1 Uszkodzenie, starzenie i śmierć komórki

2 Populacje komórek w ustroju:I. Komórki nieproliferujące : - k. nerwowe - k. mieśnia sercowego II. Komórki wolno proliferujące- hepatocyty, komórki trzustki, komórki nerki - fibroblasty, osteoblasty, k.śródbłonka III. Komórki intensywnie proliferujące (z komórek macierzystych): - k.naskórka - k.nabłonków przewodu pokarmowego, oddechowego - k.szpiku, k. szeregu spermatogenicznego

3 Adaptacja Są to zmiany czynnościowo-funkcjonalne komórki, które ustępują po ustaniu działania czynnika je wywołującego

4 FENOTYP KOMÓREK STARZEJĄCYCH SIĘ::Zmiany morfologiczne Wzrost rozmiarów komórek (hypertrofia) Wzrost rozmiarów mitochondriów Wzrost rozmiarów i liczby lizosomów Poszerzenia cystern siateczki śródplazmatycznej Odkładanie się lipofuscyny jako barwnika starzenia Zmiany biochemiczne : Sumowanie się defektów w systemie naprawy DNA Spadek aktywności wielu enzymów

5 Czynniki odpowiedzialne za starzenie się komórek:Skrócenie telomerów (z 15 kb do 5 kb) Aktywacja genów supresorowych guzów nowotworowych Akumulacja uszkodzeń pochodzących z zewnątrz (wolne rodniki,czynniki chemiczne, UV)

6 Zmiany w błonie komórkowej starzejących się komórek dotyczą:1. Składu lipidów 2. Aktywności enzymów błonowych 3. Receptorów gęstości powinowactwa do ligandów 4. Potencjału błonowego 5. Białek transportowych 6.Expresji „ antygenu starzenia się” (zmodyfikowany transporter anionów)

7 Uszkodzenia komórki -niedotlenienie (zaburzenia metaboliczne)-czynniki fizyczne -czynniki chemiczne i leki -czynniki biologiczne -czynniki genetyczne - zaburzenia w odżywianiu

8 Entropia komórki uszkodzonejZmiany odwracalne Nowy ustabilizowany stan w komórce Zmiany letalne

9 Nowy ustabilizowany stan w komórce - zwiększenie niektórych czynności -zmniejszeniem funkcji komórki - dysfunkcja komórki

10 Zaburzenia pierwotne Zaburzenie przemian metabolicznych (niedotlenienie) Uszkodzenie błon biologicznych Zaburzenie syntezy białek Uszkodzenie aparatu genetycznego

11 Uszkodzenia wywołane niedotlenieniemOkres zmian odwracalnych Okres zmian nieodwracalnych

12 Chemiczne i toksyczne uszkodzenie komórkiWolne rodniki (inicjacja- powstawanie wolnych rodników-propagacja w reakcji łąńcuchowej- terminacja -Czterochlorek węgla

13 Uszkodzenia wywołane reakcjami immunologicznymiCytoliza wywołana przez układ dopełniacza Cytoliza zależna od limfocytów

14 Śmierć komórki

15 W organizmach wielokomórkowych śmierć komórek może przebiegać według dwóch różnych mechanizmów: nekrozy i apoptozy.

16 Nekroza (martwica)‏ jest to proces przypadkowy i biernyzachodzi pod wpływem różnorodnych czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych pęcznienie komórek utrata ciągłości błony oraz wypływ zawartości komórek do otaczającej przestrzeni pozakomórkowej reakcja obronna organizmu z wytworzeniem odpowiedzi zapalnej proces ten przeważnie obejmuje zespoły komórek i nie wymaga nakładu energii

17 Apoptoza - programowana śmierć komórkiproces czynny, związanym z aktywacją wielu genów wymaga nakładu energii zwykle obejmuje pojedyncze komórki odpowiada za precyzyjną kontrolę liczby i rodzaju komórek zapewnia homeostazę tkankową a ponadto w usuwaniu komórek uszkodzonych, nieprawidłowych, zainfekowanych czy obciążonych mutacjami

18 MARTWICA APOPTOZA ROŻNICE POMIĘDZY APOPTOZĄ A MARTWICĄ

19 W trakcie apoptozy można wyróżnić następujące fazy:inicjacji wykonawcza degradacji

20 Faza inicjacji reakcje rozpoznawania i wiązania ligandów (np. białka TNF)‏ aktywacja białek TNF,tworzenie kompleksu DISC aktywacja kaspaz inicjujących pojawienie się fosfatydyloseryny (PS) na powierzchni komórki

21 Faza wykonawcza i degradacjiostateczne włączenie programu śmierci zaangażowanie niektórych genów i ich białkowych produktów w kontrolę procesu aktywacja kaspaz wykonawczych przez kaspazy inicjujące proteoliza niektórych białek(cytoszkieletu,otoczki jądrowej) przez kaspazy otwarcie megakanałów mitochondrialnych, fragmentacja mitochondrialnego DNA,powstanie apoptosomów jony Ca2+,Mg 2+ degradacja DNA

22 Przebieg apoptozy – zmiany morfologiczneoddzielenie się od pozostałych komórek jądro komórkowe obkurcza się, a chromatyna ulega zagęszczeniu zagęszczona chromatyna przemieszcza się początkowo na obwód jądra (tzw. marginalizacja), a następnie wypełnia jądro dochodzi do postępującej fragmentacji DNA w etapie poprzedzającym fragmentację jądra komórki apoptyczne tracą znaczne ilości wody, a wraz z nią elektrolitów (1/3 - ½)‏ prowadzi to do kondensacji materiału genetycznego przemieszczenie się części cząsteczek fosfatydyloseryny z wewnętrznej do zewnętrznej warstwy błony komórkowej

23 Zmiany morfologiczne c.d.dochodzi do fragmentacji jadra komórkowego i cytoplazmy oraz powstawania tzw. ciałek apoptotycznych dezintegracja mikrotubul zwiększona aktywność tkankowej transglutaminazy zapewnia tworzenie wiązań między białkami

24 Ciałka apoptotyczne

25 CZYNNIKI INDUKUJĄCE APOPTOZĘBiologiczne: hormony: (glikokortykoidy, h. płciowe, ACTH, cytokiny TNFα, TGFβ, IL1β, IL3, IL6 przeciwciała anty Fas/APO-I niedobór czynników wzrostowych produkty limfocytów cytotoksycznych (perforyny, proteazy serynowe-granzymy A i B) niektóre wirusy (HIV) zanik sygnalizacji

26 CZYNNIKI INDUKUJĄCE APOPTOZĘ cd.Chemiczne wolne rodniki, leki: antracykliny niektóre antybiotyki (bleomycyna) aspiryna inhibitory niektórych enzymów (topoizomerazy I,II, kinazy C) związki toksyczne: alkilujące, CCl cyjanki, alkohol Fizyczne: Promieniowanie UV, Rtg szok zimny szok cieplny

27 INHIBITORY APOPTOZY Bcl – 2 IAPs (Inhibitor of apoptosis proteins) FLIP (Flice inhibitory protein) Białko surwiwina (z rodziny IAP) Fosforylacje (receptorów, Bcl 2, Bad) SODD (silencer of death domains) Białka szoku termicznego

28 Główne białka uczestniczące w apoptoziekaspazy endonuklazy Bcl-2 - białka ,,śmierci lub przeżycia'' białka IAP

29 Kaspazy - proteazy cysteinoweenzymy z grupy proteaz aktywatory cytokin(związane ze stanami zapalnymi), inicjatory, efektory fazy wykonawczej inicjacja kaspaz może zachodzić przy błonie komórkowej lub mitochondrium pełnią największą rolę w zniszczeniu komórki apoptycznej

30 Apoptoza realizowana jest przez aktywację kaspazKaspazy (caspases) proteazy cysteinowe które degradują białka w miejscu występowania kwasu asparaginowego

31 Kaspazy odpowiadają za zniszczenie komórki skazanej na samobójstwo pośrednio, doprowadzają do pocięcia białek i DNA na drobne fragmenty (wielkości 180 par zasad, lub ich wielokrotność), zmiany kształtu komórki i jej podzielenia się na pęcherzyki apoptotyczne, które są natychmiast fagocytowane przez inne komórki. Pęcherzyki apoptotyczne posiadają w pełni funkcjonalne organella komórkowe. Kaskada aktywacji kaspaz może rozpoczynać się przy błonie komórkowej (np. wskutek aktywacji białka Fas) albo w mitochondrium , kiedy do cytoplazmy przedostaną się cząsteczki cytochromu c.

32 W zdrowej komórce na powierzchni błony zewnętrznej mitochondrium znajduje się białko Bcl-2, które z kolei jest połączone z innym białkiem Apaf-1. Wewnętrzne uszkodzenia komórki powodują, że Bcl-2 odłącza się od Apaf-1. Następnie cytochrom c wydostaje się do cytoplazmy gdzie łączy się z białkiem Apaf-1 oraz z kaspazą 9. W efekcie powstaje kompleks: - cytochrom c, - Apaf-1, - kaspaza 9, - ATP, który nazywamy apoptosomem. Następuje agregacjia cytozolu. Kaspazy jako proteazy rozszczepiają białka i równocześnie aktywuja inne kaspazy. Nastepuje trawienie strukturalnych białek i degradacja DNA. Komórka ulega fagocytozie.

33 Endonukleazy powodują degradację materiału genetycznegodoprowadzają do ich rozkładu do oligonukleotydów przez rozerwanie wiązań fosfodiestrowych wewnątrz łańcucha kwasu nukleinowego

34 Aktywacja apoptozy od zewnątrzAktywacja apoptozy od wewnątrz

35 SZLAKI INDUKCJI APOPTOZYSZLAK BŁONOWY Działanie ligandów na błonowe receptory: D I S C Aktywacja domen śmierci (DD) Przyłączenie białek adaptorowych (FADD, TRADD) Przyłączenie i autoproteliza prokaspazy 8 * DISC – Death induced signalling complex

36 Receptorowa indukcja apoptozy przez ligandy:-Tumor necrosis factor), TNFα - APO-1/FAS (CD95), TRAIL (TNF-related apoptosis inducing factor)* Limfotoksyna  *dla komórek transformowanych

37 SZLAKI INDUKCJI APOPTOZY cd.SZLAK MITOCHONDRIALNY APOPTOSOM Uwolnienie cytochromu C (Bax, Bad) Przyłączenie Apaf-1 do prokaspazy 9 Autoproteoliza prokaspazy 9 1 Uwolnienie DIABLO (direct IAP binding protein with low PI) 2

38 SZLAKI INDUKCJI APOPTOZY cd.SZLAK SIATECZKI ŚRÓDPLAZMATYCZNEJ - uszkodzenie siateczki śródplazmatycznej - uwolnienie jonów Ca2+ - aktywacja kaspazy 12

39

40

41 PRZYKŁADY APOPTOZY W warunkach fizjologicznychregresja ogona u kijanek zanik błon międzypalcowych u ludzkich embrionów redukcja ilości komórek w różnych tkankach (CSN) l zanik gruczołu mlekowego po ustaniu karmienia atrezja pęcherzyków jajnikowych regresja korzenia włosa w fazie catogen rogowacenie komórek naskórka delecja autoreaktywnych T limfocytów i neutrofilów utrzymanie stałej liczebności populacji wolno i szybko rosnących supresja nowotworów inwolucja grasicy