1 VIII WARSZTATY SZKOLENIOWE 5 listopada 2016 r., Kraków - Dębniki„Ocalić nadzieję” VIII WARSZTATY SZKOLENIOWE 5 listopada 2016 r., Kraków - Dębniki Jak dzieci rozumieją śmierć Żałoba Rodzeństwa. Kinga Czechowicz-Drewniak

2 Czym jest dziecięca żałoba?Jest naturalną reakcją po stracie, najważniejsze zadanie dorosłych na ten czas to towarzyszyć Żałoba dziecka zależy od tego w jaki sposób przeżywa ją przy nim dorosły Żałoba jest po: 1. zmarłej osobie, 2. po bliskich zajętych przeżywaniem swojego żalu, 3. po sobie, że już więcej nie będę czegoś robił/a ze zmarłym rodzeństwem, Żałoba stawia przed dzieckiem konkretne zadania (zaakceptowanie straty, konfrontacja z rzeczywistością straty, adaptacja do nowych okoliczności, wycofanie emocji ulokowanych w zmarłej kochanej osobie)

3 Dziecięca żałoba Żałoba u dziecka może wystąpić dopiero po kilku miesiącach czy tygodniach od śmierci bliskiej osoby. Na ogół ma to związek z poczuciem bezpieczeństwa. Dziecko, kiedy poczuje się bezpiecznie, zaczyna ujawniać swoje intensywne emocje. Innym powodem odroczonej reakcji na śmierć jest proces uświadamiania sobie straty i jej zrozumienie. Im młodsze dziecko, tym może być mu trudniej pojąć konsekwencje śmierci. Na ogół młodsze dzieci początkowo są szczególnie zainteresowane konkretnymi sprawami związanymi z funkcjonowaniem rodziny (z kim będę się bawił?). Przeżycia związane ze śmiercią mogą być odreagowywane etapami, kolejnymi „rzutami”, a jeśli już się pojawiają emocje, to w sposób o wiele bardziej wybuchowy niż u dorosłych. Ponadto dziecko nie umie zajmować się trudnymi emocjami przez długi czas. Młody człowiek potrafi szybko przejść od jednej emocji do drugiej, w jednym momencie płacze, a za chwilę zaczyna się bawić. Nastolatek w jednej chwili czuje rozpacz, w drugiej umawia się ze znajomymi.

4 Najbardziej charakterystyczne elementy dziecięcej żałoby:Dziecko będzie czekało na powrót zmarłego rodzeństwa, rozmawiało z nim w wyobraźni Może bawić się w śmierć (odgrywa sceny z pogrzebu nawet jeśli w nim nie uczestniczyło) film „Zakazane zabawy” Związek dziecka z rzeczywistością nie jest taki sam, nie ma ono wyraźnego poczucia rzeczywistości, może być nielogiczne, czyli wiedzieć, że braciszek umarł, ale zachowywać się tak jakby zaraz miał wrócić z przedszkola Potrzebuje wyjaśniania i rozmowy o zmarłym rodzeństwie, żeby urealnić śmierć i móc ją opłakać Dziecko ma mniejszą zdolność powracania pamięcią do przeszłości. Ma mniej doświadczenia, mniej wspomnień. Cierpienie wyraża się często nie wprost (agresywność, regresja, lęki itd.) Poczucie winy ocalałego

5 Dziecko które traci brata lub siostrę może:zostać osierocone niejako dwukrotnie. Z jednej strony umiera mu rodzeństwo, a z drugiej, pod względem emocjonalnym, traci rodziców. odczuwać smutek wyrażany na przykład poprzez płacz, nieodzywanie się, brak apetytu, niechęć, wrogość, senność, lęk, czuć się opuszczonym, odczuwać głęboki żal do rodziców, co z kolei potęguje poczucie winy wobec nich, chcieć poważnie zachorować lub umrzeć, by odzyskać ponownie uwagę rodziców, reagować poczuciem winy, jeśli zarzuca sobie nieodpowiednie wcześniejsze relacje ze zmarłym rodzeństwem, nadmiernie utożsamiać się ze zmarłym rodzeństwem, chcieć zrealizować jego plany, odczuwać wrogość do rodziców, upatrując w nich przyczyny śmierci rodzeństwa, odczuwać lęk związany z: obawą o swoje zdrowie, utratą poczucia bezpieczeństwa, dalszymi losami jego rodziny, reagować poczuciem ulgi, najczęściej skrywanej reagować poczuciem wstydu, pustki i wieloma innymi uczuciami i zachowaniami.

6 Etapy rozwoju społecznego dziecka a rozumienie śmierci i przeżywanie żałobyWiemy dzisiaj, że dzieci na swój sposób rozumieją zjawisko śmierci, a ich żałoba jest rzeczywista, nawet jeśli jej przejawy nie odpowiadają wyobrażeniom dorosłych. Żałoba związana jest z umiejętnością odczuwania. Każde dziecko, które potrafi kochać, będzie odczuwało żałobę, ale nie każde będzie umiało wyrazić to, co czuje. Wiele zmienia się w zależności od przedziału wiekowego dziecka (! Rozwój dziecka jest nieharmonijny!) Lęk dzieci przed śmiercią jako efekt błędnego zachowania się rodziców.

7 Dziecko w wieku od 0 do 3 latDziecko w tym okresie w sposób szczególny wyczulone jest na zaspokajanie swoich podstawowych potrzeb związanych ze snem i jedzeniem oraz z ogólnie pojmowanym poczuciem bezpieczeństwa Można mówić o żałobie pod warunkiem, że nie będziemy patrzeć przez pryzmat naszego pojęcia i wiedzy o śmierci Dziecko doświadcza żałoby poprzez doznania, zmysły. Nie na poziomie intelektualnym. (Smutek wynika z braku kontaktu ze zmarłym) Śmierć = rozstanie Często żałoba odroczona w czasie Dziecko mówi do nas poprzez zachowanie Zatrzymanie rozwoju lub regresja

8 Co można zrobić dla dziecka?Pożądane będą wszystkie działania, które zwiększą u niego poczucie bezpieczeństwa, a zmniejszą poczucie zagrożenia. Dobrze, by opieka nad dzieckiem sprawowana była przez kogoś, do kogo ma ono zaufanie. Warto również wykorzystywać czas na zabawę z dzieckiem i przytulanie, a także zastanowić się, czy nie potrzeba zmienić dotychczasowych zasad przyjętych w domu.. Ważne jest ustalenie stałych „ram świata” i opowiadania dziecku w jaki sposób zmieni się teraz życie (szczególnie bliżej 3-go roku życia)

9 Dziecko w wieku od 3 do 6 latŚmierć jest odwracalna, dziecko oczekuje powrotu zmarłego Śmierć to „jakby sen”, „życie na cmentarzu”, „czy w trumnie jest jej wygodnie?” Niedojrzałość CSN, brak rozumienia pojęć abstrakcyjnych – ewolucyjne mechanizmy chroniące przed lękiem Bliżej 6 roku życia myślenie magiczne !! i animistyczne Dziecięcy egocentryzm Poczucie winy za śmierć Potrzeba wyjaśniania bo wyobrażenia są często dużo bardziej przerażające niż rzeczywistość Dziecko czuły obserwator zachowań dorosłych Dziecko może reagować poprzez bunt wymierzony w zmarłego lub głównego opiekuna z powodu opuszczenia Okazuje emocje poprzez zmiany w zachowaniu: lęki nocne, brak apetytu, podatność na choroby

10 Co można zrobić dla dziecka ?W tym wieku dziecko potrzebuje uwagi i poczucia bezpieczeństwa. Na ogół te dwa elementy zostają zachwiane w okresie żałoby, ponieważ otoczenie zajęte jest własnymi emocjami Warto nie bagatelizować pytań dziecka, jeśli się pojawiają, a potraktować je jako wskazówkę o tym, o czym ono myśli. Być może pytaniem pokaże, że jest gotowe podzielić się swoimi przeżyciami ..” A dlaczego Ty mnie o to pytasz?” Trzeba mówić dziecku jak będzie wyglądało teraz życie, zachęcać do pożegnania, uczestniczenia w pogrzebie, do wybrania zabawki po zmarłym rodzeństwie odpowiadać na w kółko zadawane pytania, reagować na przejawy „magicznego myślenia" i je osłabiać, wydobyć z dziecka takie myśli i przekonania i wspólnie je przepracować Pomagać w wyrażaniu emocji – co to znacz? Niepokoimy się kiedy dziecko nagle robi się grzeczne. Nie przeżywa. Gdzie są te emocje? Dlaczego ich nie wyraża ?

11 Symboliczny wymiar zabawy

12 Symboliczny wymiar zabawyZabawa z dzieckiem to pretekst do stawiania pytań. W zabawie łatwiej wyrażać lęk, smutek, złość, tęsknotę. Dzięki zabawie mamy dostęp do świata przeżyć dziecka. Zabawa jest "pracą" dziecka i jego najbardziej naturalnym sposobem komunikacji. W niej może ono kontrolować sytuację, wyrażać bezpiecznie swoje uczucia, odgrywać to, co przeżywa, co jest trudne. Po śmierci kogoś bliskiego może ono bawić się w pogrzeb czy zakopywać zabawki w piasku. Jest to sposób na poradzenie sobie z trudnymi przeżyciami. Nie należy dziecku zabraniać takiej zabawy, można mu również towarzyszyć, wykorzystując tę sytuację do tłumaczenia zjawiska śmierci. „Widzę, że układasz lalę do łóżka i robisz jej zastrzyki. Jak lala się czuje?” „O, narysowałeś braciszka w szpitalu. Widzę, że myślisz o nim”.

13 Dziecko w wieku 6-7 lat Szczególnie nasilone jest myślenie magiczneDziecko potrafi przypomnieć sobie konkretną sytuację, kiedy np. życzyło bratu śmierci (rzucało czary w zabawia) i jest przekonane, że to przez niego braciszek zmarł Poczucie mocy Zainteresowanie medyczną stroną śmierci Nasilone obawy o życie rodziców Reakcją na śmierć rodzeństwa może być zamknięcie się w sobie, niechęć do rozmawiania o umarłym, idealizacja rodzeństwa, poczucie winy czy silna agresja Tendencja do wychodzenia w rolę dorosłego – np. potrzeba opiekowania się kimś, aby zdystansować się wobec własnych potrzeb

14 Dziecko w wieku 7-10 lat Przełom w rozumieniu śmierciŚwiadomość nieodwracalności śmierci Poszukiwanie przyczyn- potrzeba zrozumienia tego co się stało Może pojawić się uczucie ulgi po śmierci rodzeństwa Pojawia się złość na rodzeństwo, które zmarło, na rodziców – zachowania opozycyjno-buntownicze, które stwarzają pozory siły i niezależności Dzieci w tym wieku swoje prawdziwe emocje ujawniają tylko wówczas, gdy poczują się bezpiecznie Zaczyna podlegać uwarunkowaniom świata dorosłych jeśli chodzi o wyrażania uczuć – obawa przed utratą kontroli „Pewnie muszę zachowywać się jak dorośli” /czyt. Ukrywać swoje emocje – cicha żałoba Rezygnacja z własnej żałoby - żałoba odroczona - by chronić mamę lub tatę

15 Co można zrobić dla dziecka?Aktywne słuchanie Rozmowa o uczuciach „bycie w uczuciach razem” Ważne staje się czczenie pamięci Dbanie o to, by dziecko nie weszło w rolę dorosłego Nie obarczanie wieloma nowymi obowiązkami Zachowanie „starych ram świata” – nowe jawi się jako zagrażające Stawianie granic agresji, ale też rozumienie, że jej źródło najpewniej tkwi w tęsknocie za zmarłym. Zadbanie by dziecko uzyskało odpowiedzi na swoje pytania By nie dowiadywało się o szczegółach śmierci z plotek (wyobraźnia) Dziecko nie zyskuje na tym, że jest rzekomo chronione, ponieważ wcześniej czy później musi zmierzyć się z zamrożoną żałobą „zaszczepienia wspomnień

16 Nastolatek Nie dziecko, ale też nie dorosły. „Ktoś kto jest w podróży”Widoczna żałoba jest bliska przeżyciom dorosłego człowieka, ale w sercu przebiega jak u dziecka Trudność z wyrażeniem emocji (dwa bieguny pragnienie pozwolenia sobie na łzy vs kontrola emocji) Pojęcie śmierci jest takie jak u osoby dorosłej Żałoba = niezasłużony cios od losu Reakcja na stratę to cały wachlarz zachowań (bunt, zamykanie się w sobie, potrzeba samotności, agresja słowna, zachowania ryzykowne) Okazywanie żałoby najczęściej nie wprost Podwójna komunikacja

17 Śmierć dla nastolatka Utrata długotrwałego związku. Rodzeństwo jest często ze sobą mocno związane, jako że jedno jest obecne w życiu drugiego i w czasie wzlotów, i upadków. W rezultacie, śmierć brata lub siostry jest śmiercią przyjaciela, opiekuna, powiernika, z którym dzieli się wiele wspomnień. Strata zaufania i wiary Strata możliwości – kwestie korzystania ze spadku „Czego nie zrobimy razem? Co z tego mogę zrobić sam?” Izolacja od rówieśników Realność własnej śmiertelności Strata marzeń Redefinicja roli w rodzinie. Członkowie rodziny mają różne – czasem milcząco przyjęte role i obowiązki, które mogą się zmienić po śmierci rodzeństwa. W konsekwencji może zaistnieć konieczność podjęcia nowych ról

18 Co można zrobić dla nastolatkaObserwować, żeby rozpoznać sposób w jaki nastolatkowi najłatwiej przeżywać żałobę (samotność, bunt). Najczęściej nie wprost. Urealniać i przepracowywać razem komunikaty typu ( „Moje życie nie będzie takie samo..”, „Zawiodłem..”) Odwoływać się do tego jak radził sobie w przeszłości w sytuacjach trudnych Gniew łączy się z poczuciem winy i trzeba mu pozwolić się wypalić Przebaczenie sobie i innym Słuchać w milczeniu, nie wygłaszać przemówień

19 Poczucie winy ocalałego Związki w rodzeństwie mogą być skomplikowane, a miłość i przywiązanie występować obok rywalizacji, zazdrości i kłótni. To szczególny rodzaj winy, że się żyje zamiast… Jak reagować na przejawy poczucia winy? „co by było gdybym”, „nie zrobiłem” dopytanie o co ma pretensje do siebie. Urealnianie. Rozdzielenie faktów od wyobrażeń. nadmierna idealizacja zmarłego - często zapoczątkowana przez rodziców. ulga po śmierci – jest naturalna, choć trudna do udźwignięcia

20 Jak odpowiadać na pytania i jak je zadawaćUkrywanie prawdy może wyrządzić wiele szkody Ważne jest, by dziecko uzyskało odpowiedź na wszystkie pytania. Jeśli padnie trudne pytanie, nie oznacza to, że należy automatycznie udzielać wyczerpujących odpowiedzi. Rozpoczęcie rozmowy od pytania: „A jak Ty myślisz?”, a następnie nawiązanie do tego, co dziecko powiedziało, może być dobrym sposobem na ułatwienie zrozumienia sytuacji. Dziecko może pytać: „Gdzie teraz jest Kasia?” „Dlaczego nie mogę zobaczyć się z braciszkiem?” „Czy pod ziemią nie jest jej zimno?” W „a jak Ty myślisz?” dostaję informację jaka wiedza potrzebna jest dziecku

21 Jak odpowiadać na pytania i jak je zadawaćOdpowiedź powinna być dostosowana do wieku dziecka oraz prawdziwa. Najlepiej jeśli jest dosłowna, nie pobudza fantazji dziecka, zwłaszcza dziecka małego. Najbardziej pospolite określenia dotyczące śmierci mogą wprowadzić dziecko w błąd, spotęgować jego niepokój lub utrudnić przeżywanie smutku po stracie. Najczęstsze wyrażenia powodujące zamieszanie pozostawiając otwartą furtkę dla wyparcia lub zaprzeczenia: „Kasi już z nami nie ma” Dziecko może myśleć, że się zgubiła „Braciszek śpi” Dziecko może czekać na jego obudzenie, może bać się zasypiać. „ odszedł” Zatem dokąd poszedł? Kiedy wróci?

22 Jak to powiedzieć ? poza oczywistą delikatnością i empatią, mów jasno i konkretnie o tym, co się stało językiem dostosowanym do wieku dziecka : „Kasia umarła”. „Braciszek nie oddycha, nie bije mu serduszko, nie mówi”. rozmawiaj tak, by dziecko miało szansę zadawać pytania, mów prawdę, jeśli dziecko poprosi o wyjaśnienie, buduj poczucie bezpieczeństwa u dziecka poprzez opisanie tego, co będzie się działo w najbliższym czasie, co może się zmienić, czy poprzez ustalenie nowych zasad Percepcja żałoby innych osób jest dla dziecka warunkiem własnej umiejętności opłakiwania.

23 Jak wspierać dziecko w żałobie1. Aktywne słuchanie: Sam fakt słuchania młodego człowieka może okazać się dla niego kojący. W ten sposób przekazujesz mu bez słów, że: dostrzegasz go i jego problemy, jest dla ciebie ważny, próbujesz zrozumieć i poznać jego świat. 2. Wyjaśnianie tego co się stało – zrozumienie śmierci jest warunkiem zdobycia umiejętności opłakiwania 3. Zachowanie starych nawyków i przyzwyczajeń – daje poczucie bezpieczeństwa w nowym czasie 4. Stworzenie atmosfery do wyrażania myśli i emocji, wspólnego wspominania zmarłego 4. Opowiadanie o tym co się będzie działo, jak dalej będzie wyglądało życie

24 Jak nie pocieszać: „Wszystko będzie dobrze”. – „Będę przy Tobie niezależnie od tego jak będzie.” „Wszystko wróci do normy”. – „Z czasem możesz zauważyć, że Twoje uczucia się zmieniają.” Te formy pocieszania najczęściej niosą ukryty przekaz skierowany do dziecka: nie czuj, tego co czujesz, nie mów, tego co myślisz, jestem bezradny wobec twoich emocji

25 O pożegnaniach ważne by dzieci mogły odchodzić w domu – „deszcz małych straty” rozmowa o tym co zaszło między rodzeństwem w ostatnich miesiącach (o zazdrości, miłości, rywalizacji) – przebaczenie zaangażowanie w pielęgnowanie umierającego rodzeństwa spadek umożliwienie decydowania udział w pogrzebie „na tyle na ile będziesz chciał”

26 Metody pracy 1. „Szkatułka pamięci” 2. „Księga pamięci”3. „Opowiadanie historii” 4. Oswajanie lęku: - „wyszeptywanie zmartwień” -„obrys ręki”, -„co zrobimy później” - praca z bajką

27

28 Bibliografia „Dzieci i Śmierć. E. Kübler-Ross„Żałoba w rodzinie” M. Herbert „Dzieci poznają tajemnicę śmierci” M. Leist „Śmierć oczami dziecka” M. de Kergorlay-Soubrier Nowa Pediatria: „Sytuacja zdrowego rodzeństwa w rodzinie z dzieckiem przewlekle chorym” J. Boruszka, H. Gryglicka Studia nad Rodziną: „Dziecko wobec śmierci najbliższych osób” S. Wierzchowska, W.Szewczyk „Dzieci wobec cierpienia” W. Sauer „Jak mówić o cierpieniu i śmierci” C.Kebers „Powrót nadziei” C. Sanders