1 Syndrom masowych upadków rodzin pszczelich analiza różnych hipotez Cezary Kruk Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego

2 CCD- początki problemu W USA i Europie Zachodniej w ostatnich latach zaobserwowano gwałtowne pogorszenie się kondycji rodzin pszczelich. W związku z tym w literaturze pszczelarskiej w ostatnich latach pojawił się nowy termin nieznanej choroby pszczelej „destrukcyjne załamanie kolonii”, „syndrom masowych upadków rodzin pszczelich” lub „masowe załamanie się rodziny pszczelej”.

3 CCD Ta nowa jednostka chorobowa po angielsku określana jest jako Colony Collapse Disorder lub w skrócie CCD. Termin ten się przyjął i zazwyczaj pszczelarze dyskutując o współczesnych problemach w aspekcie kondycji pszczół najczęściej posługują się angielskim terminem CCD. Warto więc przybliżyć to zagadnienie także na łamach naszego pisma.

4 CCD- objawy Objawem podstawowym CCD jest gwałtowny spadek siły rodziny pszczelej w trakcie pełni pszczelarskiego sezonu. W rodzinie pszczelej gwałtownie ubywa pszczół robotnic. W krótkim czasie w rodzinie pszczelej pozostaje sama matka, czerw pszczeli i młode pszczoły nie będące w stanie wykarmić i wygrzać obecnego w rodzinie czerwiu. Objawy te mogą wystąpić zarówno wiosną, latem i jesienią. Silnie osłabione rodziny w trakcie sezonu nie mają szansy na przezimowanie.

5 CCD- USA Po raz pierwszy zjawisko syndromu masowych upadków rodzin pszczelich zaobserwowano w USA jesienią 2006 roku w 4 stanach USA: na Florydzie, Georgii, Północnej Karolinie i Pensylwanii. W rzeczywistości spadek żywotności pszczół obserwowano już wcześniej, lecz dopiero od 2006 upowszechnił się ten termin CCD. Przyczyny tego zjawiska są nie znane. Naukowcy i praktycy stawiają wiele hipotez na okoliczność tego co jest przyczyną CCD.

6 CCD- hipotezy Syndrom CCD stał się nawet do pewnego stopnia modny w środkach masowego przekazu. Dziennikarze podchwycili ten temat i nadali mu charakter pewnego sensacyjnego posmaku. Warto więc na łamach fachowej prasy na spokojnie przeanalizować różne hipotezy stawiane jako przyczynę CCD w USA i Europie Zachodniej. Jest wiele hipotez tego co może być przyczyną CCD. Omówmy je więc po kolei.

7 CCD- hipotezy Warroza Choroby wirusowe Nosema cerana Uprzemysłowienie i chemizacja rolnictwa Skażona woda Skażony cukier GMO Genetyczne wydelikacenie pszczół Monokultury w uprawie roślin Telefonia komórkowa

8 Warroza Choroba czerwiu i pszczół dorosłych wywoływana przez roztocza Varroa destruktor (dawniej w literaturze Varroa jacobsoni) nazywana jest w literaturze fachowej jako warroza lub warroatoza. Jest to choroba występująca w Polsce od co najmniej 1980 roku. Okresowo powodowała spustoszenie polskich pasiek (lata 80- dziesiąte). Aktualnie pszczelarze dysponująca całym arsenałem metod walki z tą chorobą i stosują zarówno metody walki biologicznej jak też skuteczne leki.

9 Warroza- cd. Pomimo to warroza jest stale obecna w Polskich pasiekach. Pomimo dużych doświadczeń w walce z tą chorobą ostatnich latach warroza znowu robi spustoszenie w polskich pasiekach. Przyczyną tego stanu rzeczy jest częściowe uodpornienie się warrozy na stosowane leki. Objawy CCD takie jak gwałtowne słabniecie rodzin pszczelich, szczególnie widoczne w końcu sezonu bardzo przypominają klasyczny opis objawów warrozy występującej w dużym nasileniu. Hipoteza, że przyczyną CCD może być warroza, podobnie jak choroby wirusowe uznać można również za wysoce prawdopodobne.

10 Wirusy Choroby wirusowe Choroby wirusowe są jedną z najczęściej wymienianych z przyczyn CCD. Na świecie opisano 17 różnych wirusów jakie atakują organizm pszczoły miodnej. Z tej liczby w Polsce występuje 10 wirusów na pewno i 4 prawdopodobnie. Przez wiele lat choroby wirusowe w Polsce nie stanowili większego zagrożenia. Znacznie większe problemy stwarzały w przeszłości choroby bakteryjne.

11 Wirusy Najgroźniejszymi wirusami pszczelim na świecie są 3 wirusy: izraelski (IAPV), kaszmirski (KBV) i wirus ostrego paraliżu pszczół (ABPV). Każdy z tych wirusów może spowodować zagładę rodziny pszczelej w ciągu kilku lub kilkunastu dni. W polskich pasiekach pszczelarze mogą mieć obecnie do czynienia z wirusem ostrego paraliżu pszczół ABPV. Pozostałe z wirusów IAPV i KBV w naszych pasiekach na szczęście jeszcze nie występują.

12 Wirusy Choroby wirusowe nie są żadną nowością w pszczelarstwie. Pomimo to uważane są za jedną z przyczyn CCD. Zjadliwość chorób wirusowych i podatność na nie pszczół zmienia się. Jedyną nową chorobą wirusową która pojawiła się współcześnie jest niezwykle niebezpieczny wirus izraelski IAPV. Potrafi on w ciągu kilku dni zniszczyć rodzinę pszczelą. Zdaniem naukowców wirus izraelski jest mutację genetyczną wirusa kaszmirskiego.

13 Wirusy- wektory Warto pamiętać, że roztocze warroza jest tzn. wektorem większości chorób wirusowych. Liczne nakłucia ciała pszczoły poprzez pasożytujące osobniki warrozy, liczne zranienia i sącząca się hemolimfa to doskonałe wrota do zaatakowania organizmu pszczoły przez liczne wirusy. Jeżeli chcemy skutecznie walczyć z chorobami wirusowymi, to należy zacząć od skutecznej walki z warrozą.

14 CCD w Polsce W ostatnich kilku latach w Polsce zaobserwowano ogromne straty w pszczelarstwie spowodowane chorobami wirusowymi, szczególnie na Pomorzu Zachodnim i w Świętokrzyskim. Analizując hipotezę chorób wirusowowych jako główną przyczynę CCD warto pamiętać, że z nieznanych powodów choroby wirusowe w ostatnich latach są znacznie większe niż w latach ubiegłych. Hipoteza, że przyczyną CCD mogą być wirusy uznać można za wysoce prawdopodobną.

15 Nosema cerana Nosema cerana jest to nowy patogen pszczoły miodnej. Patogen ten nie ma jeszcze polskiej nazwy. Jest on znacznie groźniejszy od powszechnie spotykanej w naszych pasiekach nosemy spowodowanej przez Nosema apis. Do niedawna pasożytował on na innym gatunków pszczół Apis cerana hodowanych na Dalekim Wschodzie. Jest to pierwotniak atakujący rodziny pszczele przez sezon pasieczny. Nasilenie choroby obserwowane jest szczególnie latem. Może spowodować śmierć rodziny pszczelej. Zarówno Nosema cerana jak i Nosema apis przyczynia się do przenoszenia i nasilenia chorób wirusowych.

16 Uprzemysłowienie kraju i chemizacja rolnictwa W USA i Europie Zachodniej, ale niestety także w Polsce stale postępujące uprzemysłowienie i intensyfikacja rolnictwa powoduje degradację środowiska naturalnego. W intensywnym rolnictwie masowo stosowane są pestycydy, herbicydy, fungicydy. Skażeniu ulegają areały roślin dostarczających nektaru, pyłku i spadzi. Skażeniu ulega także woda, również niezbędna pszczołom do życia.

17 Neonikotynoidy W ostatnich kilku latach zjawisko CCD wiąże się z zastosowaniem w rolnictwie nowych zapraw nasiennych oraz nowych pestycydów, zawierających nowe substancje czynne. Substancje to mogą przenikać do nektaru, pyłku, spadzi. Jedną z najbardziej podejrzanych substancji jest grupa NEONICOTINOIDÓW. Grupa ta obejmuje 7 różnych substancji czynnych. Są poważne przesłanki, że obydwie te substancje mogą być bardzo niebezpieczne dla pszczół.

18 Skala zatruć pszczół Warto tu pamiętać, że stosowane do tej pory zabiegi ochrony roślin są przyczyną licznych zatruć pszczół. Rokrocznie zatruciom ulega około 200 tysięcy rodzin pszczelich, czyli około 20% ich populacji w Polsce.

19 Skażona woda Skażenie wody Skażeniu ulega także woda, również niezbędna pszczołom do życia. Obserwujemy skażenie naturalnych wodopojów (rzeki, stawy, jeziora). Pszczoły przynoszą wodę do ula w celu schłodzenia gniazda oraz rozrzedzenia konsumowanego miodu. W czasie dużych upałów silna rodzina pszczela przynosi do ula 2-3 kg wody. Wodopojem dla pszczół jest także rosa obecna na liściach roślin. Często wraz z wodą pszczoły przynoszą do ula resztki herbicydów i innych środków ochrony roślin i ulegają zatruciom.

20 Skażony cukier Cukier buraczany przez wiele lat uchodził za podstawową paszę w dokarmianiu pszczół na zimę lub stymulacji rodzin do szybszego rozwoju. Przez pszczelarzy cukier buraczany oceniany był jako bardzo dobra pasza. Niestety w ostatnich latach, pszczelarze obserwują szkodliwy wpływ dostępnego obecnie w handlu cukru buraczanego na pszczoły.

21 Cukier + chlorek sodu Cukier w starej technologii jego wytwarzania był wybielany wapnem, które następnie w procesie technologicznym było usuwane. Obecnie cukier wybielany jest chlorkiem sodu (sól kuchenna). Jego resztki są obecne w cukrze spotykanym w handlu. Według normy cukier może obecnie zawierać nawet do 2,7% chlorku sodu. W badaniach naukowych stwierdzono szkodliwy wpływ tej substancji już przy poziomie 0,1%, a toksyczny przy stężeniu 3,0%.

22 Cukier + imidacloprid Kolejne zagrożenie związane z cukrem związane jest z faktem zaprawiania nasion buraka cukrowego IMIDACLOPRIDEM. Jest to jedna z bardzo toksycznych substancji czynnych zaliczana do grupy NEONICOTINOIDÓW. Substancja ta jest dla pszczół wysokotoksyczna. Istnieje realne podejrzenie, że w pewnych śladowych ilościach przenosi się ona do cukru i szkodzi pszczołom.

23 GMO GMO- rośliny modyfikowane genetycznie Podejrzewa się, że pyłek i nektar z roślin modyfikowanych genetycznie (GMO) może mieć ujemny wpływ na pszczoły i być przyczyną CCD. Brak jest co prawda wiarygodnych badań naukowych w tym zakresie. Aktualnie w Polsce to potencjalne zagrożenie GMO jest na szczęście teoretyczne. Polska jest obecnie krajem wolnym od GMO.

24 Genetyczne wydelikacenie pszczół Udomowienie zwierząt przez człowieka zawsze prowadzi do ich genetycznego wydelikacenia. Obecnie większość gatunków zwierząt domowych nie miałoby szans przetrwania w warunkach naturalnych. Jeszcze w ubiegłym stuleciu pszczoły miodne hodowane przez człowieka nie różniły się praktycznie genetycznie od pszczół żyjących w stanie dzikim. Były one tak samo odporne na choroby i niekorzystne warunki środowiskowe.

25 Genetyka- inseminacja- chów wsobny Niestety selekcja i hodowla pszczół i ich genetyczne udoskonalenie w kierunku poprawy ich cech użytkowych korzystnych z punktu interesów człowieka przyczyniła się moich genetycznego wydelikacenia. Szczególnie negatywnie przyczynił się do tego chów wsobny oraz masowe zastosowanie w szerokiej praktyce technologii sztucznego unasieniania matek. Chów wsobny obniża zdecydowanie żywotność pszczół.

26 Sztuczne unasienianie Sztuczne unasienianie matek mimo wielu niewątpliwych zalet w pracy hodowlanej, sprzyja niestety poprzez przemycanie w kolejnych generacjach pszczół genów letalnych i półlegalnych- niezamierzonej genetycznej degradacji linii hodowlanych. Sztuczne unasienianie i mała liczebność linii hodowlanych niesamowicie zawęża bogactwo genetyczne pszczół.

27 Monokultury = monodieta Monokultury w uprawie roślin W USA i wielu regionach Europy Zachodniej dominują w rolnictwie uprawy monokultur. Na wielkich obszarach uprawia się jeden i ten sam gatunek roślin. Dla pszczół nie są to warunki naturalne. Pszczoła tak jak i człowiek do swojego biologicznego rozwoju potrzebuje urozmaiconej diety. Monokultury to także monodieta. Pszczoła potrzebuje całego bogactwa aminokwasów, witamin, składników mineralnych dostępnych w warunkach naturalnych. Z pewnością monodieta nie sprzyja dobrej kondycji pszczół i jest brana pod uwagę jako jedna z hipotez CCD.

28 Telefonia komórkowa Najmniej prawdopodobną hipotezą co jest przyczyną CCD jest rozwój telefonii komórkowej. Warto zadać sobie pytanie: W jaki to niby sposób telefony komórkowe mogłoby szkodzić pszczołom? Odpowiedzi na leży szukać w psychice pszczół. Otóż pszczoły podczas lotów na pożytek kodują w swoim mózgu trasę powrotu do ula. Pszczoły zbieraczki latają w przenośni „na pamięć” i z „zawiązanymi oczyma”. Nadmiar fal radiowych w środowisku może „rozkodować” taką pszczołę. Taka pszczoła wówczas nie potrafi w takiej sytuacji znaleźć drogi powrotnej do ula i po prostu ginie! Hipoteza ta była traktowana jako sensacyjna hipoteza bez żadnych realnych uzasadnień naukowych. Obecnie znaleziono pewne przesłanki naukowe, że do pewnego stopnia jest jednak ona prawdziwa, chociaż wydaje mi się, że telefonia komórkowa jeżeli nawet szkodzi pszczołom to w stopniu nieznacznym.

29 Podsumowanie Wszystkie hipotezy co jest przyczyną CCD żadnej z hipotezy nie można wykluczyć. Samo pojęcie CCD wskazuje na to, że jego przyczyna jest nie znana ale bardzo groźna. raktycznie przyjąć można, że przyczyną CCD w pszczelarstwie jest ogólne pogorszenie warunków środowiskowych i może być to zbiorcze działanie wielu z pośród tych wymienionych czynników. Tak czy inaczej pszczelarzom w tych warunkach jest o wiele ciężej pielęgnować swoje pszczoły.