1

2 W 1655r. 40 tys. żołnierzy szwedzkich pod dowództwem Karola X Gustawa wkroczyło do Rzeczypospolitej. Wielkopolskie pospolite ruszenie, pod wpływem wojewodów Krzysztofa Opalińskiego i Andrzeja Grudzińskiego, skapitulowało bez walki pod Ujściem i uznało zwierzchnictwo szwedzkiego króla. Nieco później hetman litewski Janusz Radziwiłł i jego brat Bogusław zawarli w Kiejdanach unię ze Szwecją. Najeźdźcy w ciągu 4 miesięcy opanowali całą Koronę z Warszawą i Krakowem. Obroniło się jedynie kilka twierdz – Gdańsk, Zamość czy klasztor na Jasnej Górze. Jan Kazimierz schronił w swoich dobrach w Głogówku. Szlachta oczekiwała, że Karol Gustaw nie będzie naruszał jej praw i przywilejów, a będąc znakomitym wodzem, nie dopuści do dalszych klęsk. Jednak najeźdźcy potraktowali zajęte ziemie jako łup wojenny, rabując i wywożąc dzieła sztuki, nakładając kontrybucje czy ściągając świadczenia. W tej sytuacji rodził się opór polskiej ludności, najpierw chłopów, później mieszczaństwa, a w końcu i szlachty. Religijną motywację oporu przeciwko najeźdźcy wyzwoliła bohaterska obrona klasztoru jasnogórskiego. W walkach ze Szwedami dużą rolę odegrał Stefan Czarniecki, który prowadził wojnę podjazdową. Sukcesy zachęciły Jana Kazimierza do powrotu do kraju. Król w 1656r. przybył do Lwowa i tam złożył w katedrze ślubowanie, w którym zobowiązał się „lud od wszelkich niesprawiedliwości uwolnić”. Władca w ten sposób pragnął zachęcić chłopów i mieszczan do masowego udziału w walkach. Skuteczne działania partyzanckie osłabiły Szwedów i okazało się, że nie mogą oni kontrolować całego państwa. POTOP SZWEDZKI (1655 – 1660) W PODRĘCZNIKU DO HISTORII

3 Wówczas Karol Gustaw postanowił podzielić Rzeczpospolitą, a jego partnerami mieli zostać: książę Siedmiogrodu Jerzy Rakoczy, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern, a także Bogusław Radziwiłł i Bohdan Chmielnicki. Podpisali w 1656r. układ rozbiorowy. Jednak dzięki znakomitemu dowództwu Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego udało się pokonać kolejno siły siedmiogrodzkie, kozackie oraz szwedzkie. Równocześnie zmieniła się sytuacja międzynarodowa i Rzeczpospolita zawarła sojusz z Rzeszą i Danią. Elektor brandenburski zrezygnował też z popierania Szwedów w zamian za zrzeczenie się przez Rzeczpospolitą zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi. W 1658r. Szwedom zagroziła koalicja, w skład której oprócz Rzeczypospolitej wszedł dwór austriacki, Dania i Brandenburgia. Karol Gustaw znalazł się w krytycznej sytuacji i usiłował główne działania wojenne przenieść do Danii. Za nim wyprawiły się tam zjednoczone siły Rzeczypospolitej, Rzeszy i Brandenburgii. Oddziałami polsko-litewskimi dowodził Stefan Czarniecki. Wsławiły się one atakiem na wyspę Als, na którą dotarła jazda, przeprawiając się przez cieśninę. Wzięły też udział w bitwie pod Nyborgiem w 1659r. w której pokonały Szwedów. Potop szwedzki zakończyło podpisanie pokoju w Oliwie 3 maja 1660r.BIBLIOGRAFIA: Marek Kamiński, Historia: od renesansu do czasów napoleońskich, Nowa Era, Warszawa 2010, s. 155-158

4 W połowie XVII w. armia szwedzka podjęła próbę opanowania Pomorza, a następnie podporządkowania sobie Rzeczypospolitej. Dwie armie, jedna ze strony Pomorza Zachodniego a druga z Inflant, wkroczyły na ziemie polskie w 1655r. Pospolite ruszenie, zwołane przez króla Jana Kazimierza, poniosło klęskę. Do jeszcze większej porażki sił polskich doszło pod Ujściem, gdzie część magnatów zdradziła polskiego króla i poddała się bez walki Szwedom i zaprzysięgła wierność monarsze szwedzkiemu-Karolowi X Gustawowi, by w ten sposób bronić siebie i własnego majątku. Król Jan Kazimierz musiał uciec z Polski. Udał się na Śląsk, który wówczas należał do Czech. Okazało się jednak, że Szwedzi nie wywiązują się z umów jakie zawarli z polskimi magnatami i szlachtą. Kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem. Przedstawiciele szlachty wielkopolskiej zawierają porozumienie z królem Karolem Gustawem.

5 Nieliczna polska szlachta, wierna Janowi Kazimierzowi zawiązała w Tyszowcach konfederację. Bardzo ważnym momentem w czasie wojny polsko-szwedzkiej była udana obrona klasztoru na Jasnej Górze, którą dowodził przeor Augustyn Kordecki. Zwycięstwo stało się punktem zwrotnym w walce z wrogiem. Król Jan Kazimierz, po powrocie do Rzeczypospolitej, udał się do Lwowa gdzie złożył ślubowanie Matce Boskiej, uznając ją za Królową Polski. Na czele budzącej się z letargu szlachty, stanął Stefan Czarniecki, który rozpoczął wojnę podjazdową, bo wiedział, że tylko w ten sposób może zwyciężyć z przeciwnikiem. Udało mu się odnieść zwycięstwa m.in.. pod Warką i w Warszawie w 1656r. Walki trwały jeszcze długo, a z pomocą przyszły nam Dania i Cesarstwo Niemieckie oraz Prusy, z którymi Jan Kazimierz podpisał z traktaty welawsko- bydgoskie w 1657r. Pokój ostatecznie zawarto w 1660 roku w Oliwie, no mocy którego Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego, a Polska utraciła większość Inflant.BIBLIOGRAFIA: 1) Zofia Bentkowska-Sztonyk, Edyta Wach, Historia 2. Podręcznik dla klasy drugiej gimnazjum, Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, Wrocław 2000, str. 70-71. 2)Krystyna Polacka, Maciej Przybyliński, Stanisław Roszak, Jan Wendt, Przez wieki 2. Podręcznik dla klasy drugiej gimnazjum, Wydawnictwo Rożak, Gdańsk 2005, str. 73-75.

6  Czytelnicy zachwycali się bohaterkami Sienkiewicza, piękną i odważną Heleną z „Ogniem i mieczem”, dumną Oleńką z „Potopu” i Baśką, zwaną „małym hajduczkiem”  Warto zauważyć, że relacje damsko-męskie w utworze są ukształtowane ściśle według wzorców kultury patriarchalnej. W rycerskim świecie Sienkiewicza rządzą mężczyźni, a kobiety odgrywają przede wszystkim rolę „nagrody dla bohatera”  W „Potopie” Oleńka pełni funkcję strażnika sumienia swego narzeczonego. Cały czas musi wybierać pomiędzy obowiązkiem patriotycznym a miłością do KmicicaBIBLIOGRAFIA: Ewa Paczoska „Przeszłość to dziś, 2 klasa liceum i technikum, część 2”,Stentor, Warszawa 2010, str. 106.

7  Sienkiewicz w kulturze sarmackiej widział ożywcze źródło polskiej kultury narodowej  Wykreowana przez niego przestrzeń, czas i bohaterowie składają się na wzorcowy obraz polskiego raju – wspólnoty połączonej nierozerwalnymi więziami miłości ojczyzny, honoru rycerskiego, męskiej przyjaźni i wierności Bogu  W „Potopie” obraz ten rysuje się szczególnie wyraziście w scenie w górskim wąwozie, gdy Kmicic pod nazwiskiem Babinicz bohatersko osłania króla przed atakiem Szwedów, a potem godzi się z Wołodyjowskim i jego towarzyszami.BIBLIOGRAFIA: Ewa Paczoska „Przeszłość to dziś, 2 klasa liceum i technikum, część 2”,Stentor, Warszawa 2010, str. 106.

8  Potop szwedzki - czyli inaczej najazd Szwedów na Polskę w 1655 roku w czasie II wojny północnej (1655-1660). Formalnie został zakończony poprzez podpisanie pokoju w Oliwie w 1660 roku.  Geneza konfliktu Polsko-Szwedzkiego w XVII wieku wiąże się z wyborem na króla Polski Zygmunta III Wazy w 1587 roku. Po objęciu szwedzkiego tronu po śmierci swojego ojca w roku 1592 formalnie powstała unia personalna Polsko-Szwedzka. Zygmunt III Waza był katolikiem, co w protestanckiej Szwecji przysparzało mu wielu wrogów. W 1599 roku jego stryj Karol IX Sudermański odebrał mu koronę szwedzką. Jednak mimo utraty realnej władzy nie zrzekł się on tronu i do końca życia tytułował się królem Szwecji. Jednymi z przyczyn rozpoczęcia konfliktu polsko- szwedzkiego były: oddanie Polsce przez zdetronizowanego Zygmunta dotychczas szwedzkiej Estonii, północna część ówczesnych Inflant (co przeszkadzało Szwedom na drodze ku dominacji nad Bałtykiem) oraz używanie przez Jana Kazimierza (polskiego króla) tytułu króla Szwecji.

9  Najazd Szwedów w 1655 r. na Polskę w momencie sukcesów rosyjskich (powstanie Chmielnickiego). Przebieg najazdu: - kapitulowało pospolite ruszenie pod Ujściem w Wielkopolsce, - na Litwie w Kiejdanach Radziwiłłowie Polacy poddali się Szwecji, - Szwedzi zdobyli Warszawę i Krakowów broniony przez Stefana Czarnieckiego, - Polacy ponieśli klęskę pod Żarnowcem, - magnaci, szlachta i wojsko masowo wyrzekali się Jana Kazimierza, (syn Zygmunta II Wazy), który musiał uciekać na Śląsk, - groźba utraty przez szlachtę przywilejów oraz liczne grabieże Szwedów, w tym na Kościele katolickim (obrona Jasnej Góry przez opata A. Koreckiego) zmobilizowały szlachtę do zawiązania konfederacji w Tyszowcach (1655) mającej na celu wygnanie Szwedów; - Jan Kazimierz powrócił ze Śląska i złożył śluby krakowskie (1656), w których obiecywał polepszenie doli ludu po zwycięskiej wojnie - Polacy prowadzili wojnę podjazdową pod dowództwem Stefana Czarnieckiego, (ciągłe nękanie Szwedów), zwyciężyli pod Warką i zdobyli Warszawę (1656 r.).

10  Sytuacja w 1657 i 1658 roku: - zawarcie antypolskiego traktatu w Radno (próba rozbioru Polski przez Siedmiogród, Szwecję, Prusy i Brandenburgię, oraz Radziwiłłów), - najazd księcia siedmiogrodzkiego Stefana Rakoczego na południowe ziemie Rzeczypospolitej (kontrofensywa Jerzego Lubomirskiego, który uderzył na Siedmiogród) - zawarcie sojuszu polsko – austriacko – duńskiego, - wspólna brandenbursko –polsko – austriacka odciecz dla Danii (1658 r.)  Pokój w Oliwie 1660 r. na mocy którego: - Jan Kazimierz zrzekł się tronu Szwedzkiego - Rzeczpospolita potwierdziła niezależność Prus Książęcych - Polska zrzekła się większości Inflant z wyjątkiem ich płd.-wsch. Części z Dyneburgiem (tzw. Inflant Polskich).  Skutki potopu szwedzkiego - spustoszenie kraju, - zrujnowanie gospodarki, osłabienie polityczne państwa, utrata pozycji na arenie międzynarodowej, - niż demograficzny ( na skutek walk, głodu i chorób), - utrata zabytków kulturowych, narodowych i i sakralnych, których nigdy nie odzyskano, - utrata zwierzchności nad Prusami Książęcymi i Inflantami, - pojawienie zjawiska ksenofobii oraz nietolerancji religijnej

11  http://www.historia.azv.pl/wojny- rzeczypospolitej-ze-szwecja.html http://www.historia.azv.pl/wojny- rzeczypospolitej-ze-szwecja.html [dostęp z dn. 18.05.11]  http://historia.gazeta.pl/historia/1,100064, 6746951,Potop_szwedzki__przyczyny__przebi eg__skutki_.html?as=2&startsz=x http://historia.gazeta.pl/historia/1,100064, 6746951,Potop_szwedzki__przyczyny__przebi eg__skutki_.html?as=2&startsz=x [dostęp z dn. 18.05.11]

12 Powieść Henryka Sienkiewicza to odtworzenie faktu historycznego, jakim był potop szwedzki w latach 1655-1660. Autor opisuje jednak tylko pierwsze dwa lata wojny polsko-szwedzkiej, wykorzystując zapisy w kronikach i innych źródłach historycznych. Chronologia wydarzeń została zachowana, chociaż książka nie ma służyć jako encyklopedia czy podręcznik do historii – skupia się bowiem na losach głównych bohaterów. Zarówno postaci, jak i wydarzenia, możemy podzielić na fikcyjne i historyczne.

13 WYDARZENIA FIKCYJNEHISTORYCZNE - spotkanie Oleńki z Kmicicem - rozboje towarzyszów Kmicica - spalenie Wołmontowicz - porwanie Oleńki i jej uratowanie przez chorągwię laudańską - wysadzenie wielkiego działa przez Kmicica podczas obrony klasztoru - uratowanie Kmicica z rąk Kuklinowskiego - wątek miłosny Oleńki, Kmicica i Bogusława - Powstanie Chmielnickiego - przyczyny wojny polsko- szwedzkiej - wkroczenie Szwedów do Polski w 1655 r. - zdrada pod Ujściem - zdrada Radziwiłła -ucieczka Jana Kazimierza na Śląsk - poddanie Warszawy i Krakowa - konfederacja tyszowiecka - zwołanie pospolitego ruszenia - obrona Jasnej Góry - powrót króla i złożenie ślubów - bitwa pod Warszawą - wycofanie się Szwedów z Polski

14 Połączenie fikcji i historii w powieści spowodowało przekłamanie pewnych wydarzeń, wyolbrzymiając jedne, a zmniejszając znaczenie drugich. Autor często przypisywał czyny prawdziwych bohaterów wymyślonym postaciom. Ideą powieści jest pokrzepienie serc czytelników, dlatego też wszelkie wygrane przez Polaków bitwy zostają bardzo wychwalone i ukazane w jak najlepszym świetle. Przełomowym momentem w powieści, zarówno dla ojczyzny, jak i głównego bohatera, jest obrona klasztoru na Jasnej Górze, którego rola jako impuls do stawienia czoła Szwedom także została przejaskrawiona. Przypisanie cudownego znaczenia religii i Kościołowi oraz bezwzględnego oddania Janowi Kazimierzowi to kolejny element nie do końca zgodny z prawdą historyczną.BIBLIOGRAFIA: H. Sienkiewicz, Potop, tom I, II, III, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1991