1 System wsparcia osób niepełnosprawnych w Polsce w świetle badań naukowych Prof. dr hab. Barbara Gąciarz (Wydział Humanistyczny AGH Kraków) Konferencja „Jubileusz 25-lecia systemu wsparcia osób niepełnosprawnych” Sejm RP, Warszawa, 26 września 2016 r.
2 Rozległy dorobek socjologii, polityki społecznej, pedagogiki i psychologii IFiS PAN - Raporty z badań o sytuacji osób niepełnosprawnych. Od lat 70 przez 90 do 2015r. Projekt „Od kompleksowej diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce do nowego modelu polityki społecznej wobec niepełnosprawności” 2012 – 2014. Wspólne przedsięwzięcie badawcze Wydziału Humanistycznego AGH w Krakowie, Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych UW i Instytutu Socjologii UJ Studia nad niepełnosprawnością. Polska tradycja badawcza 01
3 Ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych Powstanie PFRON – 1991 r. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Wdrażanie zaleceń i rezolucji Rady Europy. Akcesja do UE w 2004. Wdrażanie dyrektyw, rozporządzeń i decyzji UE Ustawa z dnia 15 czerwca 2012 r. o ratyfikacji Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (2006) Kamienie milowe systemu wsparcia osób niepełnosprawnych w Polsce 02
4 zmniejszanie barier architektonicznych, większa dostępności edukacji powszechnej (szkoły integracyjne) dostęp do wyższych studiów; powstanie systemu BON łatwiejsza dostępność wielu usług (handel, transport) większa widoczność działań instytucji publicznych na rzecz osób niepełnosprawnych Ewolucja sytuacji osób niepełnosprawnych - sukcesy 0303
5 rozwój, widoczność i pozytywnie oceniana działalność organizacji pozarządowych (organizacje rzecznicze i fundacje pomocowe) wzrost aktywności osób niepełnosprawnych (zaangażowanie obywatelskie, grupy samopomocowe, nowe media) większe zrozumienie i akceptacja ze strony społeczeństwa Ewolucja sytuacji osób niepełnosprawnych -sukcesy 0404
6 sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy - niski poziom zatrudnienia i aktywności zawodowej nieefektywność wsparcia dla zatrudnienia na otwartym rynku pracy; pozorna atrakcyjność wsparcia dla zatrudnienia niska dostępność rehabilitacji i opieki zdrowotnej zbyt małe, nieefektywne wydatki publiczne (niewłaściwie lokowane – przypadek dotacji oświatowej) Uporczywie trwające bariery. Wyzwania polityki publicznej wobec niepełnosprawności 0505
7 ograniczenia prawne – dysfunkcje systemu orzecznictwa; brak jednolitego wielofunkcyjnego orzecznictwa dominacja podejścia kompensacyjnego i charytatywnego; zasiłki i świadczenia opiekuńcze zamiast kompleksowych programów integracji i aktywizacji niska świadomość nowoczesnych metod rozwiązywania problemów niepełnosprawności; brak systemu doradztwa i asystentów osób niepełnosprawnych Uporczywie trwające bariery. Wyzwania polityki publicznej wobec niepełnosprawności 0606
8 niedostateczne zrozumienie potrzeb osób niepełnosprawnych i słaba świadomość praw osób z niepełnosprawnościami utrzymywanie się negatywnych stereotypów ON;; unikanie kontaktów i wchodzenia w trwałe relacje społeczne (praca, pełnienie ról publicznych); administracja państwowa jako negatywny przykład pracodawcy unikającego zatrudniania niepełnosprawnych postrzeganie niepełnosprawności jako problemu prywatnego; pomoc – obowiązek rodziny, brak wsparcia dla zaangażowania publicznego Uporczywie trwające bariery. Wyzwania polityki publicznej wobec niepełnosprawności 0707
9 Węzły krytyczne: -Brak mechanizmów łącznikowych pomiędzy różnymi etapami wsparcia -Przejście pomiędzy etapami edukacji -Zakończenie edukacji i przejście na rynek pracy -Powiązanie świadczeń z aktywizacją zawodową (pułapki świadczeniowe, demotywacyjne funkcje świadczeń) -Brak koordynacji pomiędzy instytucjami z różnych sektorów administracji publicznej -Dominacja działań reaktywnych (rozwiązywanie problemów bieżących) Nieciągłości systemu wsparcia 0808
10 Brak reform systemu wsparcia dla ON źródłem wielkich strat ekonomicznych i społecznych (koszty bezpośrednie niepełnosprawności na poziomie 5%PKB). Unowocześnienie systemu i racjonalizacja warunkiem poprawy sytuacji ON Utrwalanie uzależnienia ON od instytycji publicznych i świadczeń finansowych ze strony państwa i samorządu. (bierność, marginalizacja i izolacja społeczna) Dysfunkcje polityki publicznej wobec niepełnosprawności 09
11 Niepełnosprawność może być bodźcem modernizacyjnym i rozwojowym dla gospodarki i sfery instytucjonalnej. Potencjał innowacyjny w sektorze nowoczesnych technologii i elastycznych form usług publicznych. Przykład konferencji „Nowe technologie a niepełnosprawność” (Kwiecień, 2016, Kraków, AGH) Wartość europejskiego rynku produktów i usług dla ON to 7 mld euro Niedostatek innowacji organizacyjnych i dostosowań sfery publicznej służących ogółowi. Przykład uniwersalnego projektowania Dysfunkcje polityki publicznej wobec niepełnosprawności 10
12 Stan świadomości społecznej: anachroniczne stereotypy dotyczące przyczyn niepełnosprawności i możliwości normalnego funkcjonowania osób niepełnosprawnych. Segregacja i izolacja oczekiwaniem społecznym Postrzeganie niepełnosprawności jako prywatnej sprawy jednostki Dyskurs medialny: powielanie i pogłębianie stereotypów Niepełnosprawność: przyczyny zafałszowania polityki publicznej 11
13 Problem modelu polityki społecznej: dominacja instrumentów pasywnych nad aktywizującymi deklarowane cele integracji i aktywizacji ON nie są adekwatnie zoperacjonalizowane w ramach prawa, w funduszach publicznych, w zasobach organizacyjnych instytucji publicznych. Słabość dialogu obywatelskiego ze środowiskiem ON Brak koordynacji pomiędzy instytucjami z różnych sektorów administracji publicznej Marginalizacja niepełnosprawności w debacie publicznej. Postawa elit Bariery rozwiązywania problemu niepełnosprawności 12
14 Usuwanie uporczywych barier dla ON wymogiem zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Są powszechne i szkodzą nam wszystkim Usuwanie barier i aktywizacja ON stymulują innowacje technologiczne i organizacyjne, zmieniają postawy społeczne. Szansa na modernizację gospodarki i społeczeństwa Standardy likwidacji barier społecznych szansą na strukturalne zmiany w ochronie zdrowia, edukacji, instytucjach rynku pracy Nowe podejście do niepełnosprawności: szansa na modernizację polityki publicznej 13
15 25 lat i co dalej? Wymiary zmiany polityki społecznej Ustawodawstwo Jednolita horyzontalna ustawa o osobach niepełnosprawnych (transpozycja Konwencji ONZ) Włączenie przepisów o ON do ogólnych regulacji (np. Kodeksu Pracy) Orzecznictwo/ status prawny ON Jednolite orzecznictwo wielofunkcyjne Zintegrowane komisje orzecznicze Powiązanie orzeczenia z programem rehabilitacji i aktywizacji Charakter świadczeń Dywersyfikacja świadczeń. Zwiększanie udziału świadczeń aktywizujących Zastosowanie modelu samodzielnego życia Usługi Standardy usług publicznych Rozwijanie komercyjnych usług dla ON Ustanowienie standardów dostępności usług i towarów Naturalizacja i decentralizacja Rodzina podmiotem kompleksowego wsparcia – kontrakty rodzinne Konsolidacja odpowiedzialności i zasobów w JST –nowy model służb społecznych Równoczesna zmiana szeregu rozwiązań prawnych i instytucjonalnych – efekt synergii Problem horyzontalny: całe społeczeństwo i gospodarka to obszar rozwiązywania Ustanowienie nowego modelu działania służb społecznych: integracja + aktywizacja 5 Kluczowych obszarów 0102 03 04 05 07
16 25 lat i co dalej? 3 kroki do zmiany położenia ON Zmiana systemu instytucji wspierających ON: nowa misja + nowy sposób działania Zmiana polityki publicznej wobec niepełnospraw- ności Nowa kultura niepełno- sprawności Uczestnictwo społeczne ON normą Debata publiczna nad polityką społeczną wobec ON Zmiana doktryny rozwiązywania problemów niepełnosprawności Zmiana ustawodawstwa Ustanowienie standardów równego traktowania ON Krok 1 Efektywna realizacja polityki aktywizacji i integracji społecznej Upodmiotowienie ON w procesie realizacji polityki społecznej Włączenie rynkowe, polityczne i społeczne ON Krok 2 Potrzeby ON i wymogi uczestnictwa ON standardowym elementem organizacji społecznej Powszechność obecności ON w sferze publicznej ON uczestnikami rozwoju społeczno-gospodarczego Krok 3 1