/93 postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2004 r., II CK 538/03, LEX Nr wyrok z dnia r., IV CSK 566/08 postanowienie z dnia r., III CZP 103/09 (OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 82). Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia r., I CSK 205/09
11 skomplikowana sytuacja w zakresie ustalania wartości nieruchomości w toku postępowania zniesienia współwłasności powstaje, gdy wierzytelność zabezpieczona hipoteką ustanowioną na nieruchomości przewyższa wartość nieruchomości. Postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 9 grudnia 2014 r., IX Ca 538/14, Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Olsztynie.
12 Odmienne stanowisko od wyżej zaprezentowanych przyjął Sąd Najwyższy w jednym z najnowszych orzeczeń, tj. w postanowieniu z dnia 26 stycznia 2017 r., w którym wyjaśnił, że hipoteka obciążająca nieruchomość byłych małżonków będących dłużnikami osobistymi, jak i – do chwili podziału – dłużnikami rzeczowymi, nie ma wpływu na wartość rynkową nieruchomości, przyjmowaną przez sąd za podstawę ustalenia wysokości spłaty lub dopłaty należnej drugiemu małżonkowi, który nie otrzymuje nieruchomości lub prawa do lokalu. I CSK 54/16, LEX nr
13 Majątek małżeński (majątek wspólny) tworzą przedmioty nabyte w trakcie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (art. 31 k.r. i o.). Obowiązujące przepisy prawa nie ustanawiają domniemania prawnego na rzecz przynależności składników mienia małżonków do majątku wspólnego. można wyprowadzić domniemanie faktyczne (art. 231 k.p.c.), według którego określone rzeczy stanowiące przedmiot czynności dokonywanej tylko przez jedno z małżonków zostały nabyte z majątku dorobkowego w interesie (na rzecz) ustawowej majątkowej wspólności małżeńskiej.
14 Stosownie do treści art. 567. § 1 k. p. cStosownie do treści art. 567. § 1 k.p.c. w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi.
15 Ustalenie przez sąd wysokości udziałów małżonków w majątku wspólnym może więc nastąpić wyłącznie na żądanie strony; sąd nie może z urzędu dokonać takiego ustalenia, nawet, gdy z materiału dowodowego wynika, że istniałyby ku temu przesłanki (art. 43 § 2 kro)
16 art. 45 § 1 zd. 2 k.r.o. - każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Zwrotu dokonywa się przy podziale majątku wspólnego.
17 art. 45. § 1 kro - każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód - tą kwestię sąd winien objąć postępowaniem z urzędu.
18 postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, wchodzi w grę tylko wówczas, gdy jest przedmiot tego postępowania, tj. majątek wspólny. Rozliczenie nakładów, czy wydatków jak i spłacenie długów przez jednego z małżonków z jego środków, w zasadzie powinno nastąpić przy podziale majątku wspólnego i jest ono wówczas rozpoznawane w tym postępowaniu.
19 Niejednokrotnie w trakcie postępowania o podział majątku dorobkowego zgłaszane są do rozliczenia roszczenia, nie wynikające bezpośrednio z istnienia wspólności ustawowej, bo powstające dopiero po ustaniu wspólności, np. rozliczenie kosztów opłat za media za okres po ustaniu wspólności. Właściwym zatem do ich rozliczenia jest tryb procesu. por. jednak uzasadnienie postanowienia SN z 5 lutego r., II CKN 803/99, OSP 2002/12/162
20 Spornym zagadnieniem jest kwestia opłaty od roszczeń, o których mowa w art. 618 § 1 k.p.cPostępowanie w sprawie roszczeń dodatkowych nie ma charakteru samodzielnej części postępowania ale stanowi część tego właśnie postępowania (por. uchwała SN z 21 czerwca r., III CZP 58/68; OSNCP 1969/5/88).
21 Sposób rozliczeń nakładów i wydatków poniesionych na przedmiot współwłasnościJeżeli w danym stanie faktycznym, nakłady, bądź wydatki na nieruchomość poniósł wnioskodawca (w) i w wyniku podziału majątku ma zostać przyznana wnioskodawcy (w), spłatę należy obliczyć wg poniższego wzoru (przy założeniu, że udział współwłaścicieli wynosi po ½): Wartość nieruchomości minus nakłady (wydatki) wnioskodawcy ……………………………………………………… = spłata należna uczestnikowi (u) 2
22 Jeżeli w danym stanie faktycznym, nakłady, bądź wydatki na nieruchomość poniósł uczestnik (u), ale w wyniku zniesienia współwłasności nieruchomość ma zostać przyznana wnioskodawcy (w), spłatę należy obliczyć wg poniższego wzoru (przy założeniu, że udział współwłaścicieli wynosi po ½): Wartość nieruchomości minus nakłady uczestnika ………………………………..… dodać nakład uczestnika (u) = spłata należna uczestnikowi 2
23 Współwłaściciel pozbawiony współposiadania rzeczy lub korzystania z niej przez innego współwłaściciela może dochodzić od niego, na zasadach określonych w art. 224 § 2 k.c. lub art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 225 k.c., roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie także wtedy, gdy z powodu pozbawienia go współposiadania wszczęto postępowanie o zniesienie współwłasności (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 13 marca 2008 r., III CZP 3/08, OSNC 2009/4/53, uchwałę Sądu Najwyższego z 2 listopada 2007 r., III CZP 94/07, OSNC-ZD 2008/4/96 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 maja r., III CZP 9/06, OSNC 2007/3/37).
24 Odmienne stanowisko od wyżej zaprezentowanych przyjął Sąd Najwyższy w jednym z najnowszych orzeczeń, tj. w postanowieniu z dnia 26 stycznia 2017 r., w którym wyjaśnił, że hipoteka obciążająca nieruchomość byłych małżonków będących dłużnikami osobistymi, jak i – do chwili podziału – dłużnikami rzeczowymi, nie ma wpływu na wartość rynkową nieruchomości, przyjmowaną przez sąd za podstawę ustalenia wysokości spłaty lub dopłaty należnej drugiemu małżonkowi, który nie otrzymuje nieruchomości lub prawa do lokalu. I CSK 54/16, LEX nr
25 Art k.c.
26 Sposób podziału majątku dorobkowegoW postępowaniu o podział majątku, zgodnie z art. 622 § 1 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 688 § 3 k.p.c., na sąd nałożony został obowiązek nakłaniania współwłaścicieli do zgodnego przeprowadzenia podziału. W razie zgodnego wniosku co do sposobu podziału majątku obejmującego nieruchomość, sąd ma obowiązek wydać postanowienie odpowiadające treści wniosku, jeżeli ponadto zostaną spełnione określone w ustawie wymagania (art. 621 k.p.c. i art. 622 § 2 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 688 § 3 k.p.c.). W innych zaś wypadkach sąd nie jest związany wnioskiem, co do sposobu podziału nieruchomości, a zatem sposób zniesienia współwłasności zależy od uznania sądu.
27 Zgodnie z treścią art. 211 k. cZgodnie z treścią art. 211 k.c., który znajduje odpowiednie zastosowanie w sprawie o podział majątku, każdy z małżonków może żądać, ażeby podział składników majątku dorobkowego nastąpił przez podział fizyczny rzecz wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Podział fizyczny jest więc podstawowym sposobem zniesienia współwłasności, wyraźnie preferowanym
28 Rzecz, która nie daje się podzielić, może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art § 2 k.c.).
29 Gdy ustalone zostały spłaty lub dopłaty, sąd oznacza termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie, sąd, na wniosek dłużnika, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych ( art. 212 § 3 k.c.).
30 W sprawie o podział majątku po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, w skład którego wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego (czy prawo najmu lokalu mieszkalnego), sąd nakazując jednemu z małżonków wydanie lokalu obowiązany jest orzec o uprawnieniu tego małżonka do otrzymania lokalu socjalnego lub o braku takiego uprawnienia (art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, Por. też uchwałę SN z dnia 13 czerwca 2003 r., sygn. akt III CZP 40/03, Prokuratura i Prawo 2004/1/39)
31 gdy brak jest podstaw do wydania postanowienia w oparciu o zgodny wniosek oraz dokonania podziału fizycznego nieruchomości, bądź przyznania całej nieruchomości jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty drugiego, wówczas bank jest zainteresowanym w rozumieniu art. 510 k.p.c. Inaczej mówiąc, dopiero wówczas, gdy sąd uzna, iż najwłaściwszym sposobem zniesienia współwłasności jest sprzedaż licytacyjna nieruchomości, to w takiej sytuacji sąd powinien z urzędu wezwać wierzyciela hipotecznego do udziału w sprawie (art § 2 k.p.c.). W zależności od stanowiska banku sąd może przyznać nieruchomość jednemu z dotychczasowych współwłaścicieli, jeżeli bank zgodzi się na zmianę umowy kredytowej i zwolnienie z długu drugiego małżonka lub - w razie braku takiej zgody - dokonać sprzedaży licytacyjnej nieruchomości. Por postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2009 r. III CZP 103/09, LEX nr
32 Z kolei bank nie ma interesu we wzięciu udziału w sprawie o zniesienie współwłasności, jeżeli następuje przyznanie nieruchomości jednemu z dotychczasowych współwłaścicieli, a umowę kredytu zawarli oboje współwłaściciele, jako dłużnicy solidarni. Podobnie brak jest interesu prawnego wierzyciela hipotecznego (banku) w sytuacji, gdy dochodzi do podziału fizycznego nieruchomości.
33 Dziękuję za uwagę