1 Uczestnicy procesu mgr Artur KowalczykKatedra Postępowania Karnego UWr

2 Uczestnicy procesu karnegoORGANY PROCESOWE STRONY PROCESOWE REPREZENTANCI STRON PROCESOWYCH OSOBOWE ŹRÓDŁA DOWODOWE RZECZNICY INTERESU SPOŁECZNEGO POMOCNICY ORGANÓW PROCESOWYCH Uczestnikiem procesu karnego jest osoba biorąca udział w postępowaniu karnym w roli określonej przez przepisy prawa. Uczestnicy procesu przeprowadzają albo uczestniczą w czynnościach procesowych. Niektórzy uczestnicy biorą udział w procesie jedynie na niektórych jego etapach, a niekiedy ich rola w procesie ulega zmianie w zależności od etapu.

3 Organy procesowe Organy państwowe,Podejmowanie decyzji wiążących innych uczestników, Struktura organizacyjna określona przepisami prawa: Ustawa z dnia r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2015 r., poz. 133 ze zm.) Ustawa z dnia z dnia r. o prokuraturze (Dz.U. z 2016 r., poz. 177), Ustawa z dnia r. o Policji (Dz. U. z 2015 r., poz. 355 ze zm.) i inne akty ustrojowe, Na etapie postępowania przygotowawczego trzeba odróżnić organy prowadzące i organy nadzorujące postępowanie, Pojęcie dominus litis.

4 Sąd Właściwość: rzeczowa / miejscowa / funkcjonalna / z przekazania / z łączności, Sąd pierwszej instancji (sąd rejonowy lub okręgowy) rozpoznający sprawę na rozprawie głównej orzeka w składzie : jednego sędziego (art. 28 § 1 k.p.k.). Sędzia ma wówczas prawa i obowiązki przewodniczącego. Skład ten stanowi regułę, zaś inne składy mogą wynikać z przepisów szczególnych, jednego sędziego i dwóch ławników w sprawach o zbrodnie (art. 28 § 2 k.p.k.); w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności (art. 28 § 4 k.p.k.); trzech sędziów lub jednego sędziego i dwóch ławników. Sąd I instancji w składzie jednoosobowym może postanowić o rozstrzyganiu w takim składzie w sprawach szczególnie zawiłych lub o szczególnej wadze (art. 28 § 3 k.p.k.), Z kolei na rozprawie apelacyjnej lub kasacyjnej sąd odwoławczy (sąd II instancji) oraz Sąd Najwyższy: co do zasady orzeka w składzie trzech sędziów (art. 29 § 1 k.p.k.); w sprawach, w których postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia orzeka w składzie jednego sędziego, chyba że prezes sądu lub sąd postanowi inaczej (art. 449 § 2 k.p.k.); apelację lub kasację od wyroku sprawy, w których sąd I instancji albo sąd odwoławczy orzekł dożywotnie pozbawienie wolności rozpoznaje sąd apelacyjny lub Sąd Najwyższy w składzie pięciu sędziów (art.29 §2 k.p.k.); jeżeli rozpoznaje się kasację od orzeczenia Sądu Najwyższego wydanego w składzie innym niż jednoosobowy, w sprawie bierze udział siedmiu sędziów (art. 534 § 2 k.p.k.). Dotyczy to sytuacji, w których jako sąd odwoławczy orzekał Sąd Najwyższy (art. 441 § 5 k.p.k.).

5 SĄD NAJWYŻSZY SĄDY APELACYJNE SĄDY OKRĘGOWE SĄDY REJONOWEWŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA Właściwy do rozpoznawania kasacji oraz środków odwoławczych i innych spraw przekazanych mu przez ustawę. Właściwe do rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń wydanych przez sąd okręgowy. Właściwe do : 1) Orzekania w sprawach wymienionych w art. 25 § 1 k.p.k., 2) Rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń wydanych przez sąd rejonowy. Właściwe do orzekania w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. SĄDY REJONOWE

6 WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWA Miejsce popełnienia przestępstwaMiejsce ujawnienia przestępstwa Miejsce ujęcia oskarżonego Miejsce, gdzie oskarżony bezpośrednio przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał Sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy Jeśli przestępstwo popełniono w okręgach kilku sądów, właściwy jest ten, w okręgu którego najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze

7 Instytucja wyłączeniaWyłączenie z mocy prawa – art. 40 § 1 k.p.k. (iudex inhabilis), Wyłączenie na wniosek – art. 41 § 1 k.p.k. (iudex suspectus), Wyłączenie następuje na żądanie sędziego / na wniosek strony / z urzędu, Wniosek rozpoznaje się niezwłocznie, O wyłączeniu orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie; w składzie nie może brać udział sędzia, którego dotyczy wyłączenie; w razie niemożności utworzenia takiego składu sądu o wyłączeniu orzeka sąd wyższego rzędu, Z chwilą wyłączenia sędziego czynności procesowe dokonane z jego udziałem po złożeniu wniosku stają się bezskuteczne, Przepisy o wyłączeniu stosuje się do referendarzy sądowych, ławników, oskarżyciela publicznego, biegłych, tłumaczy.

8 Prokurator Hybrydowa pozycja prokuratora: na etapie postępowania przygotowawczego – organ, na etapie postępowania sądowego – strona, Prokurator prowadzi lub nadzoruje postępowanie przygotowawcze; co do zasady nadzoruje dochodzenie, a prowadzi śledztwo, jednak może powierzyć prowadzenie śledztwa funkcjonariuszom Policji, Prokurator nadzoruje postępowanie w takim zakresie, w jakim go nie prowadzi, Prokuratura: zasada jednolitości (oraz powiązane z nią zasady substytucji i indyferencji), zasada hierarchicznego podporządkowania, zasada niezależności.

9 Prokurator Generalny – Minister SprawiedliwościUSTRÓJ PROKURATURY Prokurator Generalny Prokurator Generalny – Minister Sprawiedliwości Prokuratura Generalna Prokuratury Apelacyjne Prokuratury Okręgowe Prokuratury Rejonowe Prokuratura Krajowa Prokurator Krajowy Prokuratury Regionalne Prokuratury Okręgowe Prokuratury Rejonowe w okresie od r. do r. od r.

10 Inne organy procesowe

11 Strony procesowe Uczestnicy procesu działający w postępowaniu karnym we własnym imieniu posiadający interes prawny w określonym rozstrzygnięciu, Pokrzywdzony, Podejrzany/oskarżony, Oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy (uboczny/subsydiarny), oskarżyciel prywatny, Status strony wiążę się z przyznaniem określonych uprawień. Do najważniejszych z nich należą: prawo żądania przeprowadzenia określonego dowodu, prawo udziału w czynnościach postępowania, prawo wypowiadania się co do prowadzonych czynności, prawo zaskarżania decyzji procesowych.

12 Oskarżyciel publicznyOskarżycielem publicznym jest organ państwowy, który wnosi i popiera oskarżenie w sprawach o przestępstwa publicznoskargowe (art. 10 § 1 k.p.k.) Najczęściej prokurator, Strona o szczególnych uprawnieniach: reprezentant państwa, rzecznik interesu publicznego, Udział w rozprawie co do zasady obowiązkowy, Związanie zasadą obiektywizmu (art. 4 k.p.k.) – brak wymogu gravamen, Możliwość cofnięcia aktu oskarżenia do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej; w toku przewodu za zgodą oskarżonego (art. 14 § 2 k.p.k.), Wnoszenie i popierania oskarżenia musi wynikać z przeświadczenia o winie oskarżonego, Instytucja wyłączenia jak w przypadku sądu.

13 Nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni

14 Nieprokuratorscy oskarżyciele publiczniMogą występować wyłącznie przed sądem I instancji, Możliwość wniesienia i popierania aktu oskarżenia ograniczona do określonej kategorii przestępstw, Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia r. w sprawie organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach, w których prowadzono dochodzenie, jak również zakresu spraw zleconych tym organom (Dz. U. 2015, poz. 1725), SL i PSŁ na mocy przepisów szczególnych, Oskarżycielem publicznym nie jest Policja, której funkcjonariusze mogą jedynie sporządzić projekt aktu oskarżenia podlegający zatwierdzeniu przez prokuratora.

15 Pokrzywdzony [1] Osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, a także niemająca osobowości prawnej instytucja państwowa lub samorządowa albo inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną (definicja legalna w art. 49 § 1 i 2 k.p.k.), a także: Zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49 § 3 k.p.k.), Organy Państwowej Inspekcji Pracy (art. 49 § 3a k.p.k.), Organy kontroli państwowej (art. 49 § 2 k.p.k.), Zawsze jest stroną postępowania przygotowawczego, Może być stroną postępowania sądowego pod warunkiem wstąpienia w rolę oskarżyciela posiłkowego (ubocznego/subsydiarnego).

16 Pokrzywdzony [2] Tendencja wzrostowa roli pokrzywdzonego w procesie karnym. Uwzględnianie interesów pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności jest jednym z celów procesu karnego, Prawo złożenia wniosku o naprawienie szkody na podstawie art. 46 § 1 k.k., Na etapie postępowania przygotowawczego przysługują mu wszystkie prawa strony (por. slajd „Strony procesowe”), W postępowaniu sądowym ma prawo: Wziąć udział w rozprawie i pozostawać na sali rozpraw, choćby miał składać zeznania jako świadek, Brać udział w posiedzeniach: w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania, w przedmiocie skazania bez przeprowadzania rozprawy, w przedmiocie wniosku oskarżonego skierowanego w trybie art. 338a k.p.k., Sprzeciwić się wnioskowi o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy oraz wnioskowi o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej, Wnieść apelację od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie.

17 Oskarżyciel posiłkowyOskarżycielem posiłkowym jest pokrzywdzony działający jako strona obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego (oskarżyciel posiłkowy uboczny) (oskarżyciel posiłkowy subsydiarny) w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego.

18 Oskarżyciel posiłkowy ubocznyPokrzywdzony może dokonać tego przez złożenie oświadczenia na piśmie albo ustnie do protokołu do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, Istnieją również inne możliwości nabycia statusu w trakcie toczącego się postępowania (zob. art. 54 § 2, art. 55 § 4 art. 60 § 1 i 2 k.p.k.), Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych ubocznych, Oskarżyciel posiłkowy uboczny może odstąpić od oskarżenia poprzez złożenia oświadczenia na piśmie lub ustnie do protokołu; w taki przypadku ponowne przyłączenie się do procesu jest niedopuszczalne, Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego ubocznego (art. 54 § 2 k.p.k.). Akt oskarżenia może być popierany przez oskarżyciela posiłkowego ubocznego występującego wówczas samodzielnie, W przypadku śmierci osoby najbliższe lub pozostające na jego utrzymaniu mogą przystąpić do postępowania w każdym stadium.

19 Oskarżyciel posiłkowy subsydiarnySubsydiarny akt oskarżenia wniesiony po dwukrotnym umorzeniu lub dwukrotnej odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (przymus adwokacko-radcowski), Na polecenie sądu Policja dokonuje określonych przez sąd czynności dowodowych, a ich wyniki przedstawia następnie sądowi, W każdym czasie do postępowania może wstąpić prokurator; wówczas oskarżyciel posiłkowy subsydiarny staje się oskarżycielem posiłkowym ubocznym, Ewentualne odstąpienie powoduje obowiązek zawiadomienia prokuratora, który w ciągu 14 dni może się przyłączyć do postępowania, Śmierć powoduje zawieszenia postępowania, a osoby najbliższe lub pozostające na utrzymaniu mogą wstąpić w jego prawa w terminie 3 miesięcy.

20 Oskarżyciel prywatny Przestępstwa ściganie z oskarżenia prywatnego lekkie uszkodzenie ciała* (art. 157 § 2 i 3 k.k.) zniewaga (art. 216 § 1 i 2 k.k.) Pokrzywdzony, który wnosi i popiera oskarżenie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, Prywatny akt oskarżenia, Śmierć powoduje skutki takie jak w przypadku oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, Prokurator może wszcząć postępowanie albo wstąpić do już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny; postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a oskarżyciel prywatny korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego ubocznego (art. 60 § 1 i 2 k.p.k.), W przypadku odstąpienia prokuratora od oskarżenia powrót statusu oskarżyciela prywatnego; w terminie 14 dni od powiadomienia o odstąpieniu pokrzywdzony, który nie wniósł wcześniej oskarżenia może złożyć prywatny akt oskarżenia lub złożyć oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne. naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 § 1 i 2 k.k.) zniesławienie (art. 212 § 1 i 2 k.k.) * chyba, że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą

21 Podejrzany Osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego, Jest stroną postępowania przygotowawczego, Podejrzany ≠ osoba podejrzana (osoba, co do której organy posiadają informacje typujące ją na sprawcę przestępstwa i wobec której kierują postępowanie, pomimo że nie postawiono jej żadnych zarzutów), Jeżeli kodeks niniejszy używa w znaczeniu ogólnym określenia „oskarżony”, odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego (art. 71 § 3 k.p.k.).

22 Oskarżony Osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 § 1 k.p.k.) lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art. 71 § 2 k.p.k.), Strona postępowania sądowego, Prawo do obrony w sensie materialnym i formalnym (art. … k.p.k.), Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 74 § 1 k.p.k.), Obowiązek poddania się niektórym czynnościom procesowym wymienionym w art. 74 § 2 k.p.k., ciąży na nim również obowiązek stawiennictwa na każde wezwanie oraz informowania o każdej zmianie swojego miejsca zamieszkania lub pobytu na czas dłuższy niż 7 dni.

23 Obrońca (1) Przedstawiciel procesowy oskarżonego reprezentujący go w toku postępowania karnego i działający w jego imieniu i na jego rzecz, Może być nim jedynie adwokat lub radca prawny, Udział obrońcy w procesie nie wyłącza osobistego działania oskarżonego, Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego, Może bronić kilku oskarżonych pod warunkiem, że ich interesy nie pozostają ze sobą w sprzeczności, Jeden oskarżony może mieć maksymalnie 3 obrońców.

24 Obrońca (2) Obrońca z wyboru / z urzędu,Oskarżony ustanawia obrońcę na podstawie upoważnienia do obrony, Obrońcę z urzędu prezes sądy lub referendarz sądowy wyznacza z listy obrońców; przyznanie obrońcy z urzędu wymaga wykazania, że oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów działania pełnomocnika bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (tzw. prawo ubogich), Uwaga! Zob. art. 616 § 2 pkt 2, art. 618 § 1 pkt 11 i art. 627 k.p.k., Obowiązek podejmowania czynności procesowych aż do prawomocnego zakończenia postępowania, obowiązek sporządzenia apelacji, gdy domaga się tego oskarżony, Możliwość udzielenia substytucji.

25 Obrona obligatoryjna Przesłanki obrony obligatoryjnej zachodzą, gdy oskarżony (podejrzany): nie ukończył 18 lat, jest głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności w czasie popełnienia czynu (tempore criminis), zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny, jest oskarżony o zbrodnię w postępowaniu przed sądem okręgowym. Oskarżony musi mieć obrońcę także wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.

26 Pełnomocnik Reprezentant procesowy strony innej niż oskarżony (np. pokrzywdzonego, oskarżyciela posiłkowego), a także osoby nie będącej stroną (np. świadka), Może nim być adwokat lub radca prawny, Odpowiednie stosowanie przepisów o obrońcy, Może być wyznaczony z urzędu pod warunkiem wykazania, że wnioskodawca nie jest w stanie ponieść kosztów działania pełnomocnika bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, Działa wyłącznie w granicach swego umocowania i nie jest ograniczony kierunkiem podejmowanych czynności.

27 Rzecznicy interesu społecznegoPrzedstawiciel organizacji społecznej, który bierze udział w postępowaniu sądowym jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego objętego zadaniami statutowymi tej organizacji w szczególności w zakresie ochrony wolności i praw człowieka, Przykład: prezes organizacji zajmującej się ochroną praw zwierząt w postępowaniu sądowym w sprawie o przestępstwo z art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie praw zwierząt, Może zgłosić się do udziału w postępowaniu do rozpoczęcia przewodu na rozprawie głównej, Sąd decyduje o dopuszczeniu niezaskarżalnym postanowieniem, Prawo uczestniczenia w rozprawie, wypowiadania się i składania oświadczeń na piśmie bez prawa składania wniosków dowodowych i wnoszenia środków odwoławczych.

28 Osobowe źródła dowodoweOsobowymi źródłami dowodowymi są uczestnicy procesu wezwani przez organ procesowy do dostarczenia środka dowodowego. Oskarżony/podejrzany (składa wyjaśnienia), Świadek (składa zeznania), Biegły (przedstawia opinię), Osoba poddana oględzinom lub badaniom ciała, Zawodowy kurator sądowy, względnie funkcjonariusz Policji (przedstawia wynik wywiadu środowiskowego).

29 Pomocnicy organów procesowychPomocnicy organów procesowych to osoby ułatwiające organom procesowym wykonywanie ich funkcji. Specjaliści (np. technik kryminalistyki), Protokolanci, Stenografowie, Tłumacze, Konwojenci Policji.

30 Dziękuję za uwagę Korzystałem z:S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys sytemu, Warszawa 2016, J. Skorupka (red.), D. Gruszecka, K. Kremens, K. Nowicki, Proces karny, Warszawa 2016, K. T. Boratyńska, Ł. Chojniak, W. Jasiński, Postępowanie karne, Warszawa 2015.