1 Uczenie się. Zarys najważniejszych teoriiAdriana Schetz Instytut Filozofii Uniwersytet Szczeciński

2 Plan wykładu Śliniące się psy, czy podróżujące gołębie? Krótka historia psychologii uczenia się. „Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”? Społeczne zachowania zwierząt Wyspa doktora Moreau? Smutna konkluzja: nie ma postępu w zoopsychologii?

3 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Modele i teorie uczenia się zwierząt: Model oparty na łuku odruchowym: behawioryzm Modele oparte na roli zaskoczenia i uwagi: Teoria Rescorli-Wagnera Teoria Mackintosha Teoria Pearce’a-Halla

4 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Model oparty na łuku odruchowym: Behawioryzm

5 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Model oparty na łuku odruchowym: Behawioryzm Iwan Pawłow wykazał (1904), że uczenie się zwierząt oparte na asocjacji bodźców jest czysto odruchowe, czyli mechaniczne.

6 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Relacja między typami temperamentu wg. Hipokratesa- Galena a aktywnością OUN wg. Pawłowa: melancholik– charakteryzuje się słabym układem nerwowym choleryk – charakteryzuje się silnym układem nerwowym w połączeniu z brakiem równowagi między procesami pobudzania i hamowania flegmatyk – charakteryzuje się silnym układem nerwowym z jednoczesną równowagą między słabymi procesami hamowania i pobudzania sangwinik – charakteryzuje się silnym układem nerwowy z równowagą między silnymi procesami hamowania i pobudzenia.

7 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Rodzaje warunkowania: 1. Klasyczne: Pawłow zakłada przetokę ślinianki i izoluje część żołądka u psa. Wniosek: Bodziec bezwarunkowy (ślinienie się) zamienia się w bodziec warunkowy dzięki asocjacji z bodźcem warunkowym (światło lub dźwięk itp.). 2. Instrumentalne czy sprawcze (odruch II typu, czyli wzmocnienie/stłumienie): Jerzy Konorski i Stefan Miller czytają Pawłowa. Wniosek: Wyizolowane reakcje wydzielnicze nie wyjaśniają zachowań psów Pawłowa. Trzeba odróżnić reakcje odruchowe proste od reakcji złożonych, np. poszukiwania czy unikania. Wówczas zwierzę musi zainicjować ruch lub go powstrzymać.

8 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Warunkowanie instrumentalne czy sprawcze (odruch II typu): Jerzy Konorski i Stefan Miller prowadzą własne eksperymenty. Efekt: Współpraca z Pawłowem, polemika z Sherringtonem oraz wprowadzenie przez Skinnera określenia: operant behavior (warunkowanie sprawcze) oraz respondent behavior (warunkowanie klasyczne).

9 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Czy rzeczywiście Pawłow warunkował zachowania zwierząt? A może tylko tak mu się wydawało?

10 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Eksperyment Köhlera: Reakcja gołębi, nauczonych wskazywania za pomocą dziobnięcia w ciemniejszą spośród dwóch szarych kart, była wzmacniana za pomocą nagrody w postaci ziarna. Okazało się jednak, że gdy pokazywano gołębiom „właściwą kartę” oraz nową, ciemniejszą od niej, w większości przypadków wybierały one ciemniejszą. Tłumaczono to, opierając się na założeniach psychologii postaci, że gołębie nie nauczyły się – jak by to powiedzieli behawioryści –wiązania bodźców z odpowiednio wzmocnioną reakcją, ale raczej nauczyły się rozwiązywać uprzednio hipotetycznie skonstruowany problem. Nieco humorystycznie można powiedzieć, że w gołębiej głowie powstała mniej więcej taka hipoteza: „Trzeba zawsze wybierać ciemniejszy kolor, a nie po prostu bezmyślnie dziobać tę z kart, za którą dostaje się nagrodę”.

11 Interesujące spostrzeżenia osób podróżujących londyńskim metrem:„W latach regularnie spotykałem pojedynczego, jasno-rudo ubarwionego gołębia wsiadającego na Paddington i wysiadającego na następnej stacji…” (Jim Brock, London, letters from New Scientist)

12 „Gołąb, wskoczył do mojego wagonu pociągu Northern Linena na stacji King’s Cross i stanął całkiem spokojnie w pobliżu drzwi. Turyści gruchali, gołąb nie. Sądzili, że to dodatkowa, londyńska atrakcja i próbowali skusić go chipsami, jednakże, co niezwykłe, gołąb nie był zainteresowany. Sprawiał wrażenie, że wie dokąd zmierza i gdy tylko drzwi otworzyły się przy Euston, wyleciał przez nie. Innym razem […] gołąb przydreptał [pod drzwi pociągu na naziemnej stacji Hounslow Central. Ptako-fobiczny pasażer typał w jego kierunku niespodziewanie, gołąb jednakże wracał za każdym razem [pod drzwi]. Ptak wydawał się bardzo zdeterminowany co do chęci odbycia swojej podróży. I kiedy został po raz ostatni odgoniony a drzwi pociągu zaczęły się zatrzaskiwać, wykonał ostatnie szaleńcze nurkowanie (final frantic swoop) w ich kierunku, podobnie do ludzkiego pasażera, który chciałby desperacko zdążyć wsiąść do pociągu. Obserwując te ptaki jestem niemal pewna, że to podróż, nie jedzenie stanowi ich cel. Gołębie są inteligentnymi zwierzętami i łatwo się uczą. Nie widzę powodu, dla którego nie miałyby one zorientować się, że podróżowanie metrem oszczędza ich skrzydła, zważywszy, że w mieście jest mnóstwo zdeformowanych i okaleczonych gołębi”

13 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Teoria Rescorli-Wagnera, 1972 (rola zaskoczenia i uwagi) L. J. Kamin, 1969: „Być może dla wzrostu połączeń asocjacyjnych jest konieczne by bezwarunkowy bodziec inicjował pewną „pracę umysłową” (mental work) u zwierzęcia. Ta praca umysłowa występowałaby tylko wtedy, gdy bodziec bezwarunkowy byłby nieoczekiwany, wtedy, gdyby w pewnym sensie zaskakiwał zwierzę”.

14 Teoria Rescorli-Wagnera, 1972 (rola zaskoczenia i uwagi)Eksperyment Kamina (1969): Dwie grupy badanych: E i C I etap: Grupa E: Dźwięk -> porażenie prądem Grupa C: 0 II etap: Grupa E i C: Dźwięk + światło -> porażenie prądem III etap: Grupa E i C: światło Efekt: Grupa E: 0,45 sec. opóźnienia reakcji uniknięcia porażenia Grupa C: 0,05 sec. opóźnienia reakcji uniknięcia porażenia Wniosek: Skoro grupa E nie dawała oznak nabycia odruchu warunkowego, to wydaje się, że wyuczenie odruchu warunkowego dźwięk -> bodziec zahamowało nabycie nowego odruchu warunkowego światło -> bodziec.

15 Teoria Rescorli-Wagnera, 1972 (rola zaskoczenia i uwagi)Wnioski ogólne: Wyuczenie jednego odruchu warunkowego może powodować niezdolność do nabycia innego odruchu warunkowego. Dzieje się tak, gdy nowy bodziec (np. światło) pojawia się zaraz przed bodźcem warunkowym (np. dźwiękiem).Wówczas zwierzę rejestrując nowy bodziec (światło), rejestruje zaraz po tym znany mu już bodziec (dźwięk) i oczekuje znanego mu już bodźca w postaci porażenia prądem. Bodziec świetlny nie jest przez nie uznany za ważny, choć jest nowy nie zaskakuje go, gdyż cała jego uwaga koncentruje się na bodźcu dźwiękowym. Inaczej jest, gdy zwierzę nie było uczone innego połączenia, niż światło + dźwięk. Wówczas zarówno jeden bodziec, jak i drugi są dla niego istotne. Reakcja unikania jest zatem natychmiastowa dla obu tych bodźców, nawet występujących rozłącznie. Podsumowanie: Ten bodziec, który zaskakuje zwierzę jest najlepiej zapamiętany i skojarzony z bodźcem występującym bezpośrednio po nim.

16 Teoria Mackintosha, 1975 (rola zaskoczenia i uwagi)Mackintosh odrzuca koncepcję Rescorli-Wagnera Zwierzęta zwracają uwagę na te bodźce, które stanowią dobre predykcje takich bodźców, jak jedzenie czy porażenie prądem. Przykład: lemury.

17 Teoria Mackintosha, 1975 (rola zaskoczenia i uwagi)Skoro zwierzęta są w stanie nauczyć się wyławiać z otoczenia bodźce istotne ze względu na rozmaite ich cele, to potrafią także nabyć: wyuczoną irrelewancję; asocjację selektywną;

18 Teoria Mackintosha, 1975 (rola zaskoczenia i uwagi)Lemury potrafią rozpoznawać bardzo dyskretne symptomy zbliżającego się niebezpieczeństwa. Podobnie surykatki i wiele innych zwierząt.

19 Teoria Pearce’a-Halla (1978)W poprzednich modelach konkludowano, że zwierzę uczyło się korelacji między bodźcem (np. światłem) a reakcją (cofnięciem łapy) poprzez skoncentrowanie uwagi na bodźcu. Pearce i Hall uznali, że ważniejszy dla zwierzęcia jest sam bodziec, a nie wymagana reakcja. Jeśli bodziec jest dużym zaskoczeniem dla zwierzęcia, to natychmiast go zapamiętuje, bez względu na ewentualną nagrodę lub karę.

20 Najnowsze koncepcje: rola eksploracji i zabawy Śliniące się psy czy podróżujące gołębie? Krótka historia teorii kognitywnych w służbie zoopsychologii Najnowsze koncepcje: rola eksploracji i zabawy Wojciech Pisula przytacza za Peterem Marlerem i Williamem Hamiltonem: „Zwierzęta poświęcają wiele czasu na aktywność motoryczną, której funkcja bywa często trudna do określenia (1966).

21 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Zachowania eksploracyjne (za Pisulą 2004) Są trudne do określenia co do swej zasadniczej funkcji; zdaje się, że wyzwala ją po prostu ciekawość Trudno je scharakteryzować, gdyż: Zachowania eksploracyjne składają się z innych zachowań; Wydają się pełnić funkcję adaptacyjną (poszukiwanie pożywienia, partnera, kryjówki, itp.) Nie można wskazać bodźców kluczowych wyzwalających te zachowania (jest ich zbyt wiele); Nie są cykliczne (jak odżywianie się czy reprodukcja); Nie wiadomo, jakie korzyści zwierzę czerpie z tego typu zachowań

22 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Zabawa (za Markiem Spinką i Ruth Newberry 2001): Wydaje się pełnić funkcję adaptacyjną (uczy sprawności motorycznej i przewidywania konsekwencji swoich działań); Uczy relacji społecznych

23 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Ale: To, co pozwala odróżnić zachowania eksploracyjne od przeszukiwania otoczenia, to fakt, że konstytutywnym czynnikiem eksploracji jest czysta ciekawość!!

24 Śliniące się psy czy podróżujące gołębie?Ale: To, co pozwala odróżnić zabawę od „nauki życia”, to spontaniczność, bezinteresowne jej podejmowanie, walka z nudą. Zabawa, jest przede wszystkim udawaniem!!

25 Dodatkowe, zaskakujące zachowania zwierząt:Ekspresja tęsknoty

26 Dodatkowe, zaskakujące zachowania zwierząt:Depresja

27 Dodatkowe, zaskakujące zachowania zwierząt:Zachowania altruistyczne

28 Dodatkowe, zaskakujące zachowania zwierząt:Zachowania preferencyjne

29 Dodatkowe, zaskakujące zachowania zwierząt:Kreatywność

30 George Orwell „Folwark zwierzęcy”Roman Pisarski

31 Dlaczego zwierzęta patrzą sobie i ludziom w oczy? „Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”? Społeczne zachowania zwierząt Dlaczego zwierzęta patrzą sobie i ludziom w oczy? Dlaczego zwierzęta wydają dźwięki z większą częstotliwością, gdy nie są same?

32 Taniec pszczół

33

34 Taniec pszczół: taniec werbunkowy - zbieraczki informują pszczoły w ulu o obecności pokarmu, a także gdzie jest on zlokalizowany względem ula. Rozróżnia się wśród nich: (a) taniec okrągły – kiedy źródło pożytku jest w małej odległości od ula, (b) taniec wywijany – gdy odległość ta jest większa niż 100 m, (c) taniec sierpowaty – kiedy jest ona pośrednia; Taniec alarmowy - zbieraczki po przyniesieniu do ula pokarmu zanieczyszczonego szkodliwymi substancjami poruszają się po torze spiralnym lub zygzakowatym z jednoczesnym potrząsaniem odwłokiem; Taniec czyszczący – stanowi rodzaj zachęty dla innych pszczół czyściły ciała tancerki, która wstrząsa ciałem i przestępuje z nogi na nogę; Taniec radości - wykonują robotnice przygotowujące młodą matkę do lotu godowego, a polega on na wibracji grzbietowo-brzusznej części odwłoka; Taniec masażowy - robotnica pobudza swoje towarzyszki do „masowania” jej żuwaczkami i języczkami.

35 Pszczele dialekty Austriacki zoolog Karl von Frisch, (w 1973 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny) jako pierwszy wskazał na istnienie „pszczelego języka” Seria współczesnych eksperymentów potwierdziła także występowanie pszczelich dialektów (pszczoły azjatyckie i europejskie różnią się np. pod względem korelacji liczba ruchów-odległość pożywienia od ula) Co ciekawe pszczoły azjatyckie nauczyły się dialektu pszczół europejskich Sztuczny robot-pszczoła komunikował się zaś z sukcesem z „naturalnymi pszczołami”.

36 Pszczele rozumowania Carruthers (Consciousness, 2005) pisze o rozumowaniu pszczoły: M/myśl; P/pragnienie; R/ruch, działanie M [nektar jest 200 metrów na północ od ula] M [tutaj jest ul] P [nektar] R [200 metrów na północ] M [200 metrów od ula jest woda] R [0]

37 Zdolności językowe zwierząt: Papuga szara Alex „Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”? Społeczne zachowania zwierząt Zdolności językowe zwierząt: Papuga szara Alex 2. Szympansica Washoe, Szympans Kanzi 3. Gorylica Koko

38 Zdolności komunikacyjne: Wyrażanie emocji (Koko, Washoe, Alex) „Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”? Społeczne zachowania zwierząt Zdolności komunikacyjne: Wyrażanie emocji (Koko, Washoe, Alex) Deskrypcja i instrukcja działania Kłamstwo

39 Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”? Społeczne zachowania zwierząt Trudna umiejętność łatwo nabywana Alex uczony prawidłowej wymowy słowa makaron (ang. „pasta”) Pepperberg: „Bruce, what’s this?” Bruce: „Pasta” (cicho) P: „Good boy! Here you go. (podaje mu kawałek makaronu) Alex: (przerywa) „Ah-ah” B: „Do you want this Alex? What is it?” A: „Pah-ah” B: „ No. Irene, what’s this?” I: „Pah-ah” B: „Better!” I: „Pas-ta” (podkreślając „s” i „t”) B: „That’s right, tell me what it is again” (oferując makaron) I: „Pasta!” (bierze makaron), „Pasta!” (Alex wskakuje na wyższy szczebelek klatki, chce dosięgnąć makaronu) A: „Pa!” I: „Better…what is it?” A: „pah-ah” I:”Better” A: „Pah-ta” I: „OK. Here’s the pasta. Good try.”

40 „Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”„Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”? Społeczne zachowania zwierząt Zdolności komunikacyjne Wyrażanie emocji Alex: "You be good. See you tomorrow. I love you". Szympansica Washoe: „Ty, brudna ubikacja” Gorylica Koko: „Wściekły, czerwony goryl” Szympansica Washoe po śmierci swojego dziecka: W: „Babe?” O: „Babe gone, babe finished” „Szympansica opuściła ramiona na podołek, opuściła oczy i powolnym krokiem udała się do narożnika klatki. Zdradzała wszelkie kliniczne oznaki depresji. Przez kolejne dni izolowała się od ludzi a jej aktywność językowa spadła niemal do zera. Jej oczy sprawiały wrażenie nieobecnych i odległych”.

41 „Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”„Folwark zwierzęcy” czy „O psie, który jeździł koleją”? Społeczne zachowania zwierząt Zdolności komunikacyjne: 2. Deskrypcja i instrukcja działania: Szympanisa Washoe widząca po raz pierwszy łabędzia: „water bird” Washoe widząca jak opiekun wkłada lalkę do kubka: „What is this?” „Babe in my drink” Szympans Kanzi poprawnie wykonał poniższe instrukcje odsłuchiwane przez słuchawki: „Make the snake bite Linda” „Can you throw a potato at the turtle” „Go outdoors and find the carrot” „Take the carrot outdoors” „Pour the Coke in the lemoniade” Pour the lemoniade in the Cike”

42 Zdolności komunikacyje:3. Kłamstwo Roger: Co to? Lucy: Co to? R: Ty wiesz co to? L: Brudne, brudne. R: Czyje brudne, brudne? L: Sue (chodzi o studentkę) R: To nie Sue. Czyje to? L: Rogera! R: Nie! Nie moje. Czyje? L: Lucy brudne, brudne. Lucy przykro.

43 Wyspa doktora Moreau? Smutna konkluzja: nie ma postępu w zoopsychologii?

44 Dziękuję za uwagę!