1 W Y K Ł A D D R U G I Prawo precedensów Porównanie systemów prawnych

2 SYSTEM PRAWA ANGLIA, XIII w. PRECEDENSWYROKI SĄDOWE COMMON LAW

3 (BEZ)PRECEDENSOWE SYTUACJE

4 PRECEDENS PRAWNY Precedens – z łac. praecedens – ‘poprzedzający’ Precedens prawny – zasada lub reguła prawna stworzona przez sąd obowiązująca we wszystkich sprawach podobnych rozstrzyganych w przyszłości 1. zasada lub reguła prawna (norma) 2. stworzona przez sąd (wyrok) 3. obowiązująca w przyszłości (efekt wiążący) 4. we wszystkich sprawach podobnych (podobieństwo faktów)

5 NORMA PRAWNA PRECEDENSU WYROK W KONKRETNEJ SPRAWIE (Kowalski ukradł z ogródka Nowaka leżak wielofunkcyjny, sąd skazał go na 2 lata więzienia) norma indywidualna PRZEPIS USTAWY (Kto przywłaszcza sobie czyjąś własność podlega karze pozbawienia wolności do lat dziesięciu) norma generalna PRECEDENS (Nie wolno przywłaszczać niczyjej własności ponieważ jest to niezgodne z prawem) norma indywidualna o charakterze generalnym w przyszłości

6 ZASADA STARE DECISIS („STARE DECISIS ET NON QUIETA MOVERE”) („LET THE DECISION STAND”) STÓJ PRZY SWOJEJ DECYZJI I JEJ NIE ZMIENIAJ MERTON (1237): nolumus leges Angliae mutari (nie chcemy zmieniać praw Anglii) 1.Decyzja sądu wyższej instancji jest wiążąca dla sądów niższych instancji 2.Sąd nie powinien zmieniać swoich własnych decyzji, chyba że istnieje ku temu ważna przyczyna

7 PRECEDENS WIĄŻĄCY (binding) NIEWIĄŻĄCY (persuasive)

8 SĄD NAJWYŻSZY Sądy Okręgowe Sąd Najwyższy stanu Sąd Apelacyjny stanu Sąd I instancji Sądy Dystryktowe

9 MOC PRECEDENSÓW SĄDU NAJWYŻSZEGO -moc wiążąca względem wszystkich sądów niższej instancji (stanowych i federalnych) -stare decisis czy orzekanie z duchem czasów ? * ciągłość prawa * przewidywalność orzeczeń * niemożność usunięcia ‘złych’ decyzji * obowiązywanie ‘skostniałych’ przepisów -przykłady odejścia przez Sąd Najwyższy od zasady stare decisis:

10 Plessy v. Ferguson (1896) „separate but equal” Brown v. Board of Education (1954) wszyscy równi wobec prawa

11 Furman v. Georgia (1972) zawieszenie kary śmierci Gregg v. Georgia (1976) kara śmierci w gestii stanów

12 Dred Scott v. Sandford (1857) usankcjonowanie niewolnictwa XIII Poprawka zniesienie niewolnictwa Chisholm v. Georgia (1793) – XI Poprawka (1795) Pollock v. Farmers’ Loan & Trust Co. (1895) – XVI Poprawka (1916) Oregon v. Mitchell (1970) – XXVI Poprawka (1971)

13 Korematsu v. United States (1944) obozy internowania WSPÓŁCZESNE KONTROWERSJE: -Engel v. Vitale (1962) – modlitwa w szkołach -Miranda v. Arizona (1966) – prawa oskarżonego -Roe v. Wade (1973) – aborcja -Vacco v. Quill (1997) – palenie flagi -Grutter v. Bollinger (2003) – akcja afirmatywna - Citizens’ United v. Federal Election Commission (2010) – finansowanie kampanii ?

14 PRECEDENS HOLDING + RATIO DECIDENDI + (DICTUM) wiążąca część precedensu reguła prawna podstawa prawna niewiążąca część precedensu hipotetyczna sytuacja reason of the decision WE HOLD THAT BURNING THE FLAG IS NOT A VIOLATION OF THE FIRST AMENDMENT TO THE CONSTITUTION

15 FAKTY MATERIALNE mają znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy Kto? Co zrobił? W jaki sposób? (Dlaczego?) (Kiedy?) (Gdzie?) NIEMATERIALNE nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy Kolor włosów Wzrost Pogoda Ubiór

16 STOSOWANIE PRECEDENSU A + B + C = D A – fakt materialny, B – fakt materialny, C – fakt niematerialny A + B + E = D A – fakt materialny, B – fakt materialny, E – fakt niematerialny A + B + F = G A – fakt materialny, B – fakt materialny, F – fakt materialny

17 COMMON LAW CIVIL LAW

18 ŹRÓDŁA PRAWA -duża rola precedensów w systemie prawa -pozycja precedensów wśród źródeł prawa -mniejsza rola prawa stanowionego -występowanie zasady stare decisis -mała rola kodeksów (kodyfikacja prawa) -mała rola precedensów w systemie prawa -pozycja precedensów w orzecznictwie sądów -większa rola prawa stanowionego -brak zasady stare decisis -duża rola kodeksów (brak kodyfikacji prawa)

19 PODZIAŁ PRAWA -brak wyraźnego podziału na prawo publiczne i prawo prywatne -jednolita konstrukcja systemu sądowego, brak sądów administracyjnych i konstytucyjnych -rozdział prawa publicznego i prywatnego -istnienie wydziałów karnych i cywilnych w sądach, istnienie sądów administracyjnych i konstytucyjnych

20 ROLA SĘDZIÓW -rozstrzyganie sporów -tworzenie prawa -wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie per analogiam -wydawanie wyroków, tworzenie precedensu -judicial review -mniejsza rola doktryny w orzecznictwie -rozstrzyganie sporów -niemożność tworzenia prawa -wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie dedukcyjne, subsumcja -wydawanie wyroków, określanie kar i odszkodowań -brak judicial review -większa rola doktryny w orzecznictwie

21 NORMA PRAWNA -norma prawna precedensu -norma indywidualna (wyrok), która może stać się normą generalną w przyszłości -wyrok sądu jest normą -norma prawna kodeksowa -norma generalna, trzy- lub dwuczłonowa jako podstawa systemu -wyrok sądu nie jest normą

22 ROLA ŁAWY PRZYSIĘGŁYCH -występowanie ławy przysięgłych -znaczący udział czynnika ludzkiego w systemie sprawiedliwości (prawo do procesu z udziałem jury) -wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze -wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu -występowanie ławników -mniejszy udział czynnika ludzkiego w systemie sprawiedliwości (sprawy rodzinne i pracownicze) -wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze -wyrok w procesie cywilnym: ławnicy orzekają na równi z sędzią

23

24 DUALIZM PRAWA Luizjana Kanada