1 SPRAWCY PRZESTĘPSTW SEKSUALNYCH diagnoza i terapiaCz. II – ZNIEKSZTAŁCENIA POZNAWCZE Opracowanie: Rafał Rutkowski Wojciech Sroka
2 Czym są zniekształcenia poznawcze?Inne określenia to: Usprawiedliwienie; Neutralizacja; Uprzedmiotowienie; Eksternalizacja; Minimalizacja.
3 Zniekształcenia poznawcze… to normalny proces psychologiczny, który występuje u wszystkich ludzi, niezależnie od wieku, płci, orientacji seksualnej, rasy czy warstwy społecznej… … uruchamiany by: Zaprzeczyć odpowiedzialności za nasze zachowanie; Zaprzeczyć negatywnym konsekwencjom naszego zachowania; Pozwolić nam kontynuować zachowanie, w sposób niewłaściwy; Uniknąć konfrontowania bolesnych emocji; Uniknąć zmiany.
4 Jak powstają zniekształcenia poznawcze?Obecność dwóch niespójnych przekonań wywołuje dyskomfort (dysonans poznawczy), np: Dyskomfort ten jest zbyt poważny by go znosić, ale zmiana zachowania wymaga znacznych nakładów energii… łatwiej zmienić przekonanie. Palenie wywołuje raka Jestem palaczem Palenie wywołuje raka Jestem palaczem Palę tylko ‘lighty’
5 Zniekształcenia poznawcze u sprawców przestępstwChoć zjawisko ZP jest powszechne, to w populacji przestępczej bywa szczególnie niebezpieczne i sprzyja wzmożonemu ryzyku gdyż pozwala sprawcy: Unikać odpowiedzialności za część lub całość zachowań przestępczych; Całkowicie lub częściowo zaprzeczać, iż ktoś został skrzywdzony; Nadal popełniać przestępstwa; Unikać pomocy (np.: terapii); Unikać konfrontacji z trudnymi lub bolesnymi kwestiami (które należałoby poruszyć przed zakończeniem zachowań przestępczych)
6 Zniekształcenia poznawcze u sprawców przestępstwZP są dynamicznymi czynnikami ryzyka – wzmagającymi ryzyko recydywy; Określane mianem potrzeb kryminogennych umożliwiają nieprzyjmowanie odpowiedzialności za czyn i kontynuację dewiacyjnych wzorców zachowań; Mogą wchodzić w relację z innymi czynnikami ryzyka tj.: nadużywanie substancji, impulsywność, dewiacyjne pobudzenie seksualne – wówczas wymagają identyfikacji i konfrontacji we wszystkich tych obszarach; Pozwalają utrzymać sprawcy pozytywny obraz siebie pomimo faktu, iż angażuje się on w zachowania naganne; W tym celu są stale powtarzane aż stają się przekonaniami kluczowymi.
7 Wzorce zaprzeczania sprawstwaBandura (1977) 2. minimalizowanie, ignorowanie lub zła interpretacja konsekwencji. 3. Dehumanizacja; atrybucja winy. 1. Eufemistyczne etykietowanie; Porównanie łagodzące; Usprawiedliwienie moralne. Naganne zachowanie Szkodliwe skutki Ofiara Przemieszczenie odpowiedzialności. Rozproszenie odpowiedzialności.
8 Wzorce zaprzeczania sprawstwaEufemistyczne etykietowanie – pomniejszanie powagi czynu poprzez nazwanie go w inny sposób – moralnie i społecznie akceptowalny, np.: stuknąć = zabić wygłupy = molestowanie seksualne robota = kradzież, włamanie. Porównanie łagodzące – zestawienie własnego przestępstwa ze znacznie poważniejszym – popełnionym przez kogoś innego, np.: przynajmniej jej nie zgwałciłem – ekshibicjonista nie jestem zboczeńcem jak jakiś pedofil – kazirodca kobieta wolałaby umrzeć niż być zgwałcona – zabójca. Moralne usprawiedliwienie – zachowanie sprawcy było jedynym moralnie uzasadnionym wyjściem, np.: ojciec ma obowiązek uświadomić dziecko – kazirodca obraził moją matkę, to co miałem zrobić? – zabójca wylali mnie z roboty, musiałem sobie radzić – włamywacz.
9 Wzorce zaprzeczania sprawstwaMinimalizowanie, ignorowanie lub zła interpretacja konsekwencji – umożliwiają sprawcy zdystansować się od krzywdy, której doznała ofiara, np.: Oni byli ubezpieczeni – włamywacz; Była taka smutna bo wyśmiewali się z niej w szkole, a nie dlatego, że pofiglowaliśmy – sprawca molestowania seksualnego nieletniej; Słyszałem, że już się dobrze czuje – gwałciciel; Gdyby rodzice byli bardziej troskliwi, to dzieci nie miałyby tylu problemów – pedofil.
10 Wzorce zaprzeczania sprawstwaOstatecznie, aby pozbyć się poczucia odpowiedzialności, sprawca może zdehumanizować ofiarę lub atrybuować (przypisać) winę ofierze, np.: To była bezwartościowa zdzira, zasłużyła na to – gwałciciel; To był pedofil, wyświadczyłem światu przysługę – zabójca; To ona mnie uwiodła – pedofil; Nie powinien był na mnie patrzeć w ten sposób – sprawca pobicia.
11 Inne wzorce zaprzeczania sprawstwaEksternalizacja winy (ale nie na ofiarę) – np.: na alkohol lub stres; Super-optymizm – gdy sprawca uznaje ryzyko recydywy za niemożliwe lub zmianę w ramach terapii za łatwą; Pozornie nieważne decyzje – gdy sprawca podejmuje decyzję zbliżającą go do przestępstwa, ale zaprzecza jej znaczeniu; Całkowite zaprzeczenie – gdy sprawca nie przyznaje się do żadnego aspektu przestępstwa; Deklarowana niepamięć – zaniki pamięci, black-outy, wpływ narkotyków/alkoholu; Zaprzeczenie zamiaru – negowanie planu lub intencji nadużycia (także fantazji, uwodzenia, manipulowania itd.)
12 Warto pamiętać: … aby zidentyfikować wszelkie rodzaje ZP na różnych etapach procesu przestępczego; … że Twoje ZP nieodwołalnie wpłyną na sposób w jaki ujrzysz dany przypadek; … że ofiara również ma własne ZP, a te są najczęściej internalizacją zniekształceń sprawcy; … że nie wolno weryfikować zniekształceń gdy je badasz, gdyż celem badania jest zdobycie tak wielu informacji jak to tylko możliwe.
13 Metody badania Struktura przestępstwa, planowanie; Przestępstwo;Wywiad na poniższe tematy zazwyczaj ujawnia zniekształcenia poznawcze. Struktura przestępstwa, planowanie; Przestępstwo; Rola sprawcy w przebiegu przestępstwa; Ofiara; Uczucia sprawcy odnośnie przestępstwa; Poglądy sprawcy na zjawisko przestępczości/przemocy; Poglądy sprawcy na to, kto ponosi odpowiedzialność za przestępstwo.
14 Metody badania Ponadto warto pamiętać o następujących pytaniach: Jakie są uczucia sprawcy względem: kobiet, mniejszości, dzieci, autorytetów, roli rodziców itd.; Jak wyglądała ofiara (szczegółowy opis)? Dlaczego jego zdaniem, to co zrobił jest nielegalne? Czy jego zdaniem dostał adekwatny wyrok? Dlaczego, jego zdaniem ofiara zeznała w taki sposób? Co mógłby poradzić komuś innemu w takiej samej sytuacji, jak jego? Co mógłby uzyskać na skutek terapii? Jak planuje unikać recydywy w przyszłości? (jeśli wie, że jego zachowanie było złe, to) Dlaczego sobie na to pozwolił?
15 Praca nad zniekształceniami poznawczymiUnikaj oceniania, moralizatorstwa, agresywnego konfrontowania… Udziel sprawcy uzasadnienia dla ZP (w odniesieniu do zwykłej, nieprzestępczej aktywności); Udziel informacji na temat przestępstwa i jego wpływu na ofiarę; Pomóż mu zidentyfikować jego ZP; Przeprowadź z nim ćwiczenia pomagające w odkryciu i weryfikacji jego ZP.
16 Rodzaje interwencji Praca w grupie;Techniki indywidualne (stosuj tylko gdy): Znasz całość akt sprawy – zeznania ofiar, świadków, opinie biegłych itp.; Masz jasny pogląd na temat samego przestępstwa i tego, jak do niego doszło; Masz jasność co do konsekwencji jakie poniosła ofiara; Znasz uprzednią karalność sprawcy; Zidentyfikowałeś dotychczas ujawniane przez sprawcę ZP; Zbudowałeś ze sprawcą porozumienie; Szczegółowo zaplanowałeś interwencję.
17 Techniki indywidualnePorównanie zeznań sprawcy i ofiary; Model odmiennej perspektywy, np.: Ja to widzę w ten sposób, że… Mnie się wydaje, że… Z zeznań ofiary wynika jasno, że… itd. Wybiórcze odzwierciedlanie, np.: A więc, twierdzisz że jednak nie w każdych okolicznościach można używać przemocy…
18 Techniki indywidualneWzmacnianie oświadczeń alterna- tywnych – wzmacniaj pozytywne zamiast karać negatywne, np.: To świetnie, że przyznajesz iż myślałeś o przestępstwie, zanim je popełniłeś. To wskazuje na prawdziwy postęp. Wywiad sokratejski - wykorzystanie myślenia logicznego lub rozumowania sprawcy w celu weryfikacji jego własnych ZP - wymaga precyzyjnego zaplanowania!
19 Techniki indywidualneRadzenie sobie z zaprzeczaniem Nie zrobiłem tego! Przeanalizuj ze sprawcą zeznania ofiar/świadków; Zapytaj, z którymi fragmentami się zgadza; Przyjrzyj się niekonsekwencjom wersji sprawcy (wysłuchaj jej kilkakrotnie); Przeanalizuj niekonsekwencje w odniesieniu do dowodów lub poprzednich spraw; Przedstaw rolę szczerości w minimalizacji ryzyka recydywy. Niczego nie pamiętam! Wyjaśnij, że: Mózg nie działa w taki sposób, bo przestępstwo to zbyt złożone zachowanie by wcale go nie pamiętać… lub Mózg czasem działa w taki sposób, że gdy wspomnienia są bolesne lub trudne to wypieramy je by chronić samych siebie. Ale analizując raz po raz to wydarzenie, wspomnienia po- wrócą. Pamiętaj, że rozważne zastosowanie humoru zmniejsza zagrażający charakter relacji.
20 Techniki ustrukturyzowanePsychoedukacja; Ćwiczenia, np.: koszty i zyski z przestępstwa; Przyjmowanie perspektywy ofiary (opowiedzenie historii przestępstwa z perspektywy osoby pokrzywdzonej – co mogła widzieć, słyszeć, czuć itd.); Odgrywanie przeciwstawnych ról (wymaga koterapeuty): Jesteś pracownikiem organizacji zapewniającej pomoc i poproszono cię o odwiedzenie domu rodziny, którą okradziono. Dom został kompletnie zdemolowany, ściany pomazano farbą, wartościowe przedmioty zniknęły podobnie jak i pieniądze, które rodzina ta przeznaczyła na wakacje. Przyjeżdżasz do tego domu, a tam zastajesz płaczącą i roztrzęsioną kobietę i jej dzieci. Twoim zadaniem jest ich uspokoić. Tego, w co wierzę nauczyłem się słuchając jak o tym mówię.
21 Pamiętaj o: Planowaniu interwencji;Wypróbowaniu ich wraz z koterapeutą (np. w roli sprawcy); Superwizowaniu własnej praktyki.