1 Treść stosunku małżeństwa – majątkowe skutki zawarcia małżeństwa dr Krzysztof Gołębiowski

2 Skutki zawarcia małżeństwa Zawarcie małżeństwa wywołuje doniosłe skutki prawne, wynikające także z innych niż k.r.o. ustaw są to skutki w zakresie relacji: między samymi małżonkami oraz między małżonkami a osobami trzecimi

3 Skutki zawarcia małżeństwa Zagadnienia te omawia się tradycyjnie jako problem „treści stosunku prawnego małżeństwa” Zwracam jednak uwagę, że ze względu na (doniosłe) skutki zawarcia małżeństwa w relacjach między małżonkami a osobami trzecimi nie jest to ujęcie ścisłe Dlatego mówię raczej o „skutkach prawnych zawarcia małżeństwa”, co jest pojęciem szerszym niż „treść stosunku prawnego małżeństwa”

4 Podział skutków zawarcia małżeństwa – skutki te występują w chwili zawarcia małżeństwa i trwają w zasadzie do jego ustania – można wyróżnić dwie ich grupy: majątkowe i niemajątkowe niemajątkowe uregulowane przede wszystkim w k.r.o. te skutki zawarcia małżeństwa mają w zasadzie charakter typowego zbioru wzajemnych praw i odpowiadających im obowiązków można więc mówić o stosunku prawnym majątkowe w k.r.o. i innych ustawach

5 Prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym wynikają z regulacji art. 23, 24 i 25 k.r.o. ale np. art. 23 k.r.o. reguluje zarówno kwestie majątkowe jak i niemajątkowe ten przepis ma najbardziej ogólny charakter i dalsze regulacje w znacznym stopniu są jego rozwinięciem pokazuje to ścisłe powiązanie obu grup powinności zostały one nałożone na małżonków dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania małżeństwa

6 Obowiązki o charakterze niemajątkowym - katalog Art. 23. Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. wyróżnia się 3 podstawowe obowiązki o charakterze niemajątkowym: – wspólnego pożycia – wzajemnej pomocy – wierność ostatni wymieniony w art. 23 k.r.o. obowiązek ma charakter zarówno majątkowy jak i niemajątkowy

7 Majątkowe skutki zawarcia małżeństwa Najważniejszy podział tych skutków: niezależne od istniejącego między małżonkami ustroju majątkowego (art. 23-30 k.r.o., w zasadzie też art. 680 1 k.c.) zależne od istniejącego między małżonkami ustroju majątkowego (inaczej: małżeński ustrój majątkowy, art. 31 – 54 k.r.o.) kryterium podziału, jak sama nazwa wskazuje: czy dany skutek wynika z regulacji ustroju majątkowego czy odnosi się do każdego małżeństwa bez względu na typ istniejącego w nim ustroju

8 Skutki niezależne od istniejącego ustroju majątkowego występują w każdym małżeństwie, nie da się ich zmienić, np. umową są związane z samą naturą tego stosunku i wzmacniają podstawowe funkcje małżeństwa – wynikają z art. 23 – 30 k.r.o., (trzeba pamiętać, że w przepisach tych są też obowiązki niemajątkowe) – można też dodać art. 680 1 k.c. są to więc przepisy bezwzględnie obowiązujące nie da się wyłączyć tych skutków np. intercyzą czy inną umową choćby oboje małżonkowie się na to godzili

9 Skutki niezależne od istniejącego ustroju majątkowego w związku z tym wszystkie te skutki są ogólnie takie same w każdym małżeństwie są to prawa i obowiązki nadające charakter stosunkowi małżeństwa i będące wyrazem poglądów ustawodawcy co do funkcji małżeństwa, obowiązków małżonków względem siebie i rodziny można określić te skutki jako „podstawowe” powstają nawet jeśli między małżonkami istnieje ustrój rozdzielności majątkowej („całkowitej”)

10 Skutki zależne od istniejącego ustroju majątkowego - wzmianka o ustrojach majątkowych szerzej później generalnie: oprócz skutków „podstawowych” w każdym małżeństwie powstaje poza tym ustrój majątkowy – np. wspólność lub rozdzielność ustrój to regulacje dotyczące majątków małżonków – ich tworzenia, zbywania, odpowiedzialności za zobowiązania te reguły już mogą być co do zasady modyfikowane poprzez intercyzę ale tylko przez wybór ustroju majątkowego spośród kilku ustrojów stworzonych przez ustawodawcę (zamknięty katalog)

11 Funkcje obu grup regulacji Ustrój oraz „skutki podstawowe” występują w każdym małżeństwie, przy czym występują różne typy ustrojów W ramach regulacji ustrojów majątkowy więcej przepisów odnosi się nie tylko do sfery relacji między małżonkami, ale też do ich stosunków z osobami trzecimi (np. art. 37, 41 k.r.o.) – Przepisy o ustroju wpływają tez na funkcjonowanie każdego z małżonków w obrocie cywilnoprawnym, prowadzenie działalności gospodarczej itd.

12 Funkcje obu grup regulacji Obie grupy przepisów spełniają nieco inne funkcje – Musi to wpływać też na wykładnię przepisów W zakresie skutków podstawowych należy mieć na względzie przede wszystkim dobro rodziny Przepisy o ostrojach – w znaczenie szerszym zakresie trzeba uwzględniać interes osób trzecich, bezpieczeństwo obrotu itp. Nie jest to jednak pogląd powszechnie akceptowany

13 Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny (art. 23 k.r.o.) pierwszy ze skutków niezależnych od ustroju („podstawowych”) jak już wspomniałem – najbardziej ogólny i podstawowy charakter – dlatego mówi się, że dalsze obowiązki wynikają z tego podstawowego, są jego uszczegółowieniem – nie da się w pełni opisać jego przejawów

14 Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny (art. 23 k.r.o.) – a więc współdziałanie i współdecydowanie przez małżonków o ich działaniach dla realizacji celu, jakim jest dobro rodziny mówi się, że ma charakter majątkowy, ale wydaje się, że nie da się wyłączyć sfery niemajątkowej z pojęcia „dobra rodziny” – tu przypominam, że istotne jest ustalenie pojęcia rodziny – chodzi o model małej rodziny – a więc obowiązek nie oznacza konieczności dbania o rodziców czy teściów – o ile oczywiście nie wynika to z innych regulacji

15 Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny (art. 23 k.r.o.) jest sporne, czy można z niego i tylko niego wyprowadzać konkretne roszczenia np. o zapłatę czy wydanie rzeczy do korzystania – raczej nie – ponadto mimo tego obowiązku jego naruszenie przy zawarciu umowy nie powoduje jej nieważności – a więc umowa niekorzystna dla rodziny będzie ważna, ale będzie naruszeniem obowiązku małżonka wykonywanie tego obowiązku może być brane pod uwagę m.in. przy orzekaniu o winie przy rozwodzie. Dalsze obowiązki majątkowe są już ujęte bardziej konkretnie

16 Obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.) zaspokajanie potrzeb rodziny wynika z obowiązku z art. 23 i jest jego konkretyzacją ustawodawca wskazuje 2 postaci wykonywania obowiązku: – osobiste starania – lub świadczenia materialne, przede wszystkim pieniądze – to zaspokajanie wcale nie musi się odbywać za pomocą majątku wspólnego, jest to co innego niż np. zarząd majątkiem wspólnym – przypominam, że nawet jeśli jest ustrój rozdzielności majątkowej, to małżonek obciążony jest obowiązkiem zaspokajania potrzeb rodziny

17 Obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.) „potrzeby rodziny” – a więc czyje potrzeby? pojęcie rodziny – przypomnienie: „mała rodzina” – a więc potrzeby małżonków oraz ich dzieci, dopóki z nimi mieszkają a już nie np. rodziców jednego z małżonków, nawet jeśli małżonkowie u niego mieszkają

18 Pojęcie „potrzeb rodziny” generalnie można w ramach tych potrzeb wyróżnić: potrzeby indywidualne poszczególnych członków rodziny oraz potrzeby, które zaspokajane są grupowo, zbiorowo do indywidualnych potrzeb należą np.: koszty zakupu odzieży dla małżonka czy dziecka, koszty podręczników, leczenia do zaspokajanych zbiorowo np. koszty energii elektrycznej, czynszu, w zasadzie też żywności

19 Zakres obowiązku - ogólnie art. 27 k.r.o.: Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny o rozmiarze obowiązku decydują zatem: – z jednej strony zakres rzeczywistych potrzeb członków rodziny – z drugiej siły i możliwości zarobkowe i majątkowe małżonka a więc decydują możliwości, a nie faktycznie uzyskiwane dochody

20 Zakres obowiązku - ogólnie cel: zapewnienie równej stopy życiowej wszystkim członkom rodziny można porównać z przepisami o obowiązku alimentacyjnym, art. 135. § 1: Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego.

21 Charakter prawny obowiązku Kwestia sporna 2 poglądy: – jest to obowiązek alimentacyjny – nie jest to obowiązek alimentacyjny Podstawowe odmienności w stosunku do obowiązku alimentacyjnego: – jest to obowiązek przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb „rodziny jako całości” a nie poszczególnych członków (np. uchwała SN z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86)III CZP 91/86 – nie można go regulować umową w przeciwieństwie do obowiązku alimentacyjnego

22 Charakter prawny obowiązku jednak w pewnym zakresie w drodze analogii stosuje się przepisy o alimentacji, zwłaszcza procesowe w praktyce określa się roszczenia oparte na art. 27 k.r.o. jako „alimentacyjne”, zwłaszcza czynią tak sądy

23 Charakter prawny obowiązku obowiązek ustaje z chwilą ustania małżeństwa – może istnieć obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami – art. 60 k.r.o. – oraz między rodzicami a dziećmi – ale wówczas jest to już „czysty” obowiązek alimentacyjny – nie jest on kontynuacją powinności z art. 27 k.r.o.

24 Charakter prawny obowiązku Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1974 r. III CZP 46/74, dotycząca art. 27 k.r.o., wbrew sugestii o „alimentacji”: W sprawach o roszczenia alimentacyjne między małżonkami sąd w zasadzie nie bada, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże w wypadkach szczególnych, np. gdy małżonek, który zerwał pożycie, pozostaje w konkubinacie z inną osobą, sąd może odmówić uwzględnienia roszczenia, jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego

25 Przymusowa realizacja obowiązku a więc co może zrobić jeden z małżonków w sytuacji, w której drugi nie wykonuje obowiązku z art. 27 k.r.o. uwaga! jest to co innego niż realizacja obowiązku alimentacyjnego generalnie są dwa sposoby, w ramach jednego występują dwie „odmiany” – zasądzenie określonej kwoty („renty”) albo w toku specjalnie wszczętego w tym celu postępowania albo w toku postępowania rozwodowego – drugi sposób – art. 28 k.r.o. – o nim później

26 Przymusowa realizacja obowiązku – zasądzenie renty 2 sytuacje: 1. nie toczy się postępowanie rozwodowe 2. już w toku postępowania rozwodowego ad. 1 – orzeka o tym sąd rejonowy postępowaniu procesowym z powództwa jednego z małżonków przeciwko drugiemu – małżonek powinien zgłosić żądanie zasądzenia od drugiego małżonka określonej sumy płatnej okresowo – głównym przedmiotem rozstrzygnięcia sądu jest w tym wypadku żądanie zasądzenia renty

27 Przymusowa realizacja obowiązku – zasądzenie renty 2 sytuacje: 1. nie toczy się postępowanie rozwodowe 2. już w toku postępowania rozwodowego ad. 2 – wtedy to odbywa się w ramach postępowania rozwodowego – W ramach postępowania zabezpieczającego (art. 730 i nast. k.p.c.) – nie na stałe, ale na czas procesu rozwodowego – głównym przedmiotem rozstrzygnięcia sądu jest w tym wypadku żądanie rozwodu, ale przy okazji, na czas trwania procesu, sąd orzeka też o obowiązku przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny

28 Przymusowa realizacja obowiązku – zabezpieczenie Art. 730. § 1. W każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny można żądać udzielenia zabezpieczenia. § 2. Sąd może udzielić zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania lub w jego toku. (…) Art. 730 1. § 1. Udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania, jeżeli uprawdopodobni roszczenie oraz interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. § 2. Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. Art. 753. § 1. W sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia.

29 Przymusowa realizacja obowiązku – zabezpieczenie o zabezpieczenie może wystąpić też małżonek pozwany – często z pozwem rozwodowym występuje małżonek, który odszedł od rodziny – wtedy pozwany małżonek może domagać się zabezpieczenia nie można w tym czasie wszcząć oddzielnej sprawy o zasp. potrzeb rodziny (1. sposób), a wszczętą zawiesza się co do okresu post. rozwodowego (art. 455 k.p.c.)

30 Ustalanie wysokości renty poniższe reguły dotyczą obu postępowań – przed Sądem Rejonowym i zabezpieczenia w toku procesu rozwodowego w ramach orzekania sąd ustala, jakie są potrzeby rodziny – w rozumieniu wcześniej podanym – też potrzeby zobowiązanego najczęściej w praktyce wylicza się, ile miesięcznie potrzeba na jedzenie, ubranie, podręczniki, wydatki na media („rachunki”), czynsz itp. – a więc praktycznie ważne jest zbieranie dokumentów potwierdzających wydatki przez osobę, która liczy się z koniecznością wystąpienia z odpowiednim żądaniem – trzeba „przekonać” sąd, że takie koszty się ponosi w zasadzie w zależności od sytuacji ekonomicznej danej rodziny też korepetycje, zajęcia dodatkowe dla dziecka – trzeba pamiętać o celu w postaci zapewnienia równej stopy życiowej członkom rodziny

31 Ustalanie wysokości renty następnie ustala się, w jakim stopniu każde z małżonków ma zaspokajać te potrzeby – oczywiście, zgodnie z przepisem – w zakresie możliwości zarobkowych i majątkowych uwzględnia się fakt, że jedno z małżonków zajmuje się dziećmi – wprost o tym w art. 27 – ale zależy to od sytuacji – tylko jeśli taka jest potrzeba – np. jeśli jednocześnie uwzględnia się koszty opiekunki, przedszkola itp. to małżonek nie może w ten sposób „zwolnić się” od zarobkowania może być nawet tak, że drugi małżonek materialnie w całości lub prawie w całości musi pokryć koszty utrzymania uwzględnia się także uzasadnione potrzeby małżonka, który ma być zobowiązany do zapłaty

32 Orzeczenie sądu po przeprowadzeniu tych ustaleń sąd zasądza określoną kwotę płatną do rąk jednego z małżonków – w praktyce najczęściej tego, który pozostaje z dziećmi – jest to zazwyczaj miesięczna rata – lub – jeśli uzna, że brak przesłanek z art. 27 k.r.o. – oddala powództwo (bądź wniosek o udzielenie zabezpieczenia)

33 Orzeczenie sądu niektóre sądy – moim zdaniem błędnie – rozbijają zasądzone kwoty na poszczególne dzieci i małżonka, – a przecież wiele potrzeb poszczególnych członków rodziny jest zaspokajana wspólnie – jest to wykonanie obowiązku zaspokojenia potrzeb rodziny (jednego obowiązku), a nie kliku osobnych obowiązków alimentacyjnych

34 Regulacja art. 28 k.r.o. drugi sposób przymusowej realizacji obowiązku z art. 27 k.r.o. (obok zasądzenia renty) szczególny środek prawny pozwala na pominięcie etapu egzekucji sądowej bardziej bezpośrednia forma ochrony interesów rodziny dłużnik małżonka (najczęściej pracodawca) otrzymuje postanowienie sądu, z którego wynika, że „od razu” ma wypłacać część należności małżonkowi swojego wierzyciela (najczęściej pracownika), z pominięciem samego wierzyciela

35 Przesłanki zastosowania art. 28 k.r.o. Przesłanki zastosowania art. 28: – niespełnianie przez jednego z małżonków obowiązku z art. 27 k.r.o. – pozostawanie małżonków we wspólnym pożyciu tymczasem środek ten przydatny byłby właśnie wtedy, gdy jedno z małżonków już nie mieszka z rodziną tym bardziej, że § 2 dopuszcza trwanie mocy nakazu po ustaniu wspólnego pożycia zatem w wypadku braku wspólnego pożycia małżonkowi pozostaje sposób pierwszy (zasądzenie „renty”) Takie ukształtowanie przesłanek powoduje, że ten sposób nie jest powszechnie stosowany

36 Regulacja procesowa Art. 565 § 1 Rozstrzygnięcie o istotnych sprawach rodziny w braku porozumienia małżonków, jak również udzielenie zezwolenia na dokonanie czynności, do której jest potrzebna zgoda drugiego małżonka lub której drugi małżonek sprzeciwił się, może nastąpić dopiero po umożliwieniu złożenia wyjaśnień małżonkowi wnioskodawcy, chyba że jego wysłuchanie nie jest możliwe lub celowe. § 2. To samo dotyczy nakazu sądu, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające jednemu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka.

37 Zastosowanie art. 28 k.r.o. znajdzie zastosowanie w sytuacji, w której małżonek nie zerwał wspólnego pożycia, lecz „nie udostępnia” swoich dochodów rodzinie i ma stałe dochody, – zwłaszcza stosunek pracy tu ma znaczenie – ale mogą to być też inne należności – z działalności gospodarczej – albo praw autorskich dochody i tak wchodzą na podstawie art. 31 w zw. z art. 33 k.r.o. do majątku wspólnego – oczywiście jeśli małżonkowie pozostają w ustroju wspólności – ale chodzi o to, że wchodzą do tego majątku w sensie prawnym – ale faktycznie może korzystać z nich tylko jeden z małżonków – więc de facto chodzi o możliwość uzyskania faktycznego do nich dostępu

38 Zakres należności, które będą wypłacane do rąk drugiego małżonka jaka część należności? – te same kryteria, co przy rencie z 27 potrzeby rodziny – wielkość dochodów z danego tytułu Koncepcja SN, aby wydać postanowienie o przekazaniu do rąk drugiego małżonka „ułamkowej części” dochodów (np. ¼) – wątpliwa zasadność, miała być może sens w dawnym ustroju, przy założeniu, że małżonek utrzymuje się z wynagrodzenia za pracę, które ma stałą wysokość – trudne do zastosowania przy dochodach zmiennych, takich jak z działalności gospodarczej – poza tym wtedy brak odniesienia do kwotowo ustalonej wysokości potrzeb rodziny